Ka Oiaio, Volume VI, Number 12, 23 March 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unnhiia e Mofc Mniae j<o "KA LEO.' Hoik o Hakanikpoe iaia iho i mua o Laukaieie kapa mau olelo pale no kona kaikuahine Pupukanioe kohu Loio ua Makani Puahiohio la o ke kuluaumo^. A oīai laua e nana pono ana kahi o laua i knhikuhi ia mai ai, nia hoi, ua mio koke iho la ko lau* pu pu iloko o ke ka! a nalowale. He auwe an» ka laua, ku ana ka nalu nui mahope o laua nei. a o ka pae aku Ja no ip. hoi kekahi i ' a muku lilo aku 1.-i hoi kekahi i .a lala. a hui aku la laua i ka wai o Knmaka, a e nono ma\ ana ke kini o ua wai ala idr k« nalu o Pohakunlanakila. A nana i hookioa'aku ma kooa h'ale. ma ke ano niHlihini hooa aku imua nna, he }>oe i hele aku no na hewa i p'li i ke kmo. a o iuna hana wale no eka huikala mai i ka poe ua haumia, nie ka huaolelo ole mai mamua. A pau kana kai olena nnai na| .m&hhīm, hookūu ia mai 1« Jaua i me ka maemae. j la Pupakanioe ma i raakaukavi' ai iio ka hoi, ua haawi ia ke aloha boue loa. Aiawa no hoi i hoea mai ai ko ]ana w«ia dhDu, a ua hoi akn laHo Hawaii a hiki ma k hi e j>ae niau aku ai A ua huli hoi loa aku ii laua nō ke kuahiw', kahi a<ko lakou poe e noho mai la. Ua huli t>oiw> mai Ja ko Makani-' ke'e mna ana i kona kaiknahine me kana kane, h maopop» iaia, ua ho<>ko ia kana olelo kau r j oba. a h' oKaawale ae la oia ia laua i ma ke ano 6e inana kiai ko !aoa ma na walu a pau o konh. hale o lhiKalani. A he kiai t ane ole hoī no ke kei- ! ki kaili la o Lehua. ao na mea f> ! liau e manao ana e olelo no kahi' mea i inakemake ai, aia wale no ka j niana a pau i -kona kaikuahine a nie kana kane j A o na po6 wahine a Makanikeoe ' i lawe mai ai. he kuleana mana : o¥oa no ko lakou a pau, ua noa na 1 mea a pau ia lakou me ke ! ule īa. ĪNa Hoailona Kupanaha i ike ia me na Ouli Kamahao. ISa Hoohiwa- • hiwā a Mnkanikeoe, īlui na Opua ' i ka Lewa, !»a po ekolu iloko o īhikalani. Alohi ka la ika nno 0 Waipio. Hoike na walea like ole 'a ko Hawaii p>e Leo Kahuli ; me na mahhini. Kn po lea o

HahlnKi. E ka mea lje]uhelti, ke ake m.ii nei paha kou Imiaikehaia heluht-5u 0 ka hiki aku i k«hi a ka mea lunia teia nanea Laukaieie mp ks keik) o ke kaulai);i la i ka ilitai. Ke ne ak» nei ka kakau, un hiki kaua iko ]aua awa y:ie, «j ka W'iliki. o Mahukoiia k<! awn. M«hooe iho o k<i Pupokanioe lua hoi ani mai, iuai uuii i ua po nei, ua hala hon aku la o Makiinikeoe 110 kahi o Laukainie. A iaia i hiki aku ai maiaila, aia no lnkou e ala «nai ana no, me 'na huaoielo e i.alu ana lakou 110 