Ka Oiaio, Volume VI, Number 11, 16 March 1894 — Page 2

Page PDF (1.20 MB)

This text was transcribed by:  Pam Sinclair
This work is dedicated to:  Bernice Flood

Nupepa Ka Oiaio.

"O KA PONO KA AIALII E OLA AI KA AINA"

 

                                    NUPEPA KA OIAIO.

                        John E. Bush, LUNAHOOPONOPONO.

                                    John K. Penikalaka              PUUKU.

O NA PONO KA AIALII’E O’A AI KA AINA.

POALIMA MARAKI 16, 1894.

He Manao Apono.

            Mai ka nupepa Manawa, Chattanooga, Feb. 13, 1894, ua lawe mai makou i keia manao pepa malalo iho, i ike ai, kakou, aole i like na mea a pau i ka Ahewa ana i ka Moiwahine Liliuokalani i kona manao e hoopai ia ka poe kipi a hookahuli i ke Aupuni Hawaii.  Eia iho ua manao la:

            “Ke hooikaika nei ka poe hoohui aina ma Hawaii, e hoonuinui i ka olelo a ka Moiwahine, e oki ia ke poo’o ka poe kipi i kipi i kona aupuni, he uku kupono no ka lakou mau hana kipi ana.  Ke kokua nei hoi ka poe liki-haanui hoi o Amerika nei i ka poe hoohuiaina ma keia hana, aka, he poe heluhelu hoomaopopo ole paha keia i ka moolelo, a aole he ike ma ke kanawai, no ka mea ina he ike aole lakou e hooahuwale i ko lakou mele ike.  Ma ka hoomaopopo ana i na mea i hana ia ma na aupuni moi, mai kahiko loa mai UA POLOLEI NO KA MOIWAHINE.  O na kanaka nana i hoolala i ke kipi iaia oia no knoa mau kauwa lawelawe ma ka oihana i hilinai nui ia.  He poe lunakanawai lakou, he poe alii he poe kauwa no ka lehulehu, o ko lakou kulana a pau ua loaa mai no ia ia lakou malalo mai o kona a me ko kona mau mua aku ma ka noho moi noho aupuni ana, a o ko lakou waiwai a pau ua hookahua ia no ia maluna iho o ka aina a lakou a me ko lakou mau majua i loaa ai ma na hana apuka i na kamaain Hawaii, i pau mai ko kanaka waiwai kumu ia lakou.  Ua aihue na misionari i na aina- e kala ke Akua ia makou i ka olelo ae he misionari keia poe – a me ka lakou mau keiki a me na hoahanau a pilikoko, a ua hoolilo ae hoi i pono no lakou ponoi iho.  No keaha hoi ka Moiwahine e hooi aku ai i kona aloha i keia poe kipi mainua aku o na moi o na aupuni o Europa, i hoao e hookahuli i kona aupuni?  Aole ke Hawaii uuku ana he mea ia e lilo ai he mea kamailio ia ai iloko o ka noonoo ana ma ka ninau.  He mea i ku i ke kanawai puni, ua lawe ke kanaka a poe kanaka paha i na hopena a pau e ilihia ana maluna o lakou iho ke haule lakou ma ka lakou hoao ana e hookahuli i ke aupuni, oia hoi e moku ko lakou poo.

            I ka manawa a kekahi o kona mau hoa i olelo aku ai ia Franklin, mahope iho o ka hoopono ana o lakou i ka olelo kuahaua kuokoa o Amerika.  “Ano e kau kukahi kakou,”  ia wa ka loca i pane aku ai.  “Ina aole kakou e kau lokahi a lanakila, alaila e kau lewalewa pakahi ana kakou ke haule.”  Na hana hoonuinui wale iho no maluna o ka ka Moiwahine hoopaakiki ana e luku a e kipakuia kona mau kupa malihini kipi aupuni, he mau olelo ano olelo kohu pupule ia a ka poe kue o na aoao kalaiaina.  A o ka poe nunui o na leo o keia poe e uwo nei i ko Liliuokalani pinaea, o lakou no ka poe i hooikaika nui e hookahe ia ke koko o na kanaka i alakai i kekahi mahele o ko lakou aina ponoi iloko o ke kaua hookahuli aupuni, he hanauna i hala aku mahope.  Ua makemake lakou e “li ia o Jeff Davis” a me kona mau hoa kukakuka; a ina aole ne ke koa o ka manao o na kanaka nana i hoopio i ka Hema ina ua nui ka poe i li ia e lakou i ka 1865-66.

