Ka Oiaio, Volume VI, Number 5, 2 February 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII -NOLAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali -O- Waipio Hawaii. Unnhiia e Mose Manu no "KA LEO." [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII -NOLAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali -OWaipio Hawaii.

Unnhiia e Mose Manu no "KA LEO."

Loaa ia Makanikeoe klPhoike oiaio mai a ltaohatttla mal, e ike ai oia i waiwai o kana mea.l hel©, mai ai.— Loaa o Kawelonaakalailehua. I ka īke ana o ua opio a hiapaiole nei, aole kana mea ! kauoui & iwaena o keia anaiha kanaka nui; ua miki aku la keia noho ana iluna o Kalalea me ka hoolei ana aku i kona ike nana ma Koolan o Kauai, o keia ka pau i holo i ke mele ia e na alii: E aho no oe e ae mai e Waiehu Aia «a'u kiekie Ia o Kalalea

I ka nalo ana a"ku oaa opio nej. ua nune iho la a nune mai fee anaina kahaka no kona wahi i nalo aku hi; āka, owai iwaena o lakou e hiki ke pane aku ? Ua haalele iho la ua eu nei ia Kalalea a kamoe aku la no luna o Nounou, a kiei malie iki iho lakeia Wailua. oia hoi o Kawelowai me kona kaikunano o Waiehu, he keiki kanaka ui no ia uka.

Aole keia i hooholo naanawa ma j ia wahi, aka, ua hoouee koke aku |a k«a i kona mau kapuai no luna Kalanipuu; a mai ia kiekiena aku keia i peahi aku ai i koa waa hookalakupua e hoonanea ana i na bamaaina oia kflha; a oia ka kona mau hoa aukai i h<Joko kofce mai ai ine ka hakalia ole; a nee maJie ae ia lakou nei ma ka moana me ka hoomau no nae i ka houhene ana i ko lakou mau !eo, a kalewa iho la mawaho ae o Kalaeokawai. Ua puka mai na kamaaina e Niumalu e makaikai i ka mea nona keia mau leo e hepahapai r»ei i ke kumu o ka hana; me ka manao kuhihewa. e like la me ko lakou ano ka mea nana e hookani mai nei keia mau leo mele.

iko lakou hiki ena aku i kahakai, aolea lakou mea hookahi i ike, koe \irale no he waa Dupn e lewa arta ilona o ka ili kai, a mailaila mai hoi ka leo a lakou e lohe nei,« ua ku a nanea aiaoli ua poe nei. Iwaena o na poe e walea nei i kahaone ike aku la o Makanikeoe i kekahi keīkī kanaka maikai, aia koua wahi e hohb ai ma hai oka muliwai o Huleia, o Kaipolia koha inoa', me koni kaikuahine o Kalalalehua. 11« kaikamahine ui no feeia, he kamehai hoi nia kona ano iho, aole oia e Ike maoli ia aua ke nana aku o ke a-ka o gona kino ke maalo ae iloko oka muliwai o Huleia, ma kahi e pili aku la i ke kunpa a ka Menehune i hnn i ai, oia o Aiekoko a no laua nei ka makani lawe ala o uka o Puapua, he Alaoli, a oia kn ua kupueu nei i pane ae ai: Alua ae nei a'u keiki kanaka maikai i ike iho nei me ko laua mnu kaikuahine, mnlia naha eia hou fcku no ūa nani ? Ia ianei no .e namunamu ana, aia hoi. oili hou mai la kekahi keiki kanaka ui hou oia o K\lhi»»u nie kona ■kaikuahine o Pai&haa niauka 'o Lihue. ko Nawiliwili keiki oi ke-lakela-keia, he pphinauokaoka keia no ia wahi, a ou nf) ka paha ka mea i olelo ia: O ka nau iho la )a A o Nawiliwili la. Ma keia wahi i kahuhu iho ai ka kakou kamab«4e me bft pane ana ae, eia hon no ua kanaka maiKai me kona kaikuahine, nolaila, ua kunono no kona haku ia ana i ke mele: A ka lai au o Kuhiau Alo ana o He&i i ka moana. I ua eu nei e ku ana ilunn o Kalanipuu, ua olelo aku la kei* i k< na uiau hoa e hoopau i ke kani ana n e pue ae i uka o ka aina. nolaila. U:t nene ne la ua poe hoa nei ona ma kahi i kapaia o Makuaikalalau ma kola huli aku o Kalaeoknwai e pili ala me Kipukai, a malaila kahi i hoonanea mai ai wahi a ko Kauai olelo kahiko; oia kani i kapaia o Kipukai a o Kiuuuka, mauka o ka muliwai o Huleia. Ua alualu hele ae la uka poe e imi ana i kahi i pi»e ai o ua mau Eu nei, aole nae he wahi tuea a >aa iki. •

