Ka Oiaio, Volume VI, Number 21, 25 May 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

e M'/iih no ''KA I*llo.' Ka lua o k:i MiikWikeoe luia-kn! ; l»e - R('>ni) w:ii>s h-.*a \yw; Auini. _IFiki liou oifi m» Ka llO' 'lnw ine Mnui. M>lokas, o;ihn Knuni \ uie Lolu ;i. »ni nlii-iU k ikou ite me;i kino kiil);in.ih:i oi i ma iia nno :i p;ui, nia oi.a mnniim loa inalan.i o kona waa k'ip ūnnaha, aia no iaia ; koivi mmuio tivii i>u inai mo kakou, uo ka mea he maik..i kn pa ana a ka makr.ni mao'ea mai o ka aina; aohe ale. nan-i e hoohikilnle i ko kakou mao miMiii >, nolaila, ke mānāo nui ;lu na hnl-i ka mnkupuiii o j Oiihu. a me he ine;f a!a eia kakon ; mnw iho poiio o nn mokopuni nom na Hono. jn-Awipi no e kamailio neī, he mea eaaiō ua kwpono lōa' lakou miiwalio ae o Kapaiiokaholo ma I.anai. .0. ka |>ali kela i hana ii ai i ke molu: O ka ihu i.o ia a T>anai E ike i ka pohu lai o TC;iholō : Ilniiu. enakuu i luana ai . Ka ua me* nui a he malie, ; Aole no i liuliu iho ua Kanpono' ae la lakou p'ei inawaena o ke kow.i o Lanai me liaho.ilawe. a . ua holo Jike,na w ia h pau n hoo-'«a-ia io hai)»lua po niaw.iho o ka iae o Heki,i ma Olowalu, ua paa pino ke k:u i, na wna o Kauai. m;ii L.nminpoko a hiki ma Unumohaine. u* kau kn . weli o ko laila. poe kaniaai'ia i ka ike ana mai i ka nui o na ihoiho ' »-"k'ukui.e a ai a māluna o na wna - "k° ike ia n,: i la e ka poe lawaia o. Kanai a me Ijeic. ' L o Lnhiina hoi ka j inoa hou i w i], I keia m:ma ; wa a nf. wn;t e hoolai mnliH nei mai j 0 a o. ua bmi a'e )a o i ; kana o'elo; :ioie e pae kekahi mea j mauka la po a hiki i keaoana, aole] no boi e kamaiiio kekahi mea o kai aku n*i ke ninau ia mai, a ua ae i,t! kona leo. Ma ia po no ua hal'a aku la na kamaeu niaukii, a ua hrle polo-; iei.aku oi i i i ka hale o ns; makua poi:ri o [Jh?.u e noho mai; ann me na manno o ka pihoihoi ; no kei owe! i o ke dhi ma ke kii a.' ia Makanii;"o« j hiki aku ai nmlaiLi 1 ua loli ae hi k in.i mau helehelena e ; like me ka ui nohea oia aina Lihnu a oia ka kona miikuakniie Puukilea | 1 pane ae !n i k,H;a wahine Punahoa j Auhea oe e kuuwahine? | Hniha, wahi ana i pane mai ai.; llti mai 1 i ka hoi ko'u aloh i no; ka kaua kiumilei. like loa no .kona t)»au heleh' Lena a nau me keia kanaka jnaik;:i e nolio nei, oia okoa no a « ao, <> ko ia nei kane ana hoi; oia ka Puukilea olelo i kana wahine" a hiolo iho ia ko laua mau waimaka, a iin k<-ia nv>a. ua lohe pono inai la o Mak:iuiki.o< s J keia inau olelo a mekana wahine, a oia kana i piuie ae ai ia lara. O ka mc:i a olurt e olelo nei i keia rnan o .\va ;uihea oia ? O ka ina-ia kaikamahine pono; o Lihau. ua i.alowale oia a hikii keia poOia ka na inakua i hai mai ai imua o ka malihini, a no keia olelo ua hai aku la o Makanikeo» 1 i ka mea oiaio iniua o Puukilea uie kana wa^ine. O ka mo.i a olun e kamailio mai nei ia'u no :<a o'uia kamalei aloha i iiHlowale mai ia oiua aku ua niakea hiio, ē hnli' nia'i a hooluhe i ka'u niea e hoik-> aku nei imua o olu^.^ O ka mea e olelo u nei me olua oia ka luea nana i l.iwe i.iia mailuna mai o k-la welelau pali e ku mai 3a iluna o I ela kuahiwi, he eono ka nei o na poe a'n i lawe ai ma ka'v. huakai mua nie Ro'u kaikuahine a ■o k;t hikii ka olua hui pu me !ce keiki kaili Ia o Lehu» s\ oi» hook-.ihi ka <ii iloko oia huakai a o kona k.-.ikuahine keta i kai rue na makua :ne ka ohaua, me na poe kaukaualii, me na makaainana a me ko Wāi vnae. Oahu m&i nei poe. ka mea noua kela mau wnnowaa ©