 

                                    Ke Kulana o ka Lahui

            Oiai eia kekahi mau kumuhana ke hoolala ia nei e ka Aha Hooko a me ka Aha Kuka o ke Aupuni Noho Manawa, ua manao makou he mea kupono loa e hoomaopopo pono aku i ka lahui Hawaii i na mea i manao ia e hana aku.  O ka mea mua loa oia no ka manao o ke Aupuni e kahea aku i ka lahui e koho balota i poe Elele no kekahi Aha Elele Kumukanawai no kekahi ano aupuni repubalika a lakou i manao ai e kukulu mawaho ae o ke kahua o ka olelo kukala a ke Komite Hoomalu a ka halawai a na haole i malama ai ma Manamana i ka la 16 o Ianuari, 1893, i hoopuka ia i ka la 17 o ia malama no, e kukulu ana he aupuni noho manawa no ka hana hoohuiaina me Amerika Huipuia.

            Ma keia wahi he mea kupono no e ike maopopo ka lahui i ke kumu o ke ku ana o keia aupuni, oia hoi no ka hoohuiaina, a me ko kakouike maka i ka haule oia kumuhana.   He mea oiaio no hoi, aole ka lahui Hawaii ponoi iloko o keia manao, aka, ua hana wale ia no mamuli o ka makemake o na hoale uuku e noho ana ma Hawaii, --he poe misionari, he poe aea, a he poe malihini loa i hiki mai ma na moku kalepa ma ke awa o Honolulu, me ke kokua ia e ka mana kaua o Amerika Huipuia e ku ana ma ke awa o Honolulu nei ia manawa, mamuli o ka hooholo a hoolala malu ana a ke Aupuni o Amerika, malalo o ka aoao Repubalika, i noho mana ia e ka Peresideua Harriso, a i alakai ia e kona Aha Kuhina e kela Kuhina Kaulana i na hana jingo, liki James G. Blaine a hooko ia hoi ma Hawaii nei me ka lima kakauha hilahila ole e ke Kuhina Noho Stivini me  kona mau hoa ohumu, na mamo “misionari” nona na makua i olelo nui ia i hele mai e ao i ka olelo a ke Akua Hemolele.  O keia mau hana a pau, ua hana ia e ka mana kaua o Amerika Huipuia, mamuli o ke kuko o na luna aupuni e lilo keia Paemoku no ia Mana Aupuni no na hana i ku i kona pono; a ua hoohana pu ia hoi e ka ohana kuko a na “misionari” no ko lakou makemake haakei a manao aihue i kuluma iloko o lakou, e noho lakou maka mana hooponopono a hooko o keia Paeaina, a e hana aku e like me ko lakou makemake, malalo o na kanawai e hoohaiki ana i ka mana a me ke kuleana pili paa o na Kamaaina a me na haole i noho kupa ma Hawaii nei.  Ua ku hoi keia mea i manao ia e keia mau aoao, - ke aupuni Repubalika o Amerika mamuli o kona makemake kuko, a me ko na mamo “misionari” mamuli o ka lakou makemake, - he aupuni manawa no ka hoohui aina, me ke kue o keia mau mea i ka makemake maoli o ka lahui Hawaii ponoi.  Aole paha i ike ia kekahi hana lahui hilahila ole i hoao ia e kekahi aupuni nui e like me Amerika maluna o kekahi aupuni uuku e like me Hawaii nei, mamuli o ka hana hui ohumu i hana ia ai i ka la 17 o Ianuari, 1893, a i hoike-a-maka ia aole he kumu aole he kulana a aole i hana @a mamuli o ka makemake o ka lahui, ma ke kahea ia ana o ke aupuni Amerika e lele mai e hoomalu i ke aupuni i kukula ai i paa ai oia, ma ka huki ia ana o ka hae pakaha aina o Amerika i ka la 1 o Feberuari, 1893 mamuli o ka manao like o na luna aupuni repubalika o Amerika, a me na mamo hoopunipuni he poe misionari, oia aina hookahi no, i hele mai i Hawaii nei e hoolala i na hana i hookoia i ua la 17 la o Ianuari a me 1 o Feberuari, malalo o ka uhi o ka olelo a ke Akua kue i na hana aihue a hana hewa o na ano a pau.

