Ka Oiaio, Volume VI, Number 13, 30 March 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unnhiia e -Vo8t; Jfanu 110 "KA LEO Ka Hoailona Knpanaha i ike ia m na Ouli Kamahao. J\a Hoohiwa hiwa a Mabanifceoe, Hui na Opu: * i ka Lewa, Na po ekolu ilo"ko i Ihikalani. Alohi ka la i ka no o Waipio. Hoike na walea liki ole a ko Hawaii poe Leo Kahu! mena inalihini. Ka po lea < Halalalii. Aia 1 koriii ike ana ua makaukavi na mea a pauloa. aia hoi, n; oieio ae Ja oia ia Laukaieie; ano i hoomakaukHii oe, ua kolioke ms ka manawa nou e kVii'i'haku'lani; ; no keia olelo a ka olali o na nioki oia ua Laukaieie nei ke Jawe ala U ia iho n paihiihi, aohe wahi a maka e loi aku hī nona, a iaia e ki ana ilimame koua noau luui tne h< mea ia, hē poe hoku olin<«lino «< ka latu, a oiai no hoi o Kaukini m< kana wahine e noho uiai ana ni» " na mah.'io eehia nui no ka lau£ miliiiiili lani. 0 ka manawa a Laukaieie e kt nei rae kona mau hoa. he mau sekona ia no ka ilihia nui e hoea ma ai ine ka hakalia ole no kona mat minnte e hatnWal ai Re"Sīla me k? Piie». 1 kēia wa a ua ui nohea nei e kv ana īluna aia hoi ua uakolokolo at iri n>\ wnhi ,-i pau ka lewa, r-!a koiiH ni..u hoa ke kuk'ili 'mai' Im iliilo OH! ko lakou uiuu lima e puili ati« i l<o ,iko« mau na waim ika e 6aloiioi mai »m m«i ko Lo'ou ii.au kiionohi maī. a oe ma"«wa lioi Keia no keanoa-io me k>i eeb;=i e hek'ui iho ai malana o Uh ui riei a «akou.E o'u m:ui hoa o keia luna in anoano a kakou i noho ai. he na'o i maiHio mua ole ai o oukou ko'u mau hoa e lawe ia ai e noho pu nie a'u neī. no ka mea; he poe knkou a Dau ma ke ano kino a i»»a ia aao ua hui pu au me oukōu. A ma ia ano ua noho pu kakou me ka loaa ole o kekahi mea e kue ai kakou noho ana. a hiki wale i sā wa i loaa ai ia'u he haawina nana i hookaawale aku ai i kekahi o oukou mai a kakou aku. , Nolnila, aole paha oukou e haohao ana i ko'u kulana imua o oukou i keia wa a'u e ku aku nei imua o oukou a uae ko'u maqi manmn e noho mai nei. ua loohia ia'u e na ike ana tt ko'u mau malfa ooimi ma ke aka i maalo ae mni a'u aku, k.i mea nana i ' h<,anoe i ko'u noo»oo, a ua īke oukou a ua iohe i na olelo a pau a ka oukou kiiikunane īna kela d>» mua ana i hiki mai ai, ana no hoi e pa- ' 1010 ana i ke kauiailio. a ina ia me« e kaawale aku ana au ms»i a oukou uaai. Aka, mamua ne o ko'u kaawaie ana'aku, aole au e puiua ana ia oukou, o e loaa" aua ia'u o kakou no ma ia haawina hookahi, ma na ano a p;iu o ka piliuia, owaa pu no ine oukou, no k» mea, e kaawele aku »na au m&i a oūkou niai a niai na makua 100 ole nei o kakou, oiai, ua lilo kakou a pau limea uui u laua, no ka .mea me. huiWi hooneie īa e ka makulkane oonoi o ko'u hanau mua. A iaia e olelo nei me kona mau ; waimaka, aia ke kilokilu Makiiiiikeoe ke alawa iki mai la'me ke k;;ii malie ana no na o!el<? a kona lulii i; hele ai. a oia ka Laukaieie i pinuia | hope ae ai, anoai wale oiikou i 0 keia aloha au e ka uiea helu- ! helueikeala, oia ke aloha a ka ; poe kumuhonua a e puana ae oeJ ma ke auo niaopopo nia k;i uielo