na olelo a pau a Makanikeoe i hai aku *i. Ao ke ake nui no oka ike kino nku i na bei?helena o ke k«ki o Lehua. la lakou <? \va ana. na |»;inc koke aku la o MakanikeoeEkn hako alii o maua ine kuu knikuahine, ua Ik'lo lioii mai la au e hm aku 1 ka lohe ia oi\ ua koko ke m»i ka maonwa ai. e ikeai i ka mea nana i ht>onioiu i kou puuwai, 1 na la i kau iho hi ke kunouii o Kauehoa nuiluua o kou oiwi, i mki ole ke ukali aku ma kou mau ano h |iau i hainmu ia e ka nam oiKel.ikela. A tx»>a no hōi o Kaukini ma. ilo kō o keia haawina like h > «kahi ā'i la me ka po.? mua. A pau ka ia n»i olelo nna. ua iiuaku la keia inailoko aku o k ; , hale, a hoi akrt la no kona noho i uhi paa ia e ka nhu. A īaia i hiki aku «i. uakahea ko ke oia 1 koiia kaikualune Pupuka

| nīoe, ine kana K;ine o Kaana, e 'puka mai laua iwalio. " Ua ficle koke njai la laua a hui pu nie i;i, a u;i olelo aku oia « linliu uie ka eleii no k.-i hele un.i e hoomaeinue ia luuu, ninmua neo ko lauh liuipu aiia me Laukaieie., A ni;i fjoi honko iii ana o kn manao iini o no laua. haJtu Aliiwalaua, e hele koke ia po no Hanioa, Hana, Maui, e rn>e i ka naln o I'oliole. a a aiiau i ka wai o Kumaka. a na ka pohaku o Lanakila e pikai 'm'ai' me na oihana kaia no in haumia a pau Enke me ke ano niau o ka poe J<ahiko n keia lahui Hawuii. he noho an » Rula Kanawai paa ko lakou, a oia ke knmn nui.o ka lahui Hawaii nei i ulu ai. He nalu kauīana keia no na 'lii i ke au kahiko, o ka nalu keia i eo ai 'o /i wohikupna ma ke konane la Hinaiakamalama, a nA Kekaluka'luokewa nae i kanaenae iho i ku oiwi o-ua nohea la. oka air.a Ua LanihaahA» o Hana. Pela 110 0 Koleamoku, te Aliiwanine nona ua nalu ala i pupu ai ke kai'» ke Alalaua. i ke a)ij Kihapiilani: A oia ua nalu nei a Makanikene e o)elo nei i kona kaīkuahine a- me kona kaikoeke. a e hauoli aoa paha na keiki aīōalo Uakea o ua ain'a la, e :ke iho ai i kahi mau lalani mele malalo iho: • Ke huh'hoi nei Kāiauna E hee i ka nala o Puhele I lilo i ka muku hoi l ka lala Alu ehuēhu kai o Hainoa. Mi'i keia mau olelo a Makanikeoe 'ua hoo'ko koke aku la o Pupukani oe me kana alii kane no ka hele' •ma. Ua haalele koke laua ia po noka ha!e lewa o kona kaikunane, aua; iho pololei aku laua a hiki ma ka-] hi maa mau nia na pali Hula-ana. ' Aia laua nei i hini ai nialaila, ua'! k4thti;i koke aku la o Popiikaiukeoe i kona waa pupu. | Pau no na olelo ana, lieea inai j ana ua pumi uui nei o ke kai, a la-' iii mai ana mamiia pono o ko laua ' nei walii e ku aku nei mauka. i A oia ka Pupukaiiioe i olelo ae ai ia Kaaua, e