Ka Oiaio, Volume VI, Number 9, 2 March 1894 — Page 4

NUPEPA

KA

OIAIO

 

Honolulu, Maraki 2, 1894

 

HE MOOLELO KAAO HAWAII

NO

LAUKAIEIE

 

Ke Kino Kamahao Iloko

O KA

Punohu Ua-koko

 

Ke kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali

o

Waipio Hawaii

 

Unuhiia e Mose Manu no "KA LEO."

 

Hoike o Makanikeoe iaia iho imua o Kawelonaakalailehua, me kona mau kaikoeke Kaana me na kaikamahine a pau. Kana mau olelo ao ia lakou, pae lakou ma Kahoolawe oia hoi o Kanaloa.

 

            Pehea no la hoi oe i hooko ole mai ai i ka mea ua nanai ia e ka makua a nui ? naaupo oe e Makanikeoe.

            A no keia mau olelo hooni a Kaohaiula, ua minoaka iho la ua eueu nei a kaua e ka mea heluhelu me ka alawa iki ana ae o kona mau maka ia Maohelaia ma, ke kokolo iho la ke a-a o ko laua mau lae me ka hookuekue makanui ana iho a ke hoano iho la na hiona o ke okaikai maluna o laua.

            Oiai hoi, no laua ka manao mua i noi aku ai iaia, a ke ahu wale ala ko laua manao ia Makanikeoe.

            Mahope o ua olelo ana a Kaohaiula, ua kuhikuhi ae la oia ia Kawelonaakalailehua, eia ua mea ala a'u i olelo aku ai ia oe, o ia keia e noho nei iwaena o kakou, e haawi i kou aloha iaia.

 

            I loa no a pau keia mau olelo a Makanikeoe, ua puana koke ae la o Kaohaiula me ke uleu,

O oe ia e Kauakoko

Ua koko ula i ka maka o ka la

La koili i ku ili kai

Kowelo la o Lehua

Ihiia e na manu o Kaula

E ka iwa anai maka

He makamaka au nou e kuu lani

He pi'i hanauna au nou

O Kaohaiula au o Mana

O Kawelonaakalailehua oe

O kuu haku alii kaikunane

Hoa ukali o ke kai

O na ale o ka moana

Hui ai kaua i ke aloha malihini

Aloha wale

I ke kuu ana iho o keia mau kanaenae a Kaohaiula, ua kukuli aku la oia imua o kona haku alii kaikunane me na waimaka me na muki papalina ana, a lile aku ia manawa no laua.

A oia ka Makanikeoe i huli ae ai a olelo aku la ia Kaulaaihawane, kela kaikamahine opulepule.

            Ua lawe mai au ia oe ma ko 'u aloha iaia nei, (Pupukanioe) ko'u pokii kaikuahine nei ma kou lealea i na mea kani, a nolaila au i lawe mai ai ia oe, a kapa au i kou inoa o Pupukanioe, a ua olelo aku no hoi o ia ia Koiahi ma ke ano waianuhea o kona aa'a oia i lawe mai ai a pela no hoi ia Lihau nona hoi na pua lehua like ole o ko lakou mau waihooluu.

Ma keia mau olelo a Makanikeoe ua hai hou aku oia i na olelo hoomaikai he nui wale, aole oia e hana hou aku i kekahi mea ponoole maluna o lakou, o kona makemake wale no i lawe mai ai ia lakou, i mea hooheihei ma ka aoao o ke keiki Kawelonaakalailehua ke hiki aku lakou i na hora e uniki ai o ka mea nona keia nanea me ka la o lalo, ka pahuhopu hoi o ka lakou huakai malihini, nolaila, ua lilo ia mau olelo i mea maikai iwaena o na hoahele.

Mahope o keia mau olelo ana a ka eueu o na moku, e huli iho kaua a heluhelu i ke kamaaina nana lakou i hookipa ma Kahoolawe me kona lokomaikai palena ole, iloko o kana papaaina kupanaha me ka eehia nui launa ole.

Ae, owai la ia ? aole e liuliu a hoea ae no.

 

Ka Papaaina hihiu a Kamohoalii i lawelawe ia e na Pihi huhu o ka moana [mano]. Me kona hoomakaikai ana i na malihini i kona mokupuni. Kana makana i na malihini.

 

Mamua ae nei o keia moolelo ua ike iho kaua e ka mea heluhelu, aia o Makanikeoe me kona mau hoa hele a pau ma Hakioawa ma Kahoolawe, ua hookipaia e ko laila alii Kamohoalii ke mea hoi i pane iho ai i kaua kamahele e noho iho i ka kaua kamahele e noho iho i kona hale a hoi mai oia no ka wa pokole, a oia ka kaua e nana ae e ka mea heluhelu.