            He oiaio ua ko ka manao kuko hewa o keia poe i olelo ia ae la, no ka manawa wale no nae, a ua hoopio hou ia e ka hoopono o ka poe hoopono i noho mai ma kahi mana o ke Aupuni Amerika, oia hoi ka aoao aupuni democarata, ma o Peresidena Cleveland a me kona Aha Kuhina a ma o ka hapanui o ka Hale Ahaolelo o Amerika Huipuia e noho nei i keia wa.  Ua hooleia ma ka olelo hooholo iloko o na hale elua o ka Ahaolelo o Amerika – ka manao hoohuiaina, - ke kumu i hoike ia ai oia ka mea i kukuluia ai ke aupuni hoomalu manawa o Hawaii nei.  Ma na ano a pau, ua haule na hana a ka poe i komo pu iloko o ka manao hoohui aina, ko Hawaii a me ko Amerika, me ke komo pu ole aku o na Hawaii a hiki i keia la.  Ua hoole hoi na Lahui elua – ko Amerika a me ko Hawaii.  Ma Keia, e like me ka olelo kuahana a ke aupuni noho manawa o Hawaii nei, aole o lakou kuleana a kumu hou aku i koe e noho ai a e hoohana hou aku ma kekahi ano hou ae i ke kuleana a lakou i lawe mana nui ai ma ko lakou lima.  Ua make!  Ua make loa!!  maluna o na ano hoopono a manao maikai a pau, ua make!!!

            Aka, e like me ke ano o ka poe i hoao e hana hewa, ua manoanoa ko lakou luna-ikehala e like me ka ili pakapaka o ka holoholona rainocero; ua pouli ko lakou ike hoopono, ua nele lakou i ka manao hilahila; a no keia mau ano, aole e hiki ia lakou, ke hoolohe i ka leo ao a me ka olelo hooholo a ke Aupuni Amerika, a ke Kuhina Willis i waiho aku ai, me ka oluolu loa, imua o na Luna o ke Aupuni Noho Manawa, mahope iho o kona ku uwao ana no lakou i hoopakele ia ai mai ka hoopai o ka lakou mau hana hewa i hana ai, - oia hoi, e waiho lakou i ke aupuni noho manawa, a e hoihoi hou ia ke aupuni o ka lahui Hawaii, e like me ia mamua o ka hoao ana o lakou e hookahuli i apana, panalaau, a i mokuaina paha no ke aupuni repubalika o Amerika Huipuia.

            Ke hoomanao nei makou i ka olelo pane a ke Kuhina Willis i na Komite o ka Hui League Amerika, ana i olelo ai.  Aole au i hoouna ia mai e huli aku e like me Mr. Blount, aka, i hele mai nei au e hooko i na kauoha a ko’u aupuni, a ke hiki mai ka manawa kupono e hooko aku no au.  Aole hoi e hiki ke hoololi ia ka hooholo no oukoou a ke aupuni Amerika i hooholo ai, ma kekahi mea e hana ia ana maanei a ma Amerika paha.  Ua hoolaha ia keia ma ka nupepa “Hoku,” i na mahina mua o kona hiki ana mai i Hawaii nei.  Me kona olelo pu ana ma ka hope loa.  Aole hoi e ae ia o Hawaii nei e hoano e ia e na hana kuwaho mai a kuloko ae.

