Ka Oiaio, Volume VI, Number 10, 9 March 1894 — HE OLELO AO. [ARTICLE]

HE OLELO AO.

* Oiai īnakou a ine Ka f.EO oka ' Lahiīī, ho ka ialii'i Ha«aii, nu k;t : aina Hanaii. a malnlo n kfiia mau knnui, Jre "aloha a'iia.oiaio," a he i "makee nm;l," hR "aloha iilh" 'a he' "aloha iahni," a he aloha i nn ano' 8 pnu e h'ki af ke hoomau ia na ' hoailona a me na kia hooo>anao o j ko kakou aina a nie ko katsou noho! ana? nolaila, ua mānao inakou 'he j , , wa kupono no kekahi e h<>oi akw iii j mnkou i ka !eo kalainianao uia ko kakou nupepa, mamua ac * ka moa ! maa man, a e ao maoli aku hoi i j ka lanuī', ine ke k.iu aku e hoo-; lono ia ana no hii ka l'eo o ko kakou e hiipoi ia a,na n'o ' hoi *• na hoa makaaina.ia a pau ; j līiai ka Ia hiki i Haehae a ka na-j pop'na {Ti i lehua. Oke ano nui o! ko makou kannaha ana aku ; kii'| lahni i keia VFa, no ka inea. no na 1 mea no ia e pili anu i ka pono o ko; kakou noho kuokoa he lahni Ha- "• waii, a e like me kela a me keia la-; hui o ke ao nei, me na hiohiona 6 ! fea ulu ana'o ka lahui Hawai'. i hoikeia ina fce ano n ii» hanau j ana ma ka helu makahiki oka makahiki 1890. na I«iaa no ia kako» ' na kuko a me na manaolaua aole; hoi e lawe wal'e ia ko kakou kuleii- j na' me ko'kakou kue 010 ana a lnki; i ka wa a na aupuni, x«a be alanui j o ka hoopono a me ka pūo liumū ' ana, o America, o Ēnelani a me' Farani, h me .na aupuni eae i ku~ leana iloko o na kukakuka ananoj ka oono a me ke kuleana o na mea J e hana ia ana maluna o kekalii o !

lakoa i knuio iloko o ka poai oliana aopuni. Ua hooniakn imia ia ka liana hookahuli aupuni akea ia ana e na misioriari a 'nie na liaole i ka ISBT. Ia w* ua pahele ia h» Hawaii, a ua _ puai hoi lakon, a nia ka lakoii ko-; ho ana i na Luna Makaainana a Jioe na Lii ,no ke Kau Kuikaw/'ina-: hope ko«e o ia huokahuii aupuni jin», a hoaponoia a? k~e Kumukuua-' woi E!au Pu ia Kau Ahaolelo; ui' aai a ua p : nili ke inō īloko o ka ai-; r.a. a mai ia wa mai a hiki 1 kn lm- 1 ao ana o ka Moiwanine e hooko i! ka leo o na makaainana, hookahi' wale no mea nui a ka lahui i koi ai.' oia hoi i Kumukanawai FJou; — i' kumukaHawui e kaana pono ia e na | elele mai ka lahui aku, e kohu ia rog ke «oho akea rna o na mea a : p»u i kuleana io iloko o ka aina nei, 1 e like me ke kumu e ae K ai oia j mea i na kanaka mali' mi o niaina j e, ma na aupuni uaauao o ke ao nei. 0 keia mea. he kumukanawai o ka j air.a, En i hookahuliia e na haole ! mamuli b ka puni wale, ka noli»; nanea; a me ka hilinai o ka Moi i 1 make mamuh o na alakai hewa a| na haole a me ka hoolauwili a k na 1 mau iini kanaka. E lifce me ka 1 puni ana o ka Moi. pt"īa no lioi i lilo ai ka lahui n na pahele ar a, i kupaa ai ia hana kanawai i ole, a ua haole l -jiiisiQnari" < a me na kokua o lakou. I ka 1890 »f< hoao kalahui ehoo-! loli i a ke Kumukanawai, ma ke ko-! ho ana i na 'lii a me na makaaina-; na, a ua inkou im; e hooholo i kanawai e hoomana ana i ka Moi e! kahea i Aha Elele Kumukanawai, j No keia kumu ua lokahi na hoa o!" ka aoat> lahui, a haule ka Aha Kuhina kaihi mana, nia ka mana liuia ' fcaumaha o ka 1887. i kai>aia ka "Aoao Hoomaemae." a ua komo aku hoi kekahi Aha Kuhina hou. oia Ka Aha Kuhina o Ka iuaki ma ke l>oo, me ka okomo i. t aaa mai o kekahi mau haole iloko oia Aha Kuhina me ke kuleana 010 ioa. malak» o na kalai aupuni na awan aua. oia hoi ke koho ana i na kanaka i ike ole ia e ka » e koho, a i koho ole ia. t'a komo keia P'h;, me ka ae ana e lawe mai i kanawa:! kahea eleie; aka. i ka nohoana, r.a hehe6 ka lakou olelo. a ua puni na hoa. I ke koho ana n.a ke kana-, Wai kahea eleje, ua hookamani ke koho ana a sa A4#s= Ivuhnia, a ua hoole hoi na alii liaole a pau i ko hoU ai e'ka Aono Lāhui. l'a hoo- ' punipnni ia ka lalmi v na haoie, a o na Hawaii w«le no kiii kiii'aa, koe* >