I kela wa ana i eu ae ai a haalele iho i na malihini, ua hele aku oia a hiki ma ke kau wahi olaelae, e pili ana i ke kai, ua kahea koke aku la oia i kona mea lawelawe ponoi ma kona alo.

Oia hoi, o Kealakoiula ka inoa, he mano, he elele lawe olelo no ke alo o ke Alii nui Kamohoalii, a ua kapaia ka inoa o keia mano o Kealakoiula a Kane me Kanaloa ia hele mai ai mai Tahiti mai, ma kekahi ano mahele lani akua o lakou.

I ka manawa i pa-e aku ai o ka leo o kona haku Alii, ua hoea koke mai la oia mai loko mai o ke kai, a kauaheahe malie mai la kona poo me kona mau maka hulili alohilohi me he mau olina ana la no ka la i ka ilikai, ua pane ia aku ka huaolelo kauoha iaia, e hai aku i ka lohe i na mano a pau o Kahoolawe; e lawe mai i na mea ai a pau i maa ia lakou me ka hakalia ole.

I ka pau ana o na olelo a kona haku Alii, auwe! ka weliweli i ke kupaka ana ae o kona hi'u pii ka ehu o ke kai iloko o ka lewa me kona mau halo e kope ana i hope me he huila la no ka mokuahi e holo nei, aia hoi kona mau maka a me he ipukukui ola no na mokuahi holo i ka po, me ka awiwi ua mano ahailono la i hele aku ai e hai i ka olelo a ko lakou Alii nui i na mano a puni o Kahoolawe iloko o na minute pokole loa, ua hiki hou oia ma kahi o kona haku alii, a oia ka Kamohoalii i pane iho ai. Pehea aku nei kau huakai? wahi a kona elele, ua lohe lakou a pau, he hoea mai koe.

Ma keia wahi e ike ai kaua e ka mea heluhelu i na poe ahikanana o ka moana ma ko lakou elua me ke kaulua ole iho.

Ma keia lohe ana o na Niuhi kiai makalae o Kahoolawe, ua hale aku la o Hoolalekuimu no Hawaii, a o Puakawiliwili no Maui.

O Makamakaole no Lanai, o Kulukapii no Molokai, a penei na mea a lakou i lawe mai ai mai na mokupuni mai.

O Hoolalekaimu, ua kii o ia i ka Uhu kai o Alahaka, ma Kona Hawaii me ke Ahi kaulana o Kalae ma Kau, a me ka Walu momona me ka ia Kauewelehua o Hope me ka Awa kau laau o Puna, oia o ——

"Mukiki waialelehune a ka manu

O ka Awa ililena i ka uka o Kaliu.

 

O ka manu ahaihai lau awa,

Aia i ka laau ka awa o Puna"

 

A ua lawe pu mai oia me na Ulu hoonoho i ka papa me na pue uwai i ke ala o Pualaa me na Niu haohao o Kula ma ka Poho.

O Puakawiliwili hoi ko Maui, ua kii oia i na Awa 2 me 2 Anae ma Wailuaiki Koolau Maui, he mau ia keia aia iluna o ka nuu a ka pali, he wahi loko ua hanaia e ko Kane ma Maua, he hookuukuu kaula ka mea e hiki ai, a me na Maia i ka pali e ku ala a hiki i keia la, o ka aina keia o Kapo i noho ai, aia kona wahi apiki ke kau ala i ka pali a hiki i keia wa, he wahi makaikai na ka poe kaahele, a ua lawe pu mai oia me na Luau a ke Akua ma Nahikuakeakua, oia ka hoolo loa ana oia aina ma Koolau o Maui o Nahiku, a hiki loa aku kana huakai awiwi no Maliko Hamakua no na kukui kaulana o Liliko, a ua hoea aku oia ma Kahakuloa no ka poi ai lehua oia aina pali kinikini, o ka aina keia, aole he hoihoi ia, wahi a ka poe haku mele.

E huli iho kaua e ka mea heluhelu a nana ia Makamakaole o Lanai ua hiki aku oia ma kona mokupuni , a lawe mai la i na lei Kaunaoa, me na lei Ilima noho kahakai o ke kaha o Moanauli me na lei pua lama o Maunalei, kahi keia i olelo mau ia. O ke kau a ke ao i Maunalei.

Ua lawe pu mai oia me na limu ono a pau o Kaena me na paala kai hakai o ka Paliakaholo, e huli kaua a nana ia Kulukapii ko Molokai kukini, ua hiki mua aku oia ma ke awa o Aikanaka, nona kahi e ku mau nei o Mokolii o Alaa paa ma Pukoo, manao ka mea kakau olioli ko Pukoo mau keonimana me ko laila mau lede ke himeni ae i keia mau lalani mele:

"Ho ae ka mu i Aikanaka,

I komo pono aku i Alaapapa,

Nana i ka nani o Punaula,

Kela uluhala po i ka hinano."