Ma keia wahi kana o ka moa heluhelu o, nana ae ai i ua niuhi nei i ke kailoa, ka mea nana ī hehiku iho nei na ale a o ka moana. I keia wa ana e noho nei iluna o Kaiauipuu, ua eleu koke la pia no luaa o Haupu. a mai laila oia kahi i kn aJnr ai kilo aku ma ka buli ma kona ma kona ma ka ao'ao koniohana hema o Kauai; nialaila )ia i ike aku ai i ka puāpua mai a ke ao naulu o Kiihau, a kaū pu iiiai la 'uo hoi iimia ona na ha'ialia ina no ka'm.eg i hele mai ai mA keia huakai; ua hiki hōi wahi ana i t)Oobanaaho ae ai, aole oe._e pakele »na i kuu mana ina o oe keoa. No keia haupu honua ana o u'a kamahele nei, ua haalele koke iho !a ōia ia wahi, na heke luna o ke 10 lewa, nolaila ua pili pono keia mele. □ oe no paha ia e ka Jau oke aloha Dia n'o paha ke kau mai kei ka halia Ke ano aloha t hiki mai ai. laia nei i.haalele aku la ia luna o Haup", he wa pokole loa, hele ana keia i ke ōne uaa Wainea, oia kana i olelo iho ai, luhi kuu kino luhi ia iala; a hala kela one ift ianei niahope, ua kaukoe aku ia keia no Mana, raalaila oia i ike ako ai 1 kekahi kaikaikamahine ui launa ole me ke kilakila o kona kulaua a pau ma ka nanā aku o ko i.a nei naau kiionohi, e holonolo mai ana ma ke ano pa;tni. lealea iluna o ke one kanio Wohili, me kona mau hoa he lehulehu wale. a oia ka ia rvei i haka pono aku ai me ka noonoo nui ana i kana meae hana aku ai.. Nolaila, ua hoike ae la oia, i ko na kino kanaka maoli mekona kulanaō ke kanaka maikai, i hu.ipuia me kana hana akamai he hoohihia i'ka' naau o feana mea e makemake ai, a he make ka hopena. He hana ia ua kaKaaiūa ia*Makanikeoe, a pela nohoi i keia lahui a mahape aku e hoakaKa aku ana au i ka moolelo o Makanikeoe, ka mea i kaulana kuu aina oiwi. ka makani kaili aloha o Kipahulu. I keia wa a Makanikeoe i hoike ae ai iaia iho uae ka holoholo una ae ma kahakai o Mana me kona hookuu ana ae i ua idu kamahao nei ana he aloha, he mea oiaio, ao ie i l>aia be uiinule ma ia liope iho. ua komo pono aku la o Honoalele ;> Maolioli o ka hale a ke aloha i loko o na kaikamahine la. nana ke jne kani o Nohili, a ke kapalili la kona ake. niau. Ma i loaa i uakaikamahine la, ua kaawale koke aku ]a kona mau manao mua, afee hiupalaka ia mai la oia e ke keiki o llawnii imiloa a oia ka kaua e ka mea lieluhelu e hoomanao ae ai i na la i hala, hanaio paha auane'i ka na ia Kohala, i ka eueu o Hawaii, nl;a lioi kaua e pulale ae, e nana aku k*ua ia mua, a ke ninau iho la patia oe e ka mea heluhelu i ka iuoa o ua kt ikamahine la o Man ae, oia 0 Kaohaiula, he kaikamahine papa no īa kaha i oielo ia; aloha Mana 1 Kaaiuahiole, a noūa ho'i keia puana ana. 1 iia i Mana ko lei nani [ ka ohai o Papiohuli. I ka manawa i ike mai ai ua Kaihaiula nei ia Makanikeoe e holoaolo «na ma kahakai, ua.kupu ioke ae la kona aloha me ka hiki ile iaia ke kali. nolaila, ua ku ne ia oia iluaa a haalele aku la i kona mau hoa paani maluna o Nuhili, oa awiwi luai la oia i ka hele ana h iiiki i kahi a Makanikeoe e holoho io nei, a pane aku ia ua ui nei o Mana ms ka leo pihoihoi nui. ' E īe-aloha a'u i ike ole ai mamua e :ike me keia, a no, e hoi kaua i so'u h ile me ko kali ole, oiai, aule iii mea e hoopanee aku ai 110 keliahi wa okoa aku, no ka mea, ua >i akii kō'u aloha ia oe. aoie no hoi iu he kaikamahine i hoohauinia ia » kahi mea a hiki i keia la, a he jiwi keia e ku aku la me ka malui»ia me ka ineheu ole, a ia oe paha . iuunei la noa keia kai "konohiki." j No keia olelo maikui a ua ui 'Ja o Kawai-liu-la o ke kana pua ohai, { ua puoho koke ae la keia me ka. Ieo! aahenahe i pane aku ai, "ua pono >e." Pau keia mau papaleo ana, oj iea hao aku la no īa o ka mikioi o Lehua, au hoi e hooholo loa aku ai. 3 ka mea heluhelu. j 'Hao ke Koolauwahine i ke hoa la j