kau ib.o inannia ine ka hoohakalia ole. A iaia ī kau iho :il. iia piilamimo! aku la o Pupukamoe, Aole lau'a i kuene pono iho i ko lana noho ana, ua hoopniiv;iia o Kwana' e !:a leo o keia mau inauu e. iana ana i ka muana: a ota k:ma i mmiu ue :iii kan:i wahioe: - j Heaha la keia uviu leo e kani h.ei 1 i fea moana tiei? ( Pane o Pnpukanikef e: j līe inau munu noho kuahiwi ke- j ia he Nene t ok?. mahele h?ipalua keia o ke kai o A!enuihat\a. o ka nianu e huli nei ke poo i Hawaii, o ko Maunakea ia. A o ka manu e 'huli la i Maui. o ko HaleakaU ia, nol.iila, e nana iho oe i ke nno o ka aie e hulihia i.ei. Ia laua oo e kainaiho nei, aia o Alau ke Hiaalo !a mamua pono o lana īi' i. a ke huii pono fn;u la ka pun o Kaiwioo»lo inauka, aia kaj nalu o Puhele ke nehe nialie inai la ! kona iii.hi iiua koi lelehuiiii. | O'ka mea wnle no nao.i i hoom.i- | ina ae la niaO liakoko āna oi;t niau.i haawiha ia oe e noiio nei i k< ia uia j nawa. ] Ow;iu no ia a kamailio aku la ia ' je, oiiii ka aiaua huakai hele akti aei, i m'a e mau ai kon kulaua ui rne ka nani. Nolaila. e nana aku i na ouii ku,panal'.i. ke hoike mai ma k;i lewa a ; ine ka lina nei. a e lioea pu uiai ana ka ke kai mau mea kupanah.'i. A e'nhi niai ana ka noe halii pia malun» o ka pina nei. a anle lo;i e hiki i kekahi tu<-a ke hooma ip.ipo i nsi mea a nau e pili ana ia oe. A o na nr;a a oau e pil? ana ia oe me ka-inea nana e puili pū aku ai uie oe nia ko olna noh > ana. Aia īa man mea a pau maluna ' i'ti. ka inea nana e lioohiluhiln akn i oi pakela aku mamua o ka hik: i i»ea o{,\ s »« ke ■ me ktJ uhimaliH'hie. ;< Nolaila. e r<oiio e kuu haku lani : ilii nniimih ne ka hoomunao, ni.« no he uiau laui'i keia inua akn, a i ikemaka no oe i ka mea a kou ihaue i aloha ai. i I ki-pauanao k(-:a niau oielo < ii a a ua kuputMKiif i, o ka uka wao- i kei.i o Waipio. an hiapaioio hoi na' i la i . aio aku .ik a!e huhlua o ka ! ooana, a ii;m na niakani puaiuoliio A-ihau.oka aina. i Ua luiii hoi a'-iu laoiii uo ke kna- i ;iiwi, a ua in i ;ikn ia ine Hinaulu i ihia ine Kuk ioiiii. a nie na poe a i»au o ke kupa moewi-.i i ukn, a me na poe a piu o na ku iua a puoi o Haw aii. ; Mahope o kona hai mui i kana I ilelo imua o na Kup;;a a pau, ua i oaa : aia ka liooiiianao aiui ,ie i ka- I a;i niea nami oial hana, i meu kino <amahao, likv ole ai kmn khlana ne kana h.uia me k::'ii i<oe uuma liupua e ae. A'o ia uio.i. ua hanlelo k<!k>' īho a kouu uiau kapuai i keia papalina. > ka Ik>ihis\. ino ka hoopuka ana ae keia īuan walii huaolelo i.a:uu« lamu: [\u au la nan i lluna i ka lewanuu Ke aina vi Nn<iincahioi [ nolio ia e I.ono > I,<>»oaweaweiki;i!oha t£e kino lau h<: niakau. )\vau o Makanikeoe k'a lii:i|>aiolo o ke a<> noi lVehen ka puka o k.o hale "ko hale o I.apauila i houo-u lele, '