Oia na hale i kii ia aku la e Kulukapii, a make a liloi iaia nei, huli aku la ma ke kowa mawaena o Peter Ailana (Mokuhooniki) me Punahoku me Pohakupili huli ma o ak o Halawa me na pali aku o Hahakaano me Papalana, hoea ma Wailau i na hala o Kapaliakahiwa nona hoi keia mele alii.

"Maemae i ke kai ka pua o ka hala,

Ua maewa wale i ka pali o ka hiwa."

Mai laila aku keia a na opae o ke alapii o Wailau, a huli mai la no ka wai a Kane i o ai ma ke alo iho o ka malino a Moi ke kahuna mana me na oopu moo wai o Pelekunu a me Waikolu no na kalo palaii o laila me Kalawao. [kahi a ke kamalei aloha, he keiki a ka mea e kakau nei i keia moolelo e hiia mai la e ke ao melemele].

A hala o Kalawao me Kalaupapa, hiki ma Nihoa, lilo ia mau hala ua huli ae la ma keia aoao e nana ala ia Lanai, hului pau i ua ia wawae o Hilu, o ia hoi ka Puaakei@i.

Ma keia huakai awiawi a na Niuhi noho makalae o Kahoolawe, ua puupuu lakou a hooleiloa, hiki ana me ka lakou mau mea a pau i kii ai ma na mokupuni.

Ia lakou i hiki au ai me na mea a pau, o na mea i koe, aole i mo'a, ua lilo ia i mea ole loa ia Hoolalekaimu, aole auanei oe i hoomanao iho e ka mea heluhelu, kai no hoi o Makanikeoe wale no ka makani puahiohio o ke kuluaumoe ka oi aku o ka eleu me ka awiwi, ko Hawaii kupueu hoi, ka me a nana i kaapuni na moku, eia no ka hoi keia poe wiliahiu o ka moana nui kai hohonu.

I keia wa i hiki aku ai ua poe Pipi huhu nei o ke kai, ua pane koke mai la o Kealakoiula, ua makaukau auanei pa mea ai?

Ae, wahi a Hoolalekaimu i pane mai ai, i hea ka papaaina ana malihini e ai ai?

Pane o Kealakoiula, mawaena o ko kakou aina nei a me Maui; a mamuli o ka eleu piha o na elele o ke aiii nona o Kahoolawe, ua hoea koke mai la na mano he nui wale aole o kana mai, ua pani paa ia ka ili o ke kai e na mano a hiki i Molokini, a mai laila aku a hiki ma ke alo iho o Puuolai ma Maui, aole hoi e hiki ke nana iho i ka ili o ke kai; no ka pili loa o na mano, a mahope iho oia wa, ua olelo aku o Kealakoiula i kona haku alii, ua pau na mea a pau, o na malihini wale no koe o ka hele mai, i loa no a pau keia mau olelo, ua kono aku la ke kamaaina nana ka papaaina ia Makanikeo ma, a ia lakou i hele mai ai a hiki ma ka aekai, ua hoolele ia ko lakou hauli e ka ula pu o ka ili o ke kai e na mano, me he kuina-kapa paiula e hola ia ana i ka ilikai, a i ka hoomaka ana aku o na malihini e hele maluna o ke kua o na mano, me he la, aia no lakou i luna o ka aina paa kahi i hele ai, aole no hoi he wahi me a onioni ae o ua poe mano nei.

A ia lakou nei i hiki aku ai iwaena pono o ke anaina mano nui, aia malaila he ehiku mano oi loa aku o ka nui a me ka ula o ko lakou ili, me he uakoko-ula ala i ka moana.

Ma keia wahi i noho iho ai na malihini me na manao pahaohao no keia hana a ke kamaaina, a ua uhi iho la maluna o kalewa he ao nui ulaula me na kahiko nani o ka lewa, a ia mao ana ae, aia lakou a pau iloko o ka Punohu ua koko kahi i noho ai, i pio ia iho e na anuenue e halii paa ana iluna o ka ili kai, a ole hoi he mea a lakou e olelo ae ai, i ka ua mea o ka nani, a mai poina oe e ka mea heluhelu i ke mele inoa o Kauikeouli K. III.

E hele ana o Kalani

A ka la i Onouli

Ku na punohu—e

Ka ua koko i ka moana.