i ana (aloha oukou). | 1 ka pau ana o keia mau olelo a ' ua luninaka koke k;i | leo o Kahi-kili, e hoonaueue anai! ka honua me ke kau o ka weli, » ' ke nakolokolo ala i ka hoiniii, a >le he uieh kino kanaka maoli ke olelo ■ ae no keia hana «nau o ka pohaku ua oilipu ka hanuo Wailuku 1 ke 'anu, * ua hiki «I- heiu ia ka nui o ka hakui ana a ka leo o ka hekUiMe he moa-ala « haa ana ka ]ionua nei i ke o(ai nm k.i hōouoe j;i o pa kuahivrj na i )»•«

moana lilo. a via kiipnnō koia oieliv i h na 'lii: . Lulumi ka lani kakaa ka honua Poha ka inaina i-o Akrta Hunau ka o kaliekili j-o Kui kahi-kui I-.ia-kui kolu-k,utfia """ Eha ka ieo o ka pohaku ulu Plika lani Ja e Hnwaii, Aia i koia wa i ike ia aku ai k« wrlir iin'ii mai o na ao knaloliiwn, a iho nt«} la na ' kaikauiahine noho laui ine na kahiko nani o ka laii.T he mau onohi poopoe lei ano anuenuo .meMia hoku alii e ukali mai ana mahope o iu\mau no'nea noho lani āla, no un mau hoku ala keia mau wahi lalani mele: Ike a Po!ouJa ka hoku alii Ka h:>ku alii ka makaula i aweawe ' Ko lii o ka Poakahi—e— .0 Kaawela ka hoku i ka piko o ka lani K.poho ana i ke kihi o ka malanna '■©' ka mnlama iao Kaelo ,Ho eeio na huihui īai ka honua. . j la Lawkaieie eku ana me kona 'oi\y.r nani lua ole, na kau iho la keia makana hihiu mai luna nuin ka lani, kela lan! kiekie e kau mai l.a lilo. A e like me, ka mana piha o nu poo o ka lani, ua haawi ia'.ma! Ja ihe makana nani lua ole a kamahao j mai-luna mai. 0 ka pono ke hana ia a haule i iiini na lani. I A mahape iho o kera kahiko i ' kau ihe e na nohea o luna mai, nn I puili pu īho la ko ka lani mau nohea īue. na haawma pumehana i "hookahi puuwni nn'oai me ko Waipio nani oi kelakela ka mea 1 olelōin Ka ula poni i ka maka o kala Ka we'o kuhano o ke'anuenue Ka pipio lua i ke ao poioluwa, A oia ka na n'i'aM ui nei o I»na i pane iho ai ia, La,uka:eie. E likeme. kou nnru lua ole maluna o keia 'hinna peJa mana i hiki inai.la nie na inakana mai 'unn mai, e hookan aku i keia Jei o kii lani maluna ou, ina kou ano ht mea kino i honloliia e ka noe i ~ir aku o ka maua nana i h ina ia o«.m me ma ia, a mamuli o ia niew. u;: hooun ii i n.ai mana e hHe inai iinua ou, ;t uii ukiili inai nei n? muli o'ko maua Papi MaKalii mahope o maua a eia na mana oleli kafloha ia oe. * E noho aku ana oe mo ke kane n i 4v-y «lua m lio ana a- iuki ? n* U hope, aole hoi j.n i, hoi; i p<>no ole ke kane a k»kou. e hoom;inao oe aia kou ana hunn" kvh kiekie iluna'e kau mai la ke alunu. liele o ka la nie ka mahina aine ri; lviu'.', a o Maiauikeoe watft no kf niea e 1-iunaae ai la vjahi, pau kei:i mau uh liaawiia na aloha hoi/e ioa, a nnlo aku la »a mau hienf Uo ka lewa-nuu a nolio iluna c Kealohilani. 