            Aole i loli keia kulana a hiki i keia la, Ke mau nei no ia.  Eia ko kakou hoopii kue no na mea i hana kakauha ia e na mana kaua o Amerika, a me na hana a kona mau hoa iloko oia hana ke waiho nei ma koua lima a hiki i keia la; a eia no hoi ke kaana, noonoo, a hookoia nei ia mea a hiki aku i ka wa, a kona Ahaolelo e hoopau ai i ka lakou hana, alaila, hoike a hoopau mai i kana hana hope oa e pili ana i ka hopena o ka hihia imua o ke Aupuni Amerika e waiho nei.

            Iloko hoi o ia manawa, e like me kana olelo, aole ke aupuni Amerika, e ae ana e hoololi ia ke kulana o ke kumuhana, a pau kana hana, oia ka kakou e kali nei.  A ua kupono no hoi malalo o keia kumu e kali malie kakou, a ina e waiho ia mai kekahi kumuhana e ae e pili ana i kekahi hoololi hou ana i ke kulana o ke aupuni, aole e pono ka lahui Hawaii e hui pu mai, o lilo auanei ia hana i humu no kakou e ahewa ia ai e ke Aupuni Amerika i ka lolelua.  O ka makemake nae ia o ka aoao hoohui-aina o ko kakou komo hewa aku iloko o ka lakou hana maalea.

            Nolaila e hoolohe ka lahui manawa wale Hawaii mai Hawaii a Niihau, a e haule pahu hou ana no keia mau hana.  E kupaa ka lahui a e hoomau ma ke kulana mua.

                                                                        II

            Ua hoike aku makou ma ka hapa mua o keia manao ua kuleana ole na hoololi a mau hana e ae e hoololi ana i ke kulana o ke aupuni noho manawa.  Ina no e hoololi ia he aupuni repubalika me ka pau ole o ka noonoo ana a Ameri- a me na kokua komo pu ana mai o na Aupuni o Enelani a me Farani a me na aupuni e ae i ike mua ia Hawaii nei, e lilo ana no ia hana he mea ole, a e hoihoi ia ana no ke kulana o ke aupuni a ma ka mea e hooholo ia ana e ke aupuni o Amerika e like me ka Cleveland i hooholo ai a i aponoia hoi e ka Aha Lunamakaainana oia aupuni, a i hooholo like ia e na aupuni mana nui a kuleana like ma ka moana Paki@ika nei, e like me ka mea i hana ia ma Samoa.

            Aia wale no ka loli o ka ninau e ku nei imua o Amerika a komo pu aku ka lahui Hawaii ma na hana e pili ana i na hoololi i manao ia e ka poe malama aupuni no ka manawa, e noho mana nei i keia wa.  Ma ko ka lahui hana pu ana, e lilo ana anei ia hana, he mea na na hookahuli aupuni e kukala leo nui ai, ua apono na mea a pau, i ka mea i hana ia, e like hoi me ke koho balota ana o ka lahui no ka ahaolelo kuikawa o ka 1887, e apono i na hana kipi hookahuli aupuni a na misionai, ma ka mana elau pu i hana ia.  Ua hana ia ia hana me ka nihi a me ka maalea, a oiai ka lahui e noho ana me ka poe kalai-aina alakai makapo, hupo a makauwale ia wa, ua hahai ka lahui ia mau hana me ka maopopo pono ole o ka pono a me ka pono ole oia hana ana.  O ke alkai a haule ke aupuni i kahi pilikia oia ka ike oia poe, a o ka wehewehe ana i ka pilikia o ka aina, ua hiki ole.  Ua like ke ano o ia poe me ka poe punahele a na ‘lii o ka wa kahiko, he ai alii wale iho no, a he ahiahi i ka poe maoli i aloha i ka aina a i makee i ka pono e paa ai ke aupuni.