A mamuli o ka eleu piha o Kealakoiula, oiai na malihini e noho ana, ua kahea ae la oia i na kupee anuenue a pau o Kahoolawe me na mea ai like ole o na mea a pau, o na mea ai ano a pau o na mokupuni eha, i kii ia ai e na elele i hoike ia ae nei mamua, aia i keia mau mano na kupee me na paua a ua makahehi hoi na kiionohi o na malihini ma keia mau hoohiluhilu a ke alii nona ka lokomaikai, aia nei lei hala me ke kaunaoa me ka ilima ke kahiko la maluna o lakou a pau, a ke inu nui ala i ke awa kau laau o Puna, a ke haupa ala i ka ono a pau me ka lii nona ka lokomaikai, a ke hookau iho la o ka noonoo i ka poe inu awa me he me la e pane iho ana i keia huaolelo:

Kulu kahi kona newanewa

Kahi awa o ko'uko'u

Ma keia manawa a lakou nei e ai ana, aia o Kealakoiula ke hoonee nei i na mano ma ka aoao Hikina o Kahoolawe, e huli aku la e nana ia Hawaii ma kahi o ke one pae olulo o Kanapou, mai laila aku no ka la o Kealaikahiki, a huli hou aku la lakou no kahi a lakou i pae mua aku ai ma Kaulana, a hoea hou aku la lakou ma kahi o ke alii nona ka aina.

O keia huakai kaapuni a lakou e ai nei ma luna o ke kua o na manao, he papaaina ia i ike ole ia e kekahi mpu mana kupua e like me keia, a oia ka lakou i haawi aku ai i na mahalo ana he nui no  ke kamaaina a o ke kaiki kaili la o Lehua, ua kaawale okoa aku oia ma kahi e mai kona mau hoa aku, a o Makanikeoe wale no ka mea launa aku ma kona wahi e noho pu nei me ke alii Kamohoalii.

Mahope o ko lakou ai ana, ua olelo aku la o Makanikeoe i kona kakuahine Pupukanioe me Kaulaaihawane e haawi aku i wahi lealea imua o na kamaaina na poe hoi nana lakou i hookipa.

I loa no a kuu iho keia mau olelo a Makanikeoe, me ka hakalia ole ua uhene aku la o Pupukanioe ma a mamua ae hoi o ka lealea ana, he ani wale ana ae no na lima o Lihau noho ana na papahi lei lehua mai Olowalu mai, kahi i olelo ia elua la Konohikiloa ka la i Olowalu, o ia popohe no ia ia a kau ana iluna o na poo o na mea ia laua na lealea.

Ia Pupukanioe i oni ae ai; aia hoi na lima ke kahi au la a ke lawe ala hoi o Kaulaaihawane i na welau lima me ke kapalili ma kona waha, ua puana like ae la laua ma ke ano pu la@.

 

O oe ia e ka wahine aku pua o Malio

E ako ana i na lehua o Hopoe

E na kipona lehua a ka manu

Ke kaiamu la iluna Kaauwana

I kipona ia e Kaualulehua

Poapoa iluna o Kawaikapu

Kapu ka uka no ka wahine

No ka wahine noho kuahiwi no Laukaieie

E hahai ana e like me ka leo o ka manu

Aole e like me ka leo o ke Kahuli

Ka mapu hanalia i ke ahiahi

Ka hone lailai i ke kuluaumoe

Moe ana hoolono i ka inoa

E ka wahine pili lau-i, lau akolea

Owau keia o Pupukanioe

Me Kaulaahawane

I keia mele oli pu la-i no a laua nei e kilipoipoi ana ma na lima, aue no hoi ka hone e.

O ka hone paha ia la ke kapeku la ka hiu o ka Mano a ke ala ae la na lala o ua poe kupua nei o ka moana, a he wahi ano pahaohao paha kou e ka mea heluhelu no ka paa like o keia mele ia Kaulaaihawane, ua loaa iaia ka ike no keia mele, mai a Makanikeoe aku, ma kona mana, e like me kona ano mau.

Ma keia mele pu la-i a Pupukanioe ma, ua ahai loa ia aku la ka laua leo e na aheahe lau makani a hiki loa aku la imua o ka mea nona keia nanea, a me he mea la e hawanawana iho ana ma kona mau pepeiao: a ke amaamau ala ke kani a ka ula leo ma kona mau pepeiao a oia kana i hai aku ai i kona mau hoa me na kahoaka ano halialia aloha me na waimaka.

He mea e hoi ke kani a ka ula i ko'u mau pepeiao, me he mea la; aia paha kela i ke alanui; ae, wahi a Puaohelo i pane aku ai, eia aku ke alanui e hoi mai la, ua waiwai ka huakai a ko makou hoa, nana ia aku paha.

Ma keia mau hoaiai olelo a Puaohelo, ua olu iho la ua nohea nei, me he la o Kinau.

Pa iho ia Kinau

Waiolu wale ka manao

Me he ua liilii–e

Me he ua noenoe–la.

He mea oiaio keia olelo a Laukaieie imua o kona mau hoa, ke mea hoi i hoakaka piha ia e Puaohelo, mai a Makanikeoe aku no ia.