lilo, Puaia na hoa makani mai lalo—a, I hoonaloiialo i kealoha o pee muloko— f Hai ka waimaka hjjiini iwaho." 0 ka hana ana ispi ke kaikainahine o Kauai. 1 keia wa a Kaohaiula e hoi la'i ka ha'e me kaea malihini. ua huli pono aku la kona inau hoa me ka nana p no ana aku i ko laua nei hoi pu ae ma ke alanui, oiai na limaoua ui i.eieapo iho an-i maluna o Makanikeoo a-ī, a oia hoi ka kela poe i olelo iho ai. "Lilo kela keiki i ke kaikamahme o k«»kou la, ae, aia la ke hele uluulu la ke ahi ine ka momokn." Ia laua nei 1 hiki aku ai nia ka iiale ponoi o na uiakua o ua Kaohaiula nei, aia kona nuima e nnho mai ana no ma kipaepae o ko lakou hale, a o koua uuv-;uakane, aia oia iuka o ke kuahiwi. a ke ninau iho la oaha oe e ka makamaka i ka inoa o na uiakua o Kaohaiu.'a, oia o Puukapele, kahi.o ka laau kauila a o Papiohuii-kana nahine e uoho iu«i 1* i ka hale. Ia laua nei i hoea aku ai I ka liale, ua pane mai la ka leo o koaa mama. inalihini hoi ki»ia au e kuu kamaiei i lawe uiai 1a ?" Ae. "He malihini keia na kaua i iko oJe mamua e kuu nuuia alolu», a oiai hoi, o kaua wale {\q bg| Heii;

aole he hsea eae nr,m e lioolohe mai i ka na Ike no ōa ia v u rae papa, he kaīkamaliine hoolohe au i bā olua olelo mai'ko'u toau la opio rosi a hiki i keja l'a. ine ko'u hoohaueuī» i>:e ia, aole i>o hoi a'u tna« haoa lapuwale iniua o 'lua e o'u mau laak&a, /īōlalla. e j] uolu oge KTTii i k:t'u jtoi ak.u ma kon 'alo». e hookipa ae "au'i ka malihini i keia wa. oiai, no'u keia īaakemāke, aōle no olna na maliua7a ) hewa mea i niakemake ai ea. nāni liewa nna ia nnu i uaakiM, a maluna no o'u īho ia koko. .No keia niau olelo euiūkai a Kaohaiula imira o kona maina, ua pjaiie aku lapia me ka leo inalie a āiaikai, "aole a'u mea e hoole .akn ai i kou ,tūanao e kuii kaikamahine, oia», ua nui oe, ua knpono i ka hoounauna. a o ka pono e loaa maī

aua ia oe, oia ke pono e loaa mai ana ia maua i kou mau' lAākua, a pela hoi iiie ka ohaiia a me na makamaka liiki mai, a uuī na halo kipa o keia noho ana, o'ko'u manao nae paha keia, a he okoa nae paha ka manao o kou papa ke hoi niai." I keia inau olelo ku i ke alohā a kona niama e olelo nei. ua olelo m.ai la kana kaikamahine Kaohaiula. "E kuu mama aloha, mai hai aku iio hoi oe ia papa ke hoi mai, a hala wale ka puulena i Ililo. Ika pau ana o na olelo a Kaohaiula rue kona mama. «e. komo aku la oia o ka hale me kana malihini, a ke aumneume Ia ka «a me ka makani. Ma keia wahi o ka kaua nanea, e huli ae kaua a nana i ka Makanikeoe mau olelo iuiua o ke kaniaaiha, ua ike ae la oe, ala oia i ke anaina a Limaloa ka mea nona o