Uku kii-llawaii i-komo iloko o ka ! i Aha Kiihiua. i Ika 1892, ua nahaha ke koho Hiia, no 'ka 1110 ana o ke koho a r.a ] Hiii iMekanika a me ka Hui Kalai . j aina i ke kiisi i i e Aoap Hoomaej mae Oka l.opena o keia o ka j«ueai;e ;ma e lanakila ~ka A»ut'> Hoomaemae nia ke'ko.n.io aoa o kn ! j Aha Euhina o Kikila, 15arauun nia, j iii.-iiiiuli o ki' alak'iii a ka Ilamuku. jka Aha Kuhina Hoohui Aina. I j hemo ai keia uiooino i onru īa ae'i I Alia Kuhiiia e na alakai kalai ii.ua (imiKnpo e ho.iiīooiKiono aua. nnua o j ke alo alii, ua imi ia ke kuinu e he . j 'im ai a oke kuniu hookahi wale: ! no e liiki ai ua hoa ke kakoo oia k« , KuuiukaiiP.wui lloii'. Malaloo keia j kunui ua hoonohoiioho niai no na i loea., kalaiaina, o Nuiiu aia laua o j Ka ma, o ke alo alii, a' hun j mai na iiuia hana i, ae.e kukala f j Kuaiiikaaawai Hou i iilo ai lakou jhe poe Kuhi.ua. Hookahi no la, j paii Kiihina Aoao Ilooiuae' j.mae hoa o ka Aoaa i. i-a j hookahuli'a. Ike koa:o ann nae j hoi • 'M.EA ina iho nei, ua -lioole j j loa iakou i ke kuknla, Kuniukana-; wai alakou. i ae hoopuniouni ai 3 iea Moiwahine a me.-n.i xMaj.ka« 1- :.rtua a n.e m\ 'līi oka Hale Ahaolelo ma ke koho ana. Ma keia niau hana ana, i manaoia e ka poe manap pono pili kino, e uvaala'ni ana lakou. ua ulu mai ka nai.i nui wawahi nioku nana i hookah-i- j h ka aiua, aoi i keia inoe e wa'iho: nei a keia ia. Aka, e like ine ke ano ona inea a. paia ke poino he j mihi ka han* unia. he pule, a he j hana me tca manaoio, e like me ka ; iinea a k» «ahn i pule ai; he hoo-; huii hou ī ka waa, a he hookele me ka hoopono nole no ke kino o ka mea hookahi, aka no ka i>onn o na mea a pau i kuleana, e like me ke; kupono i kela a me keia aoao a la ; hui iloko o ka aina i kupa aka 1 maaina. \ Mahope o ka hoao at«a o ka .Moi- ; wahine e hooko i ka makemake o ; Kona lahui e kc>i ana i kuino-kana- j wai hou, Ana i hoao ai e hooko e;

like me sa mea i ike ia ina ka la 14 o lanoari, 1893. ua kipi ia iho la ! Oia a me Kora lahui holookoa e na j haole malalo o na alakai a na vr»n-! mo "inis'onari" ine ke kokua ana a ] ke Kuhina Slivini o ke Aupunij