I ka manawa a Pupukanikeoe ma i ulele nei i ka laua ipu makani, ke hele la e ohi ka lau o ka pahili i ke 'lii nona ka moku, a o Kaana hoi me kona mau kaikuahine Maohelaia ma a pela no hoi me ke kaikamahine o Kauai me ko Oahu nei aia like lakou a pau iloko o na ohohia nui me ka hauoli, a i ke kuu ana aku o ka Pupukanioe ma puhi lai ana, ua lilo ae la ka lealea hope ia Maohelaia ma.

I ka meha ana iho o ke anaina noho moana, ua ku mai la o Maoheleia ma iluna me na oiwi o ke kulana ano hula, a oia hoi ka Kaana i ku ae ai iluna a olelo aku la i kona kaikoeke Makanikeoe,

E oluolu mai oe e ko makou haku ka mea nana i hului mai me ka olua huakai, no ka mea, eai i na kaikuahine wahinea a kaua ka lealea i keia wa, a oiai, ua mamao aku mai ko makou aina paa mai a kakou aku nei hoi o na lakou hula e kohu ai, a ke nana pua ae la no kakou, eia laua ke ku olohelohe nei i mua o kakou, nolaila e noonoo mai oe.

Pau keia mau olelo, ua ku koke ae la o Makanikeoe iluna a huli pono aku la kona mau maka no ka mokupuni o Hina. Ia kuhi ana aku no o kona lima akau iluna o Maunaloa, ko Kaana ma home mau ua olelo ae la oia ma ke ano mana i loaa iaia, a honoalele, i loa no a pau kana olelo, aia hoi ua ike ia aku la ka ula lehua e hele mai ana i ka moana me he kia la no na moku, me ka emoole loa kamumu ana na ulu laau lehua nei i kahi o ke kahua moana o ka lealea.

E like me ko lakou ano mau ua po ae la o luna o na poo o ua mau nohea la o Maunaloa i papahi lei lehua o ko laua kuahiwi anoano, me ka eleu piha o ua mau ui nei ma ka hana i maa ia laua, ua hoomaka ae ia laua e olioli like.

Kau ka halialia aloha ia'u o Maunaloa

Ka hele noho o ka wahine hele lani

O ka lehua o ka lama aia iluna

He kanawai no ka wahine no Kapo

He pii kuahu he moku lehua

Ka owe'o ula i ke kai o Hoolehua

He lehua lei no ka wahine—

Pupu weuweu e Kapo-e-ua noa.

I loa no a pau keia mele olioli a laua nei, ua loaa ia Kaohaiula me Koiahi na manao kuka e haawi aku i kahi mau wehi hou no ko laua mau hoa.

Ua lawe aku o Kaohaiula a hoolei aku la i kona lei mau, o ka ohai o Papiohuli, a pela no hoi o Koiahi i kona mau owili lei maile laulii a no keia wa, ua ike ia aku la na kumu laau lehua e oni ana me he mau kino kanaka maoli la ke nana aku , ua ike oe e ka mea heluhelu ma na helu mua ae nei, i ka manawa i hiki mai ai o Makanikeoe ma ma Maunaloa, a no ka lilo ana ia Kaiolohia ma ka hula ana, a o ia ka ua mau iwaiwa la o Maunaloa e kikaha  mai la me he mau Kaupu la no ka moana; a ma kahi o ka lewa ana ae o ko laua  mau pa'u lau lehua me he mea la

O niniu mai huna kaa kooahi

Poahi koa ka luna o Kilauea

A ma kahi o ka onioni ae iluna ua like me ka lupe hoolele a kamalii ka onioni mahe iloko o ka lewa.

Ma keia kuupau piha ana o ua mau eueu ala i ka lealea ua piha uwa na ia waha nunui o ka moana a haalele wale i ka ua mea o ka hauoli.

 

Eia kekahi buke waiewi nai, ke hoomakaukau ia nei e Hon. J. E. Bush, oia hoi he buke moolelo o ko ke ao nei, aua komo pu iloko o ia buke, na kii, a me na pauku Baibala, i wehewehe ia me ka moakaka, a he pomaikai keia no ka Lahui Hawaii e ake ana e ike i ka olelo a ke Akua.

 

Kulanakauhale Kahiko i Loaa Hou!

 

KA IMI HOU ANA MA NA AINA I KAMAILIOIA

MA KA BAIBALA

 

MOKUNA I

 

K o Kakou Waiwaihooilina ma Aigupita

 

K a Mahele Honua Kahiko i hoonaauao mua ia—Ua Kakauia ka Moolelo Baibala maluna o kona mau Kiahoomanao—Ko Aigupita Moolelo paa manawa—Aole i kuea me ka moolelo Moseica—Ka haule ana o ka moolelo iloko o ka Pohihihi—Ka "Pohaku Roseta"—Ka Hoomana a ka Poe Kahiko o Aigupita.