1 ua «i9u ?uc(i a!a i nalo tiku a na ke ekiī o ke ae, oia inaoawa hoo Kahi nn o Lankaien i hiu ia aku h e ke keiki ahai lauahen M<ikanike(•e a *omn :ku Ja lloko o kona home o Ihikalnni, a oia ka manawi »na i ho'okaawale ai la Lnukaieu :riH kekahi wahi okoa o kona* h i]< j uie ka iko ole niai o Kawelonaiikalailehua a pie ki iīa niau hoa i ai | mai ai i ke kai loa A na ninai j.iku o Makanikeoe u» Laukaieie i IVhea, ua inanao no auanei oe i I k'Ai mau hoa pu no kekahi e ik( im i kou ike mua ana aku i km kaue, ka mea hoi a'u nti ii)e PuI pukauioe i hele ai. I loa no a pau Keia mau olelo, li< euanawa 010 komo ana o Makamkeoe iJoko o ka liale Pnnohu U; koko o Laukiiieie iluna o Kanuwani, oiai e nuiio mai ana no k<m; mau hoalne ka makaukau no n: (iianawa a pm, a i ;oa uo a pune < ilakanikeoe. ua eleu koke ae 1; kona mau kaikuahiue nie ke ohohia nui. Me ka awiwi nui, ua hiki akn h lakou nei ma kahi a Laukaieie i noho ana uie kei» .kūhiko e hik ole ai i kekani ni"a keniaalo ae »■: na wahi a pau o kona kinoi a <ūa lakou a pau e ku like atia ma ki aoao o ko l.ikou haku alii wahiiie i oia ka Makanikeoe i kii aku al h Kaweionaakalailrhua mekona m:n hoa eku like me ko lakoi keiki alii. M:unua pc o ka wa e ike ai u; mau wohi alii k;ipu neia kaua e k: imkamaka heluhelu. me ho ui«a 1: u hou'ei ia nn kuKuna < ka Ja mnioSo JE 1 hikalat i hah', s ma ia u.au liWiute o ka halawa an!t o ua mau •'inaoli" nei, ua alohilohi ae la na iikm nani a pau < loko o Ihikalani liale, a oia ka minute lioonee i;t ai na aoao a eina ; hui i sahi hookaiu rne ke ka-i oh o ko lake.u inavi knpuai wawae, ut neelakou ma ke ano mana o Makanikeoe wule no. I k-i ike aii.i aku oLaukah-i» i n: hionaa pnu o kana mea i aloha ai ua ho< ia oia, "ia uo, ao'e e hiki iaii ke o|elo ae aolo keia. A pela no Imi i> J\awt>lo;!aaka!ailehua, a ua like hiua tna m h:i:iwin: hookah.i, ;:i,A hoi iloko o k<» lau» inau lioa st i»a« en< i u\;i k<> I.tU: «nau aoao na manao "uiui'i uui m ka tno!uh<l iilo. O keia ka inanaw;t ) ike ia akt ai ua uuiu ui .iu-i. ai t k>> l ui.i mai ikiionohi ke hoolei pau ala me iu hiohiona o ka tinu<'l! nui n » lau; lhu, aole hoi lie iwm nana e ke;ikos mai ko laua nni il ko o ko lau: mau puuwai e hakukoi ;t]; v no k: hopeua ē hookoia ai Ko niav manao, no ka moa, o ka hook;| wal< alju no koe, a oia p;tha keia i<ia\ wahlUoehem». ' '*

Akahi la | I ka_awiwi hikiwawe la -> ! Hookaqi no la o ka han '» la ■' j K'u ana i kahi h;tiki !a. 'mna seknt;ia :i Lau.kaieie e-Niui-TTei r tne lsf!Fliu ua kukuli like lii na pij6 o ua aoao a «'luo iunu o ko lakou. .•ilii īue k:v mauao-o KaohauiU nie K'.'\iil.iaih,^vvjinc. *Pnyul<-uiiiot! uU'ā" fv:i 1u<iilol;u11 iiokoiali 1 a mu Kaana ino kona uiau k.iikuahiiie okia a me Lihau, o ke keiki knjti la o Lehua ke kilakila o'k.i ui a uie ka nnoi, e hiki'ole ai la'hoi i kekeiii mea'ui' ke ukali aku. Ēia ka auanei hoi o ka milhina konane hiki aloaloo kn po o Waipio ke oookela Io!i ae hoi o' ka ui rne k'ona heiehelena e hiki ai e kaihkn ae i ka noonoo o kekahi me« kino kanaka e ki!o aku ana iaia, e hiki ke ku akn kekahi inea itnua ona īna wa a pu'.i, a oia manno hookahī no hoi ka na kaiknmahīn'o e ku ana ma' kb Lau- . kaieie aoao e ku am ke ole!o ala no'ke'kanē a, ko laua lv«ku aUi i j nlonno nui ia. ! Ia lakon e knkuli hoomaikai nei jimua o ko lakou mau !am alii, aia i hoi ua lohe ia aku )a 7ie mnii leo | hooho u.ai ka lesva mai m i Ano, ua ikfi īa olaa,, ua hui ka I lam me ka hoiiua, o ka la me ka mahina. ' ' Ua hoao na lani! Ua hoao ha lani !! j Ma palnn. a pakolu-keia leo hooj ho īnai ka lewu tnai. j A i ke kuu ma!ie ana mai o keia I mau !