|Amer : ka. ului ia inanawa mai a i keia wa, he aiipuni kuikawu ko kaj kou he aupuni no ka manawa a • akaku uiai ka hooholo a ke Aupuiii I Ainerika, ka mea a kakou e kakali | uej i keia wa. Ke ka!i nei kakou j me ba hilinai |jiha, e iike me ka ; olelo mau ia, uka aule nae pela ka , manao o ka poe e nolio nei e malaj.iiu i ke aupuni. He ia'eoa loa kt> lakou inakemake, a lie manao ko- ; lolie iio iioi. uie ka wiwo ule i ka I hooeua o ka lakou niau haua. I 0 ke kuko a kekalu maliele kaI koo o ke auimni ' k l\ U.," o keia maj nawa, oiai ua ho-ile o Amenka i ka j lioohui aina, oi i no ke kukala ana i ;aui)uni rei»ul>alika. No ia kumu I ua huolal '. ia iho nei kekalii kumui kanawai repubalika, w«hi a laī kou olelo ana. aka, o ke A'<<> maoli ; nae, iie kumukanawai kaihi inaiia « nui; e knkulu ana lie aupiini i ano j like ii>o Uo llusia ano. Ua h;ina ia j fia mahele o keia kauawai i hiki ;ū I ke paa la ka manu aupuni ma ka |.lima o na misionar: a hiki i īke i ia he pono a he ]>ono ole. aiaila. na . ia ano aupnni e koi hou aku ia , Auterika. e hooliui-aina, i ka wa e Komo hou :u! ai ka aoao repubalika, ,i like ka manao aihue aina me ko lakou, aka. ina i ike ia e pou-» ana ; n« liani* mahiko a imi waiwai e ae 1 a na misionari, a'i.ill*, e hoomau ia |aku no ka rcpnbalika. lS*o keia ! k"r.-,u hope. ua ia ke kuniu kanawai r«'puba(ika, aol«- maoli e • like me ke ano JRa ano aupuni. aka ; uia ka inoa waw no, i "puni ai ko waho poe a niaiialo a apono iuai i : keia mau hana hooKamani lima mii ; a na haipiile a ]>:iala; a i kuum n<> Moi e kokoke ai keia mau manao. ua liaha ia he elua liale kaawalo o k i Ahaolelo, ho Halv Lunamukaainana a he 11.-ile Mii; o ke Voho aim lso>. ua hanaia ma k<- koho aken ko ke kahi a ma ke ana waiwai k : ekie ko kek.ihi i ho t >haiki ni ai ka poe koho 0 !;a hH|i:\_o ka niann kau kauawai a mr» kn lima o ka poe w.ii.vai a me ka poe ,i l.ikou e hookoiuo ai e koho ma ivi ham\ nmika a n.i I'apa Koho a ira kekahi mau ano e ae. Ke w?iho nei keia knmukanawai me ka makauknu e kukalaia, i ka wa e la i»i h« hi'. i ke kukuluia ke aup i"i rep'ibalik i, a i ole, :na a lohei e hooko nna ke aupuni o Amer k» Huipuia i ka lVt<'s\len.i Clevelnn\l a nu- kooa Aha Knhina 1 hueholo ai a wniho aku i ka Ahaoklo v \meri 1, 4 oia kajn<^kupouo'