 

Ua kaulana keia keneturia nei no na ike i loaa ia ia ma na akeakamai a me na imi ana iwaena o na wahi i hiolo a i uhi pu ia o ka wa kahiko. Ke hooikaika like nei o Europa a me Amerika, e hookuku ana kekahi me kekahi ma ka imi hou ana i na mea hana ike, na olelo, na kulanakauhale, a me na lahui, i nalowale.

A hiki i keia wa aole he mau mea i loaa aku i kue i ka Hoike ana. Aole keia mau kulanakauhale i hue hou ia he mau paia make hoi, aka he mau pohaku ola e hoike ana i ka oiaio o ka palapala hemolele.

No ka pili loa o na ano o Aigupita a me Palesetina a me ka awiliwili pu ia o ko laua moolelo, ua lilo he mea paakiki ia kakou iho ke kamailio no kekahi me ka hookomo ole ana mai hoi i kekahi, oiai he lehulehu na mea ma ka moolelo hoano i hana ia ma ke Awaawa o ka Nile.

Maanei i loaa ai ia Aberahama he home a he ola i kona manawa i kipaku ia ai e ka wi mai Kanaana aku. Maanei i hookahua ia ai ka moolelo nani o Iosepa; ua noho paa iho o Iakoba a me kana mau keiki; maanei o Mose i hanau ia ai a ma keia aina i hookumu ia ai ka ahaaina pakoa; he kaikamahine na kekahi o na Parao e noho alii ana, ka wahine a Solomona; a mai keia wahi hoi i auhee aku ai ka ohana hemolele i pakele ai mai ka pahi kaua koko a Herode; a ma ia ano hoi e hooko ana i ka wanana: "Mai loko aku o Aigupika au i kahea aku ai i kau keiki." Mat. 2: 15. A o kekahi mea kamahao loa hoi, oia no ka lehulehu o na inoa i olelo ia ma ka palapala hemolele, e laa hoi o Hama, Mizaraima, Potopara, Sisaka, Asenata ka wahine a Iosepa a me kekahi aku, eia no ke loaa nei ua kakau ia maluna o na kia hoomonao o keia aina, a he lehulehu wale na moolelo pili i ka Baibala i hoopaa ia ma na mea i kalai a i kahakaha ia ma kona mau heiau kelakela. Ma kekahi o keia mau kii kalai ia ua loaa ia kakou kekahi kii e hoike ana ma ka nana iho i ka la o Iosepa e hoolauna ana i kona mau hoahanau ia Parao; ma kekahi aku, e hana ana na Hebera i na pohaku puna me ka olelo kuahaua i kahakaha ia e kauoha ana ia lakou e kukulu i heiau a e kalai pohaku hoi na Ramese; na kii o na luna hana e ku aku ana me na uwepa hili ma ko lakou lima, e hookikina ana aole hoi e palaualelo; a ma kekahi wahi hou aku no, he moolelo o ka haalele a hele ana aku hoi o kekahi lahui malihini mai Aigupika aku a noho ma Siria malalo o kekahi alakai ma ka inoa o Osarsiph, he inoa hoi i ku like me ke ano o ka inoa o Mose, he inoa i lawe ia mai a Asursa ae, ka Apisa gula.

He moolelo pu hoi kekahi o ke kau laupai o ka aina o Aigupika i na mea ai a me ka hoopiha ia ana hoi o na hale waiho'na me na hua kulina i ukali ia hoi e ka wi nui e ku like ana me na mea i pahola ae i ka manawa o Iosepa.

Me he la o Aigupika paha ka mahele aina malamalama kahiko loa o ka honua nei. He wahi mea iki wale no nae hoi kai ike ia o kona moolelo mamua o ko Aberaham manawa, aka he mea oiaio, aole keia he mea hiki ke hilinai ia. O na moolelo a Manetho kona haku moolelo hookahi mea i kakau i ka A. M. 285 aole i kala kahiko i nalowale ai, a o ka mea wale no i loaa ia kakou o kana moolelo i kakau ai, oia no na mea i kakau ia e na haku moolelo mahope mai, mahope o ka wa i kaahele ia ana ma na lima o ka lehulehu, me ke kaualua ole ua hookahulihuli ia.

Ke olelo nei kekahi poe no keia aina, he oi loa aku kona kahiko mamua o ka moolelo kuauhau honua a Mose, a i oi aku hoi mamua o ka hiki i na hoike ke hooiaio e like me ka mea hiki ke ike ia iho e kela a me keia mea heluhelu hoopololei e imi ana i ka oiaio ma keia mea. I ka lawelawe ana i keia ninau o na moolelo kuauhau honua o na au kahiko e lawelawe no makou me ka naau haahaa me ke kuokoa—me ka haahaa no na mea laahia a me na mea kahiko a pau a kuokoa hoi e pili ana i na manao a me na wehewehe ana a kekahi poe e aku—me hookahi manao nui, e loaa aku hoi ka oiaio e pili ana i ka manawa o na mea kamahao e waiho nei e hoailona ana i ka mau ana o ko kakou honua nei malamalama.