Mana. I keia mau iainute ake kamaaina e manao la e hooko ia kona iini, ua pane aku la kāna malihim. E oluolu oe e ke kamaaina mai-. kai ma ka hoololie aoa mai i ka'u elelo. j Heaha kau olelo, wahi a Kaohai- j ula. { , He kaikukane 110 kou? wahi a| M<tkanikeoa i innau aku ai. j Ua pane aku la o Kaohaiula: oia kou mea e pono ai; o keia kiuo e j noha.aeu la; aole.oia alelo uaoewaa o ka po. I aku la o Makanikeoe. I na ai>lt) 011 knikunane ponoi iaa ka ha□au ana, i oi aku ka ui a me ka nnni mamua o na keiki a pau o Kauai nei, nolaila, ua ike mai nei au i tia keiki kanaka maikai ame na kaikamahine ui o keia aina e like pu ine oe, ao ka mea a'u 1 ike ai 1 ka oi ae o ka ui mamua o lakou oia kau e liai mai ai ia'u. Alaila hooko ia ko makemake r ke kamaaina maikai, oiai, o ka'u huakai ia i hele mai nei a halawai iho la kaua, ke ole keia ninau ia oe aol<? loa e ae ia kou makemake a hiki i kou eekona hope loa. Ma keia olelo paakiki a ka malihini, ua ano eko Kaohaiula noonoō me ka nae malie ana iloko o kona uinauuia. me h'e Ja; ua loaa oia i ka mai kuhewa. A hullu iki, ua pane ae la oia me na huaolelo inoakdka e loaa ai iaia . , he maliu ia mai.

No kau ninau īu'u e ka malihini oia ka'u e hat aku ai ia oe, Aole o'u kaikunane ponol mai ka i>upn ho<»bahi uiai ka hanau »na a ko'u uiafcurfhitte ia'u a hiki i keia la'a kaua ti olelo uei, aka hek ūkunanej ko'u uia ka h-inauna makua he keiki kapu oia, aole e ike īa e na. niea a pau. E hke me na keiki e ae o makno nei. he kapu oia i na wa a pau, he mokupuni okoa 110 kona wahi e noho uei, he manu kona aiau hoa noho i keao a lue ka po, pela a ].>uni ae ana ka makahiki. I ka pau ana o na olelo a Kaohaiula. ua pane aku la o Makanikeoe: ' Akahi no au a ae aku i kon manao e ke kamaaina, e hookuu oe ia'u i wahi pokole no'u e kiei wale aku ai\ hoi la tna ua wahi aina la au i liai nuu nei, aia hoia hulihoi max au, alaila lnii aku kana i ko'u aina hanan, i lohe oe 1 na leo hoene o na kaikamahine 0 kuu atna aloha, nokeia mau olelo maikai » Makanikeoe, ua pnu ae U ko.Kaohaiula manao e au-a iuia. nolaila, ua palamimo aku la keia e like me kona arto mau. laia i puka aku ai mai loko aku o Polihale, ka home oohp o ua Ohaiula nei oia kaha ai ole. ua pu!elo aku la oia nie ka hakalia ole. a kau ana iluna o Lehua. i halo iho ko ia nei hana, he meha pu wale lu'j, ao!e he wahi ano kanaka o hnta o Lehua, ua haalele koke ilio la keia ia laila, na alakai aku la keia no Uiihau, a ke hoomaka la keia e holo ina ka huli o Niihau, e nana aia ia Kauai, a ua hoea aku la keia uo Kawaihoa. kahi i olelo īa: 'Hiki mai hiki uiai e ka la e, Aia maialo o Kawaiho.a," Aole no keia i liuliu iho ma ia wahi, ukaha j-.e !a ko ia nei tnsu kaina wawae no Halalu kaV.i o ke koeli o Halaiii, a ke huli j>otvo aku uei ko ia nei mau uiaka no ka uio kupu*si hoi i olelo ia. ' Ke au-ku nei ka īhu o Kaula i te kai." Ka Uale noho hoi oia kupueu o ka inoana. kaliua o Kuhaimoaua." Kekaluaiwaiwa o na la liooili kaua o na mauo, ii)a kā nuku o Puuloa n>a Ewa ae nei, a o ka uiokuimni hoi'nana ku lei, wahi a uiele uia kupuou' o Hanaii. "!Ce iei mai la no Kuula t ke kivi-i.>, Ka maUiuala'ua o Niihau ua malie. k uialīe pa ka muwiu-e,

jKe inu r?iai la ju> ria Hala o Naun . i ke kui —e. jNō Naue.ka Hiila, no I'mia ka \va- . • hine, no lua nō—e." iHia nei i haaleV Iho ai i ka mokupuiii—".Akahi i c»ni Kiihau, Ue au a hele aku no ia- ;kai mawaena' a me Kaula, a oiai, oia e fiak& pouo ua mokupuni ia mamua ua ike aku la oia i na manu e pohai aua uialuna ae o ka ltnva, me he ao ala ke ano, a ua hoamau akn oia i ka nana ana a hiki wale oia maluna o Kaula, nia kahi i kapa ia o Leinoai rpe Kaneneenee - in&luna, pono ae'o' ka: iua o Kuhaimofuia e huli ala i ke Akau. Alaliiua o keia svabi e waHio ai ,na poe ĪKaika i ka hoe waa i ka_ wa kah.iko, i mea e keuiana ai ko lakou iuau inoa. • &