' hoo'hahi ia aupui#i e hana a'i" i pili- ! iiiih i ke ftuii4tmHawair.— Ka hoihoi ■: hou ana i Moi o Hawaii 'e 'ike me kona knlaiia niua inanma ;o ka hookaliMli ia ana e na nnfiio- ! nari īīme iih mamo niisionari lima j Iej»o, āme Stiyini. Ke iia keia poe e honhiina Useia iuoa e '«'iiilio pee- ] poii nti me lakou. ine ka paa'"*inai : no o ka olelo a ke iumuiu Amefika aole e h'imi ia kekahi hana a pau itana hoijjponopono ana, e kej ona ;io.io elua oka aina nei. •—ka aoao a'loiia aina a o ka aoao j aihne aina naha.—ala'la e kukui'' jia ai ka lakou reiiuhylika a e .ku jknlu!a ai ke kiimiikanawai rio īa 'ano aujiuni. la \va. e like me kn iiiU'ii i hana ia ai i ke au hookaliuli aupuni o ISS7, e kahea ia ai keia lahui, e koho aku i na 'In a me na liniamakaainana e 'hlo i Ahaolelo jna lakon e ho.ipono 1 keia hana ! apuka a na niisii>n;iri a me na haole Hlihuna home ole i pae iiini me he ihu'nkni la i Hnwaii nei a «>e na ' Pukiki i, mai nialalo ona i lapala kepa-kauwa hana oo ua 'ma-l ! hiko. • j ! Ke hana ia Keia me.a. e punule hou'nna no Hn«i ka lalun Hawaii, e hke me ka' pum aiia i'ka 1887?! Aoie makou i kanaluft i ka hooie ! ana ma ka aoao ) ka I'ahui. oiai ua! ike maopopo ia ka hnaplo o keia j poe a meiiH inaemae ole o ka lakou j hana, Ua ike maka no hoi-kakoii i ika poino ī ulu mau nmluna oka lahui I'lawaii niai ka'wa' i o.mu : aj ai ia Knmu'kanawai elau pu niahi-j na o ta lehnlehu, oiaī, na ike kakou i ke kau kapakahi a ine keinoj mao'i no oia Kuivnikunawai. īna' hoi lie ino i.i, he oi loa aku k'eia. j Aia uia keia niuu aku, e hoao la j ana e hoopau ioa ia ka niana o nu ; Haw.iii niR ke koho ana, a e hoo- i hnmama ia an.i i oa lahni nialihini ! i hiki ke knai ia ine na ano kipe o j kelu a nie keia ano. E hiina ia aku • ana no na kanawai e hool'ilo a'i i kaī lahu' līawaii e hke nie ke. kulana ! o na llikmi ahiu o Alnenka, a pela ' e hookoikoi mau ia ai i kumu e pio' loa ai keia lahui a ko koke ke kukoJ a na mitiionan, na na manio a lakou e noho jnani a e ai aiii ka i'aemo ; ku Hawaii. j Aka, o k.i ke kanaka mau hoola-! !la ana keni, J:e okoa' nae ka ke Akua hooko ai.a mai. Aole loa jna upuni o Enolanj a me Farani e'j

: ae i kei i uiaii hana, ina no e alakai ■ 'ia.nnā ka hnna hoopono n PerepideI na Cleveland e ka j»ofe aihue aina, ! Re ku kaokoa ka laluii kiimi: o ka jaina,ka Hnwaii ponoi. Aia \valej ! no a ae hnpo aku keia lahni, nia ke! liomo po nna e koho. 'me' ka maikai' ole ana o ke k\i!ana kulio. e loaa āi rke kumn e hoopohihihi ai i ke ku- \ lana o Enelani a me Farani. a the kekahi man aupuni eaepaha, ma' ! "na mea e piii ana ia'Hawaii. Eu» ■ ! no keia mau aupuni ke hana pu ' | nei nie Amerika Huinuia. Aole' ! laua i hi,imoe. Aole laua iha ilele! !i ko laua kuleana i ae like ai laua ! tma k«-Uahi kuikiihi aole keknhi ej kaili i keia Pne uoku, a ua like no ! hoi īa me ko hiua ho'ohulo ana <aole *e ne w.t!e aku e pakalia wale ia e : h»i aku. K>- ku nei keit ku'ean ». ; : Ua ike no o Am -rika Iluipula. a ua : > malama 'no ke aupuni o Clevvlaml aole e haawi i kumu e kue mai ai o i Er.elarn a me Farani, a me Gere ! ! inaniii pu kekahi, ia ii. e like rne ' ! kona kue aua i na hana 1 maiiao ia ai e h;\ua ia Shiioa.E like me ka ae ole ana o ka lahui'Hiiwaii ika Kooliui aina, a ike i uiai nei o Amenka a .le oia i komo »>u iloko o on l.iH Kanuli aop\i»ii : hanaia. pela no hoi o Enelani. Fai rHiii a me Am<nka e ne ole ai e knl'kul'Mn kekahi ano aiipuni e ae i ae ole ia e ka hihui !>'<»la:l.i. <» k- ao ia kakou iho'aole e hui iki ina na ano hana a pau e hoololi ana ' ike koldii:i aupuui Moi k kakou e koi nei e hoiiioi iion ia mai. Ma na ?in)d pao, mai puni īki kakoi; i kekahi olelo a > e ne, a kauo a a kekalu mea. n > ka mea, he mau haaa ; pahele w.i'.e :io ia. oia» eia no ka p<o\o ma ka i\oa<> o ka lahui (law.iii a hiki i keia la M:ii nuni I M?ipunil! M:<i puni H! Oia ku leo a<> i ola honua ai kukou.