i ke o lii'iii luim hual !>ule h na uilii nei ;i linua e ka- mea ; īieluhelii, ui welie i;i liiai l;i k;i le-! n;a l'nluiikna .mlo |j« ihmu ;io iiana. i: a!ai -■ Uii hki! fikvi l:i k(?ia i ka anapu mau jn.ii inhi n*;i n;i wahi' ;{ puiii o tu hii'e o Lnpauila. f iiii nei no aen ;ic, aia hoi. na hiki akw iii l<eia 'iluiin o Ntiu 111 ea)ani. T — I ko in nei hiki ain aku iluna 6 ua hale nei, aia hoi, he ehia nuu inea kino e holio naai ana. he maū kane no laua, a liookahi o laua ) ninau mpi ia Makanikeoe, i kana hnakai i hVki aku ai.. ' 'Ua hai aku la keia no' na mea a paii ei.piti ana no Laukaieiē, eiike 110 me na mea i hoike ia ae nei ma-j u.im. ' i Aole hpan pono na papaleo a-na', | ua alapine muu ae la,ka uila, a ho- ' r>mak;j, ne Ia ka iewa. holookoo eu | 111 ia na ao iike ole. Lohe ia aliu la na leo nnmilu o ! ka hekili, a oia ko ma- ' nawa i hoi niai ai mai Uina iho o | lewa Nuu.uie ka eleu. I He meā oiaio, e hooko ia ana na \ mea. a {wu, a iiūn \ h'i)(i mai a\ nia j kona hale, ua uhi pan pu ia kona i hale eka nani like o'e oka hu'Ui.o ; n a manu o ka lewa. | Aia ma.na-pu ;a komo o Ihikala-] ni, e pipio ana na kupee A'iue nne | 1 ma kahi e noho ana o Kawelona- j akalailehua, ua kipapa la.m.e na lau | iiala a pau o ke kuahiwi me na wai hooluu like o na pua. Aia hoi h« mau ala anuenue e'via ' 3 uipio iho ana mahma pon'o o kahi ; a ua keiKi !•>. oka iliiiai. ; Me he mea la; aia keia nuiu anuenue ika lewa kahi i hooipo ai mena kilihune ua liilii, a ma kahi hoi ! d n;i kaikamanine malihini e nuho ' ua ]ike lakou a pau me ria"ka- 1 nla poni o ka liko o ka lehua. Ao ke keiki Kaanā hoi, aole j he wahi lilo o iia leliua o iiuna kiia-: hiwi o Maanaloa iai.i. ! A no''Piinukanioe h"i. he loli ko-! na mau helehelena niii ka nanama■< he ekoln ula ona i ka la. |. K'e niuau iho la pnha'oe e ka mea | lieluhelu 1 keia inau kaliiko nani li-i ke ole, liia ka hale Ihikalani a uie na maiihini. . " Mai hea mai la ia? Mai 11 a. niana kunna mai m a | jau o ka honua nei, a nie kft lewa a :ue ko ke kai mai. no ka mea, ua' ike ia o Maliaiiikeoe. j,a ano, lewa u'-i wahi a pa« aīa. ii« ike ae nei oe e ka inea henlie!» i kona muolelō. Nolaila. e nnn i ae. 'kauai i na ouli ne na hoailoua kainahao a ira eueii lei i hoike mua ai inma o L.wikayte. a iia keia e hoomaka mai la i ia Je.va nuu.