            Ma ka mea i manao ia e keia poe e noho mana nei, a e hoani ia aku nei imua o ka lahui, ua hiki ia makou ke olelo ae, he no’a kolekole keia.  He hana kumu ole, a he kuleana ole, a he hana hoi na ka poe i kau i kahi haiki, e aloalo ana i kahi e hekau aku ai i pakele, a i loaa ke ola.  Ua hoike maopopo mai lakou aole o lakou kulana paa e ku nei, aia ke kahua o ka ninau a me ka olelo hooholo mana ma ka lima o ka Peresidena Cleveland i keia la, me kona hoomaopopo no nae i ke kuleana like o na aupuni e ae ma ka pono o na mea e hana ia ana maluna o ka Moiwahine a me Kona lahui ponoi.  He mea keia na ka lehulehu e kuni paa iloko o ko lakou houpo a malama, a nana aku i ka hopena o ka Amerika hana, me ke komo hewa ole ana iloko o kekahi hana ma ka inoa lahui, o lilo hou, anei i mea e hoololoiahili ia ai ka ninau e ua enemi o ka pono a o ke aupuni o na Hawaii ponoi.

            E kupaa kakou a hookoia ka pono.  Mai maliu aku i na alakai ilio-hae malalo o na aahu hipa.  Mai puni i na kanaka Hawaii piko pau i ka iole, ka poe hana i na hana hoomaewaewa i ko lakou one hanau, i ko lakou hoalahui kumu:  e makaala loa i keia poe.  I ka wa kahiko he imu kahi kupono o ia ano kanaka.  Pela no ma na aina haole, --aole e ae ia ia ano e ola loihi a e hoohaumia i na ea maikai a ke Akua i hana ai i hanu e ola ai ke kino o ka poe malama i Kaua Kauoha (@) e aloha i ka aina i hanau ia ai.  Waiho aku ia hana na na kanaka kahunapule i make ka uhane no na ai palaualelo a ai pilau a na misionari e hanai liilii nei ia laou, ma ke apono kumukuai e like me ka mea i hana ia ia @u@a.

            Ua lohe mai makou, ma na leta ma keia mau la iho nei, eia na agena o keia poe ke hanai a ke haha nei i ka manao o ka lahui Hawaii.  No keia poe, hookahi no ano i na aina e, oia ae la kela maluna, aka, no kakou iho, e waiho aku na ke Akua e hooponopono na hoopai no na hana hewa.  Ua hele aku na loio Hawaii, a ua maunu ia aku, ua hei wale aku no nae ma ka umiumi, no ka mea ua ike no ia poe, aole lakou e ae ia mai ana, a aole hoi e ike ia mai ana e ka lahui ke hoopuka aku no ia mea, a he hookae loa ia ko lakou hopena, a he make maewaewa ka panina hope loa.

Nolaila, e ka lahui Hawaii, e na alaka o ka lahui, na Hui Aloha Aina Hawaii, na mea a pau e noho ana ka uhane hoopono o ke Akua iloko o lakou, eia hou he wa no kakou e kupaa ai, a e hoike hou ai i ko Amerika poe e hoopunipuni ia nei, i ka nani kamahao o ka malama ana o keia lahui i ke kulana hoopono a me ke aloha aina, mawaena o na hoinoinoia he lahui hana i na hana hewa a pau, i kapa ia e na misionari ma ka lakou mau hoike, he lahui hoomoemoe i ka lakou wahine a me ka lakou mau kaikamahine e hana hewa, a pela aku.  E hoomanao oukou e Hawaii Ponoi i keia hoino lahui a na misionari me ka oiaio ole, a noonoo iho, a hooholo iho, aole e launa hou me na hana a keia poe e nihi hou nei ano, e hoohiki pau pele pau mno e holoi no ka wa pau ole i na hoolauna ana me lakou ma na ano a pau, oiai he poe, hoino kumu, pakaha, hoopunipuni, a he poe piha i na kuko daimonio, a e like me ko lakou kumu, ua makaukau no ke dala e hana i na mea a lakou i hooili hoopunipuni ai maluna e keia lahui hookipa oluolu ia lakou.  E kupaa e Hawaii, e like me na Enelani, a me na Farani, a me na lahui e ae mahope o ko lakou aina, a e hooi aku kakou ma ke kupaa ana maluna o ko ke Akua hoopono a me Kona lokomaikai!!!
 

                                                Hauhauna Mai nei Hoi!