Ua olelo ia hoi ma ke ano he mea alakai, aia maluna o na papa helu kuauhau kanaka wale iho nei no i loaa na inoa o kekahi o na Parao, e noho moi pakahi ana hoi he mau makahiki, a i ka manawa e houluulu ia ai ka helu holookoa, e lawe ana hoi i ka huina a hala aku ma kela huli o ko kakou au he elima tausani mau makahiki a oi aku paha. O ka mea hea la ka pololei. Aka hoi ua lele aku ko lakou ike maluna o ka mea oiaio ano nui, aole hoi keia mau alii i nohopapa ma ka noho moi, aka ua noho like ma kekahi mau manawa; e noho ana hoi ua Parao ma luna o na noho alii o Aigupika Luna a me Aigupika Lalo i ka wa hookahi; i kekahi wa hoi e noho pu ana ka makuakane a me ke keiki ma ka noho hooponopono ana o ka aina. Eia no hoi, he nui na hakahaka o na mea i haule ma keia mau papa kuauhau, ka mea nana e hoopau i na pohihihi a pau ma ka hoike ana i ka mookuauhau Hebera a me Aigupika.

Ua paio hou ia mai no hoi e ulu mau ana ke one-ae ma kela a me keia wainui ana o ka muliwai Nile, ma na iniha averika iloko o ke keneturia hookahi, a no ka loaa ana aku hoi o kekahi o keia mau kulanakauhale ua uhi ia mai ka iwakalua a ke kanakolu kapuai e keia koana lepo, no laila, ua hiki aku i ka eono a ewalu tausani makahiki ke kahiko o keia mau kulanakauhale. Aka, aole hoi keia he mea mau, oiai he oi aku ke one ae o kekahi makahiki i ko kekahi, a e oi ana ko ke one koana ana ma kahi a ka wai e milo ana ke hookui aku i keia mau kulanakauhale, i oi aku ai ka uhi ana maluna o lakou mamua o kahi waiho wale o ke kula.

Me keia mau ano olelo iho la e paio ia nei a e hoao ia nei e hookuikui a e hoohaule ia ka helu manawa o na ana-manawa o kela a me keia mea maloko o ka Baibala.

O kekahi mea ano nui hou aku, oia no ka loaa ana he laau na pahu-kupapau a me na kii-kalaiia iloko o na luakupapau o Aigupita, me ka popo ole ma kekahi mau wahi lehulehu; na kino kanaka make i hialoa ia, me ke ano maemae no o ka lole i wahi ia ai; ka loaa ana aku o na lole pa 'upa'u i kakau ia me ia makamaka no me he la i kekahi la ae hoi ke kakauia ana; na hua-manu oia ano hou no me he la o ka lawe ia ana mai no ia mai ka punana mai; na hua kanu a me na hua-huwita, oia mau no ka maikai; na omoomo palaoa, na ano mea ulu mea ai ia, a o ka hone no hoi kekahi e waiho ana no e like me ka ka meli i hana ai; aole loa he mea hou aku e hooia ana he wa kahiko hou aku kekahi mamua o ka Mose moolelo i hoonohonoho ai, ina kakou e lawe ana i ke ana o ka Baibala Helena i hoakoakoa ia e na loea he kanahiku. A o ka me hoi i oi loa ai o ke ano e o keia mau olelo a ka mea kanalua i ka Baibala oia no hoi keia, ua loaa ma kekahi o keia mau kulanakauhale, i oleloia ua uhiia no umi tausani makahiki, na apana dala a me na apana potere no ke au Helena a me ke au Roma. A o ke ana o ka zodiaca i kalaiia ma ke kaupoku o loko o ka heiau ma Denderah, ka hale a ka poe loea Farani i olelo ai he umi kumamalima a umi kumamahiku tausani paha kona mau makahiki ke kahiko, ua hooiaio ia hoi mahope iho nei he hale no i kukuluia i ke keneturia mua o ke au Karistiano.