A oia ka na ul ip;» uilu inak;\\v:tli> i l<'lo la il<iku o ka. lewu. a ko kulu wkakahi inai ia u;\ eloelo >-j£ulanihitkoi e hanmi inai, a fee iioonaknlu ia la ka lewa e ka len o ica hekili. Ao!« nae ilo!?o o ka ikaika kua - 'iewa. aka aia ilnkō o kn nanahe oia ka ka l^iaT«i nni 10UI0 ;n: '"Aole ke Akvi;i iloko o ka uluaoa, iia oia iloko <> ke aheahe nialie.'' Aia he mau l.i koia e hoike nei me ii s po, ua hokuki» ni'»i na opua > ka !ewa, me he nian niea k'no t;;naka la ke nan-a akti. Aia lioi n<i kikiao inakaui nui so paliola ala uialuu;i o k«i honua a !ce houiiioni ia ala ka ili laumania ) ke kau'a ke okuku . inai la mi ale ihiu o ka niMana. a ko imeni n.ai !a ne he pili la no ka nina 01-ī, an :ioi e ka m«a heluhelu' e hooho ae li:— Ooiokn ka moana' liaoeoe ka aie līoho ka īhu o Hopoe i ke kai. () ya 'iii miKili o ka mokupun\o Hawini a ine na niakaainnna, oīa Ihkou .1 p.iu ke liaohao n<-i i ke ann > ke a ino nin nialuna o ka aina; Ū!»iJ aole i ike ia keia ino ii:>ko o na nelu nnlama maa m-iu. a he hao iva'e ti.) keia e hoi'ee nei. nolaila. nā nui ko lako-u ni( a au i ka j>apa ->iha ; ia kilokiio. a ua hai ae 110 iako.i i ka lakou ike: ITe iiiPii no na kiikon e ike mak-a iictt ai m>' k<'in m.lO 1.-i n hoo.i mūi lole e liuiiu iuv;i an i na knnaka \ pui, a e pio-o ;»na ki"> k.iiani p Ma onii kup-.maha v iko ni nei uia- ivi wa : ii a pau. uiu k<> k.whi ia ala ka 'en o Ka'iekili .ioko o na ao polohiwa o ka l< vva, >iai aols* i hikl :uai i ka man.iwa i inakemake ;« e kuup.iu i ko lakon i;;;ui leo \ve!i\ve!l nakolokolo i !ca hon'.'a. O na ia o ke kai u'iua like lakou me na iimu e mokaki ana inMika o na kainoiK-i a 11,e na pohakn paala ine na mr.kalae. 110 ka mea; t'a pnleileho ks moana U,'. kaa ka puua i kahak ā. O na kuiiiu wai o na kuahiwi lia ).i opala x ke oliia la i kai, ua j l.ele ka moanu a h<; .iK p'i waU' 110, oīa mha ka me.i i olelo la ui ma ke mejt». iH*nei: ()* ka hao »1 k,t w;u ni.i Aolie op:\la ko<'". 0 keia uiaii hoailona o ike ia uei hoiikani aualiulu uie n 1 la eloa. 1 ka po 1 Ohua. na h 'omaka uiai ka ino <• ;'kakuu malie mai, 1 k,a jm o Akua, ua kau kahaea— w.'ilii 1 ka lani. n;i hol nn ao v)|>n;« a klikulu o Tahilu <<a inahia ae la ua ' ao kaliaea o k » ani. « Ke ik<- ia aku la ua wahiue i ke kilii o ka malama, e h<»t«ii.iui ihai ann 1 ka lani.Oia h>»i m kaikamahiue a Makaln. i i,i iioi o Ha»»aimenie"i me IN»li'«hil.ini na oi kelukela o ka lam O Makahi ki'ia 1 oh-lo ia ai U'a ka luHe Uiiika. t ! a welo MaKalii ka'liokuloa Ua wulo Makaiii Kaeio la Kaulua : Knieliu ka moku ka nina ■

I A!a ua uian IhlKapn la o lu'na ke i hoiktfinai laj na onohi e lioopuni 1 ana i ka mahina ine na luakalai, a oui.kmi e ka mea heluh'elu ' e iliki īho ai:- „ ■ ► ' • ■ kiekle īiupa TTa olii ka hon/i^"' Ke hele nei ka-he a na mok"u. ia aku nei, aia o Makanikeoe ke eleu ala i na ihea a pau «tua i manao ai, a ke holo-ke nei oia, iuka ika o ka home noho o ka m*a nona keia nanea, kahi hoi e lalapa ia ala me liq uWahi la,'*ka uiea a ka punohu na-koko e hoopuni ī'iiau ana i ka po me ke ao.