            Ua ike ia no ma na Kau Ahaolelo o ka 1890 a me 1892, ka poe hana i na kanawai no ka hooakea ana i na mea hewa e komo mai iloko nei o ka aina, a me ko makou kue loa ia mau hana.  O keia kekahi o na hana makemake loa ia e ka poe ma ke kua a e hanai nei i ke ola o ka nupepa Holomua.  Malia paha he kuleana ko kekahi o lakou i ka mokukuna i holo aku la i Puna, e imi i na waiwai o ka moku i ii ai, oiai, ua ike mua ia no he opiuma ko ua moku la; ka mea i hooia ia mai aia ke mahu la me he lepo – pee la ka hohono.  Pilau keia mau hana, a mau ole ka waiwai o ka poe imiloaa ma keia ano.

            He leta ka makou i ike, mai Puna mai, e olelo ana he opiuma ko ua moku la, a he mau lako kaua kekahi o luna.  E ao mai ana keia mea i hana ia i ka poe i komohia iloko o na hana hewa me ka uku i kupono no lakou, a e hoike ia ae lakou i ke akea ma ka holohumema – lo pu’a’a ana ma ke ala loa i hoailona ia ai e like me Kaina.

                                    Hanna Mai Nei Hoi!

            Ua hoike ia mai ia makou eia ke kiu ia nei kekahi o na hoahui o ka “Hoiomua,” a me na kakau manao oia nupepa, no kekahi hana i kamaaina ia lakou, i manao ia e hoohana ia aku ana ma keia mua iho – mai kekahi moku mai Kina mai a mokuahi liilii paha maka moana ma mua oka loea loa ana mai i ke awa nei.  Malia paha he oiaio keia, oiai na kaulana mua no kekahi o ka poe hookele o keia nupepa i na hana o keia ano, a ke hopohopo nei makou, he hioua oiaio no ko keia mau lono i kiu ia ai na kumu o ka “Holomua.”  Malia paha o kahi ia i manao ia ai o ke ola o ka nupepa, oiai aole na nupepa i pai ia iloko o ke Keena o ka Elele, a me na hana e ae i hana ia maloko o ia Keena i puka pono, mai ka mea nana i kukulu aina, i make aku, a me ka mea i pupule mahope mai, a me ka poe lima hawahawa nana i lawelawe iho mahope iho.  He pakalaki no keia Keena, ma kana wau ano hana a pau, e like me ka mea i hana ia a i hala aku, a pela aku no paha ananei keia.  He kohu punana no keia Keena no na powa a me ka poe ake oihana i hiki ai ke hoomau ia na hana ekaeka e huliahia hou ai ke aupuni mamuli o ka opiuma, a me na hoopae malu, a ano e aku Aka, o ka lohe ka pono, a o ko makon hoike ana aloha ia o ka leo akea aku mamua, eia kekahi poe o oukou ke hakilo ia nei no na hana lapuwale i manao ia eia oukou ke kuko nei e hana aku.

                                    Ke Ano o ka Poe Repubalika.

            Ke heluhelu iho makou i ka manao o na lunamakaainana a me na Luna Senate o Amerika, me he la ua pau loa ia mea he manao maikai iloko o lakou, -- aole no ka lahui aole no ka hanohano o ke aupuni, he ole loa no, aka, he poe hoi lakou i lilo holookoa mahope o na manao imi pono pili kino.  He oiaio, he mau hoa no kekahi o keia mau Hale Ahaolelo o Amerika, a me kekahi poe kuonoono aku mawaho, i mau no kahi ano keonimana iloko o lakou, mai na kupuna mai o ka hanauna Beritania.  He mea kupanaha no keia, aka, ma ke ano nui, he mea oiaio no nae, a he mea no hoi i ike ia iloko o na kanawai, na kalaiaina ana, na hana no a pau a ka Hale Ahaolelo o Amerika.  Ua manao kuhihewa hoi makou i kekahi manawa i hala aku, he mau haawina kupono no kekahi o ke ano aupuni koho e like me ko Amerika, aka, ua kuhihewa makou, a ke ike pono nei makou he poe uhane ole, a he poe kolohe maoli no ka poe e noho ana malalo a ke ano aupuni repubalika.  Ina he kanaka ia mea e haule ana oia mai ke kulana hoopono.  Aia wale no paha he anela mai ka lani mai, alaila pakele oia mai keia mau haawina i ku i ke au o na repubalika o Amerika.