Ua ae ia no hoi mahope aku o ka Baibala, o na kiahoomanao o Aigupika ka mea i hoike mai i ka moolelo helu manawa kahiko loa e pili ana i ka ohana lahui kanaka, aka aole keia mau moolelo he hiki ke hilinai piha loa ia, mamuli hoi kekahi o ka nele ana i ka helu manawa pololei a me ka maopopo pono ole o ka heluna makahiki o ka poe Aigupika, a aole hoi i lawa no ke kapae ana i ka pololei o ka ke Akua olelo. Ua hiki ole no hoi i na kanaka akeakamai naauao ma na mea o Aigupika ke like ma na helu manawa e like me ka mea i ike ia, ke hookuku ia iho ka moolelo a Bunsen, Wilkinson, Mariette a me kekahi poe imi e ae ma na mea kahiko, ua loaa aku hoi ke paewa mawaena o lakou o ekolu tausani mau makahiki ma ka lakou mau houluuluu helu ana. A no keia kumu ua nalowale hoi ka moolelo kumu o keia lahui-kanaka kahiko iloko o ka moolelo kohokoho manao wale aku, a ke kau nei no hoi maluna o ka aina o Parao kaulana o na la i hala, kekahi moolelo huna pohihihi. O ka muliwai Nile, ka muliwai pohihihi hoi o kona kumu a i oi aku hoi o ka pohihihi ma kona hu mau ana i kela a me keia makahiki, e kahe ana ma kona ala wai no na tausani mile malalo o kekahi lani molaelae i kau wahi ao ole ia, e hoohauoli ana i ka waoakua panoa, a e hoomohala hoi i ka aina pa-ua ole ia i kahe a hoomauia e ia me he mala pualoke la. Aia ma na kapa o keia muliwai laahia, i uhihapa ia e na one kaalewa o ka wao akua, na luakini lehulehu e ku helelei la nona hoi na ahi, o na mohai o ko lakou mau kuahu, i pio no kekahi manawa loihi i kaahope aku, a me ke koena hoi o na tausani kulanakauhale nona na moolelo i nalowale iloko o ka powehi o ke au kahiko i hala aku mamua.

Aia hoi keia mau kiahoomanao kamahao ke ku nei maluna o ke kahua papa pohaku o ka wao-akua o Libuana nona hoi ka moolelo o ko lakou kukuluia ana e waiho nei iloko o ka pohihihi hiki ole ke poa ia. Me he la, e mau ana ka waiho nalo ana o ka mea nana i noonoo mua a i kukulu hoi i keia mau hana nui kelakela. I ka maka e nana ana maluna o ka wai o keia muliwai kaulana e nehe malie ana ua kau iho la ka ike na maka maluna o ke kii sphinx, ke kii nui kelakela hookahi ia ma ke ao nei, kekahi o na akua-kii o ka poe Aigupika o ka wa kahiko, e hoopuni ia ana no hoi me ia ano pohihihi hookahi no. A ma na wahi a pau a ka maka e huli ai ua hoopahaohao ia ka noonoo ke hoomaopopo aku i ke ano o keia mau kiahoomanao, o na ano nui hewahewa maoli; na kii kalai ia, kohu kuahiwi a pahaohao ke ike aku; na hale nani hiwahiwa, e hoolilo ana ia lakou ma ka pili o ko lakou kukuluia ana, me he mau keena pohihihi nani kamahao la; a o ko lakou hookumu ana ua apoia hoi iloko o ka pohihihi lipolipo. Aka nae, o keia kumu maopopo ole no hoi kekahi mea nana i hoolilo i keia mau mea a pau, he mea e hoonanea an@@ ana a kohu kaao na mea apau o keia aina. Ua hiki loa i kekahi mea ke hoohala i kona manawa no na la a me na hebedoma iwaena o keia mau kahiko me ka ike ole iho i ka luhi, me ka ike ole hoi i ka manawa e loaa iho ai ia ia o ke ki e waiho nalo ana nana e wehe ae i ka ipuka huna nana paha e hoike mai ia ia i na mea pohihihi o na au kahiko loa, a e alakai ana paha ia ia ma kahi o na waiwai huna palena ole.

Mahope iho o ka loaa ana i kekahi Farani akeakamai o ka "Pohaku Rosetta" kaulana, ma ka nuku o ka muliwai i ke kau o ka makahiki 1799, a me kona unuhi ia ana e Champillion, he mahuahua aku ka malamalama hou i hoopahola ia iho maluna o ka moolelo powehiwehi o keia aina. Eia hoi keia pohaku ke waiho nei ma kahi o ka Waihona Musiuma Beritania, he pohaku eleele kohu pele, a maluna ona kekahi olelo kuahaua e hoohanohano ana ia Ptolemy Epiphanes, B. C. 196, i kakauia ma na olelo ano e ekolu, ka olelo Helena, ka olelo a ua kahuna, a me ka olelo mau a na makaainana. O ka loaa ana o ka wehewehe ia o ka olelo o keia pohaku ka mea nana i haawi mai i ke ki o keia mau mea pohihihi o na la i hala i kahakaha ia maluna o keia poe kia hoomanao, ua kahakaha hoi i hiki ke heluhelu ia e like me ka hiki ke heluhelu ia e like me ka oluolu o na olelo kahiko e ae.

Aole i pau.