«o knmahao mai luna mal ua j hookna\va!e" ae la o Makanikeoe i j na poe a pan ma kahi okoa e ae no ka manawa, mai loko ae o kona , hale kajpu o Ihikalani, | A mamuli no o ko Makanikeoe j ano uiau,"h'e piha eleu" uia na mea ju ,»au no ka hikiwawe, | U»' iawe ae la oia i uii niau ui j nei a kakou e ka poe'e heluj he-'.u aiiH i keīn nanea a me he i:no ! ana la a ka ■■m.-ika; ua na!t> aku la | na inau nioho ru*i a kakou iio ko | i nia kahua .liokoinoko nokela h;i!e alolii iua iioko o ka ohii ma ka piko o na kuahiwi, a iluko hoi o ke kulana pohiliif'i i hana ni ia, a ria !:a anniiei o LaukaiPie n» ka uieh nana e hoan mua koiia m:m hikiee ine na i'iaia panio o ua liale aia O Ka oikalani ka o Hilo. ; A ua lawe ae o M ikat!ik«>e i na '"poe a WOnn'ia ka La!e. nolio o Lagka eie muluna o Ivi ; >u\vana, a hoonwho u Ihkon niaioko o kona hale nol>o : nie kona M'ii, e. 11k-e..' nie iia mi-a mua j hi.ike ia. Aia no hoūo - ivaukitii me kana wnhine e noh/um.ii 'ann no me ka hoonnuiao e llke'mo k i uk-lo ha ia lam. a uia ko iaua ''ik'e Mia mai in i'owukiiiiiuo nie na kuhi waimnk.i o k«» 4 a{«>liur a po<> \ malihīni i k<s laua mnu maka i'' ka' nana ana mai, a oia ka laoa i ohaoha mai ai ma ke aloha ana aku ia lakoo. Nolaila. e wai'io k'ā'>a i ka olelo ana no lakoii a e"hul; ae hoi a n,ina aku i ua uiau.iuoho noi, a oia l>aha kāii e ilio la e ka uua heluiieiu Auiiea iho la hoi o Lnukaieie ma? he oiaio, aia lauailoko o Ihikalani ke knk'ai la ka ils o Pur»pti:ik> a au hoi e ka mea hootiaiioa e hoouiuhu.i ae ai. a me h'e inea la oia ka Laukaleie wahi kanaenae kupopo no ia inan m.inule o ka lini ine ka ulu 'inahiehin. Akiihi hoj ;vu a i la I ka noi au a, ke aloha 'a Ua ku i ka ii n luko la I ka papi holu i ka puuwai !a Kupilikii mui ka inaiuio la Hana e inai nei fa'u la O ko'u mea ihku no ia l t O ka meo i ka ike maka aku la. 0 !:a manawa a ua own opua la e oni la iloko o lī Q lana mau ma nao. oīai,<i laūa wale iho no. TTa malu ke kula aoie he iele Pueo. Uo maoawa ia ra ko laua-ma» noonoo e kuon° pono ana me ka hol pono no na po ekolu nie na la ekohi. E iike me na olelo uma a Makanikeoe, a o'ai la-Ui iloko o na ao piiohiwa, «a hoomaka mai la na olapa ana r ka nini,,, me ho ahi nui makawela ala e holapu ana i ka Jewa holookoi. ao'o hoi he inau : hoohakui 'Un < h ka hekili, Oiai. aia no tta niau iwaiwa r- t a knkoii ma na kUkai eielo ana. aia nae k?i ht-me Ihikalaui ke kauaheaiu> malie ala ma!u;ia pono o ke kahawai o Mlu, k.ihi hoi nana i hoo]>unaua iho i ka mea nona kei< mooleio hiaai m'i wale o keia mau maliina •- hele nel a lilo i u;ea kino knnaka mamuh «> ka mana kui>u» 0 liiiiauiuuhi.i mo Knkaohialaka. 1 ua «nau nohea nei i kiipae ae ai i na rol>t o ko 1 tua papa U-o atui. aia hoi, v.a imaiia hope loa ae la o La'ikaioie i kana uloiia. 