                                    Ua Puka ae ke Kanawai.

            Ua waiho ia ae ke kanawai kumu o ka repubalika i manaoia.  Iloko o na hana kanawai i hana ia a makou i ike ai, me he la o keia kekahi ha na e hoike ana i ka wawae mahae o ka diabolo e holu pee ana iloko o na kamaa o ka pee mamo a na misionari ma Hawaii.  Aole makou i ike i kekahi poe hookamani e like me keia ohana i hele mai ma ke ano he “misionari” e ao i ka hana pono, a e papa hoi i na hana hewa a pau; aka, o lakou no nae ka maka mua e hana ana i na hana e kue ana i na olelo o na waha o lakou.  Hookabi wale no mea kupono ia kakou Hawaii, o ka noho malie aku, a kakali i ka hopna o ka Amerika hana, e pili ana i kana i hana ai ma o stivini, a me ka lakou nei e hana nei.  Mai puni iki ka Lahui Hawaii i keia mau hana.

                        Ka Ikaika kana moana Europa holookoa.

            Mamuli o ka hoike a Sir. Archibald Alison i ike ia ai ka papa hoonohonoho o kekahi mau aupuni kaeaea o Europa, a me ko lakou ikaika kaua moana i helu ia.  A ua kokua pu ia keia hoike e Generala Wahieeleele, o loko o ka pa kaua pookeia o Beritania Nui.  A ua hoike ae hoi oia, o ka ikaika kaua moana o Europa, aole loa e hiki i kekahi mau Aurpuni e ae ke aa aku e kue i konaikaika, i na ma ka aina a ma ka moana paha.

            Oiai, wahi ana, iwaena o na Aupuni iloko o europa, i helu ia i keia wa; ua ike ia penei:-

            O Beritania Nui, aia oia ma ka papa ekahi o ka ikaika kaua moana.  O Farani a me Rusia ma ka papa elua.  Kelemania, Italia a me Ausetulia ma ka papa ekolu.  A eia ka papa hoonohonoho o na aumoku kaua a me ko lakou heluna i helu ia:

            Enelani, 45 moku kaua hao kia i hana ia me ka paa loa, a o lakou a pau, aia iloko o ka papa ekahi o ka ikaika, a ua kapa ia lakou na papu kaua e hanohano ai ka inoa o Enelani maluna o na wahi a pau.

            He 18 moku kaua pale hae kila, o lakou kai komo iloko o ka helu elua, a ua kapa ia lakou, na ioio pale maluna o na ale ahiu o ka moana ke hiki mai i ka wa e kaua ai.

            He 19 moku kaua hao kila, o lakou kai komo iloko o ka papa ekolu, a ua kapaia lakou, ua pale kahakai o Beritania Nui.

            He 113 moku kaua hao kila holo mama, o lakou ka papa eha, a ua kapaia lakou, ua hiena o ka moana Atelanika.

            Farani 28 mokukaua hae kila paa loa, a o lakou a pau kai helu ia ma ka papa ekahi e ka ikaika kaua moana, a na kapa ia aku lakou na opuu pua rose o Farani, na papu kaua hoi e lana ana maluna o ka ili o ka wai me ka hanohano o ka hae kaha kolu.

            He 25 mokukaua pale hao kila, a ua komo lakou iloko o ka papa elua, o lakou na hiki mua o ke pale kaua, a ua kapa ia lakou, na niuhi au moana.

            He 16 mokukaua pale hao kila nolomama, a ua kapa ia lakou, ka naukilo o ka moana Iniana, aia ia kou ma ka papa ekolu.

            He 60 mokukaua pale hao kila holomama, e kaapuni mau ana i na kapakai o Farani, aia lakou ma ka papa eha.

            Rusia.  He 17 mokukaua hao kila paa loa, aia lakou ma ka papa ekahi, ua, kapa ia lakou, na Bea Keokeo e ke kai Waenahonua, na papu kaua e hanohano ai ka inoa o Rusia.

            Papa elua, 26 mokukaua pale hao kila, Papa ekolu, 14 mokukaua pale hao kila holomama no ka wa o ke kaua e hiki mai ana, a ua olelo ia he poe Bea maiuu loloa keia i hiki ke haehae i na enemi a pau e hoea aku ana imua o lakou.

            A ua hoike ae hoi ke Keena kaua o rusia, i na he kaua ma keia mua aku e hoea mai ana, no ka makemake paha e kue mai iaia, ua hiki i kona ikaika kaua moana, ke pulumi aku i kona mau enemi a pau, a lilo i mea ole iloko o ka na pokole loa.

            Kelemania, 21 moku kaua hao kila paa loa, i lawa me ka ikaika kaua moana, a o lakou ka helu ekahi.

            He 6 moku kaua pale hao kila, i kapaia, na hikimua o ka hooko kauoha, no ka wa o ke kaua e hiki mai ana.

            He 34 moku kaua pale hao kila, i lawa ko lakou ikaika e kue aku i na enemi, a o lakou na moku holo moana e kiai ana me ka makaala loa i ka hana a na enemi i na e kue aku ana.

            Ma keia hoike ana a keia mau Enegia kaulana loa o enelani, e ike ai kakou a pau, aia no o Beritania Nui ma ka papa ekahi o na Aupuni pookela loa o ke ao nei.

            A pela e hooko ia ai kela olelo kaulana a ka ilaku Nelesona i olelo ai, na Enelani e iula i na ale o ka moana.

            Iloko o keia manawa; eia o Enelani ke ku makaukau nei i na wa a pau, oiai hoi, ua ike e na kilo aupuni o Enelani eia he mau enemi kona e ake ana e iele kaua aku iaia ke loaa kekahi kumu e hooko ia ai o ka hookahe koko ana ma keia mua iho.  Oiai hoi; ua ike ia i keia wa, ua hui ae nei o Farani a ma Rusia no ke ake ana e pulumi aku ia Kelemania, Italia a me Auseturia, ke loaa he kuinu e kaua ai.

            Oiai hoi, ua ike ia e ia o Farani ke hookelakela nei i kona mau mokukaua, a ua hoho ia aku no hoi e na poe kilo a kalaiaina; eia hoi, i na hookahi mokukaua o Farani ma ka helu ekahi, alaila elua o Rusia, alaila like aku me ia moku hookahi a ma keia e ike ia ai ua oi palua ae ka ikaika o ko Farani aumoku kaua i ko Rusia kona hoaloha.

                                                ENELANI.

            Na moku i wae ia no ke kahua kaua.

            13 moku hao kila paa loa i wae ia; 4 moku pale kahakai; 9 moku lawe topido; 2 moku lawe kauoha; 3 moku laawe lako kaua; Huina a pau he 17 moku no ka uwahi enaena a ka pauda, a he 14 moku no na hana e ae.

                                                Na moku kokua.

            He 10 moku hao kila paa loa; 2 moku pa le kahakai, haina 12

                                                Na moku kiai maluhia.

            He 3 moku hao kila paa loa; 9 moku pale kahakai; 3 moku lawe kauoha, huina pau 15.

                                                FARANI.

            He 10 mokukaua hao kila paa loa na ke kaua kaua; 1 moku pale kahakai; 1 moku lawe kauoha; 9 moku lawe topido; 2 moku lawe koa 3 moku lawe pukuniahi; huina a pau loa 26 moku.

                                                Na moku kokua.

            He 9 moku hao kila paa loa; 8 moku hao kila pele kahakai; 2 moku lawe kauoha, haina pau 19.

                                                Na moku kiai maluhia.

            He 1 moku hao kila paa loa e kiai ana i ka maluhia; 1 moku lawe kauoha; 1 moku pale kahakai, huina pau 3 moku.

            Ma keia papa kuhikuhi e ike ia ai, eia o Europa holookoa iloko o ke ahi enaena o ke kana, ma keia a me keia aupuni me ka makaakau e komokino aku iloko o na hana weliweii o @a hookahe koko.  Aka, aole e hooko koke ia ana, aia a hiki mai ka hope@a oia ka hooko ia ana.