1-na wa au e manao ai e iuina j kou kuie-iiia. u.i laa keia oīwi naa. a t a noa i na wa a Ui.u. eia siu ke iiiam >e n« i na.i k> ia mau olel»>. t a h.-n.le aku !a ua e.i uei ilun< o -> k ;l u ka uiuna-o NW.ehn ka maiama. ilu kesa uiau o'eio a i auk-.ieie innui o kan» aiii kane. via k<uuu,i mai ia na manao kannlii:: iiok«>o; Kawehmaakalai'ohua. u«> k"ia «-1.-K». ii, kuna alnha i he e inai ai. auh* oia 1 ao e hana ili > i k> u.t anao ma ■ ke ano e Inlau H'na nui ';!,«> i kana i»loha> lta iik«&ia mo ka mea »«>le iiemaken.ake iai«, tu>kili ua uia. a tna i;f au >. u i "h<vk;>;n\\th' ae la ola iaia iho tnai ka aoai» o ka na nohea, a noh\> tnt;i»v iiio !a oia me ka pane 100 ok\ a ke mauao :iei ■ la hoi o laiukau ie, ua ii«.ok«> j 000 ihe ; 4 hwi kona i s(ona Jto. aole ka, ;

■Mamuli o keia moa. ua loaa nQ 1 ka kaUou kaniaau Makanikeoe ,ka manao nolaila. ua haalele koke iho la oia i kona ibau hoa, a iia"lrilii koke ma'. oia i kona hale. a Qia i kana milimili lan? na kaia loa ia >f ke .hi.amoo, a e npiio kaawale ana kiina lani kam; me na helehelena o ke ohohia ol<j tnalunn o kona uiau kiianobf, a»we, ka paa rula o ke keiki kaili La, ina paha lio mea ōkoa, e like me ke keiki Kaāna o Maunaloa ia Pupukanioe, ina ua lho o makua lepo ka wai, a. 110 keia kumu ua hoike, aku o >lafeflnikfebe iaia iho imua o ua luhi nei n'na i hele ai. Me na leo nahenahe oia i nlnau aku ai no ko laua hooko āōa i ko laua iini, .ua paīie mai la ua keiki aia o Ka La kau me na huaoleio moakaka. I ka manawa a'u i moeuhane mna ole ai e halawai ana āu me ia nei 111 a ke aka aka kino wailua ma ka mo«uhane, aole ia ma ke ano e like me ia e hiamoe nei, ma ke «no me he ala 'aia i ke kino maoli e like me keia au e ike mai īa ama ia ano. ua uluahewa mai la nei meji he aloha ia'u mniuna o ko'u wahi nioHipnm uuku a lona wale ae ai au ia ue. • A nie ia mau haawlna no a'u a kana i helo mai nei me oe, a me ko'a īnau hoa, o ko'u hana ana iho e like roe kana 1 olelo iho noi ia'u uiainua o kona hiamoe ana. aole ia he hana kupono a maikai a'u e liooko aku ai, no ka mea, ua lohe au i na olelo a ko'u mau makuu hanai; Oke kulai ao na moho ma ke kahua mokomoko, aole i hookahi meae ulele i na ai owahi, a e hiolani kekahi, e like me kuu aloha e moe nei, noīaila 'aole paha e mau kun inoa ke o ia ma keia mua aku ma ka iuoa o Kawelonaakalailehua Ma keia mau olelo jnaikai a ūa ui nohea la o ka La koweln, ua pii ae la kahi k'ai; o Makanikeoe, ua haawi ae la oni ma kona ano kirto lau makani he kauohii i kona liiau makua kupua īluna o N jumealani e haawi iho i oiau !eo hoala no ka hiamoeo Laukaieie. Nohiila, .ua hoouna ia aiai la he in;ui leo ikaika o ka hek !i lie kanukohi u»e ke oolea loa, a na keia nuiu leo nakolokōlo o ka hekili ku'i (lauialo ineka ua-ole 1 hoala aei ko Laukaieie hiaiiioe me koua inana') i-i-hoi ''na p?pe i ka wa : o Nmlii." aolu ku. ua hoolei ae īaTTtōna maa nanaina hx0ha0,,,.-aia; kana aloha iiie"he Akulealaka hoomamao i ka h Uonu. , Aole i pau.