! Irt.nn mai H ke kiū ine na ihoiho: ; kukui e a mai lii, Alaila, e liuliu ia ; niua >ho mo. ko olua poe a olua i ai e helo pu me a'u ma keia .Oualiiu o'hohia nui, no ka iKe ana ' ku ina luaka «loha me na hiōlnnna o ka ōukou mau kamalei, am lak9ll a pa<t ii)' 1 ke kulai\a ihikapu ;m:ia o ke 910 al» ponoi o kuu kai- ; kuafiine Laukaieie mo ke anoano iohia n.ui, a he mea hoi ia na olua| na ■m.iku'a ponoi e lele ole ae ai ko ; ' iiui oili nie na nwniw pono ole, ua' ; iualania ole ia ka nialullia 0 kona ; oiwi .naci.-ā kiiakila maoii no boi,a 'he inoa anahei kona o o iiiau ana ina ka nioku'puni o Mjui 'nei' aole o poina ia'ha'nauna aku a hiki i ko' kakou honeoa, nolaila lieaha ka olua pane ia'u ? • Ika pau nnā' 0 keia niini olelo a Makanikeoe, :iia hoi ua pih"» loa ia , :a iiimu niakua niei i na īnunaol 1 (UUioli nui i ka lohe pono ana i na j olelo a nau e pili. a";> i. ka laua kannlei aloh i. . j ! A inamuli oko laua ano kulnna' \ rie ntau kaukauaiii 110 Oiowalu me: Ukumehame malalo aku o llono- < kawaiUvni ke'lii nui uona ka tno-i kupuni o Maui, ua pahola ae la ko . laua uiau )eo ja po maluna o na' i makaeunana-a pau mai oa o. i i. A uaike ia aku ia ka weli o ko ahi 0 1» hale a pan e hulili vnai a»a ! a ua. malamalaiua o uka o ka aina a lini pn me ko kai inalumalama i ; -na ihoiho kakui, ua ahuwale ko alo o na awawa ine na ]>ali oia kunhiwi. ,a nie he mea la, iua no ka ui < uonea oia kuahiwi e nolio mai ann, • aole 1 wehe loa ke alaula o ke ka- j kahiakanni, aia hoi.ua nui ka eleu | ue ka awiwi o na kanaka ma ka. ! hoomo'a ana i na mea i manaoia, 0 like no me ka aiea maa mnu ina kanaka o ke au kahiko, aia hoi, ua ! akoakoa niai la na kanakā a pau ; nie nā mea ai i hoomo'a ia in\ua o ! Puukilea me kana wahine ua pani ■ ia e na maknamana in wanao mai' Knlaeohekili ma ke one a hiki i Ra ! : Laeihili tna Ukumehame. Ma i;«; ! i akahiakanui. ua kii ia aku la ke i ' l aikamahinealii kiekie o Kauai nei 1 ka poe ālii a pau malālo mai ona ej i;ae iuka e al i ka lokomaikai oia; mau alii, a ua hookoia ka laua oielo kauoha. •. , . , ; I ka pae ana aku i ke one makal o ua*ui nei o Kaiun', na j)'a-e kok-i. inai !a na leo oln !; nui o na.'lii <> I uka. Ile mai, ar. 'ih mea |u eij ' mai ana keia nnni ialani neele a 1 Wahineiimao ia Hiiaka* j Liuliu aloha ia'll ka uka o Koho- ; lalele I Ka nahele komo mauka 0 Kapapala j K konio nialokn e lu nni ai—a hewa sie ka waha ; hia no ka ui!u la o ka leo—e _: I keia pae ana aku la 0 ua ui nei 1 iki uka, ua apo ia mai la oia me k<; aloha e na kamaaina alii o uka me 'ka hanohano nui tne ka hakalia 1 ole ona manao, ua hoon p e koke ia mai la na mea ai n oau imua o na ; maliliini. a ke lawo ia a!a ka hap.i ; nui ona mer ai a pau i kai no na ; maka;tinana a pau o Kauai niai aia ; i keia manawa, ua nui ka mahaloia • o ka ui o Kauai no ka nohea o ko- ; na hiona e ko uka poe. i A oia lakrt e haupa ana ina ono ;me na kohi kelekele a ka puukolu | a ua hoomanao ae la !asou i ka ui ī nohea Lihau; mahope iho o ka ai ! ana o na malihini me na kamaaina 1 la hoolale koke ae la ke kaeaea o Hawaii 110 ka hele ana, aua uleu koke ae la na makua o Lihau me ko laua mau ohua mal'una ona waa elua kanaha. na like ino kanawalu ka noi o na waa me na lako a pau; e like no hoi me ka hele «nakauknu mai 0 ko Kauai poe a Waia:iae Oahn uei, pela 110 lw keia poe c komo• pu nei iloko o gP.i huakai au moana nui i ike o!e ia manwia aku. I ka holopono ana o na manao 'io ka hele ana me na makua he uii e ai ai a hoomaunauna a pilikia ole ai hoi ka holoaua ma k'a moana nolaila. ua hoouiaka koke no na waa uie na «uea e haalele ia Olowalu mo Ukumeliame. Ma keia liolo ana a kupono mawaho ae o ka lae o Papawai ma Anehenehe. Oka lae Keia i hoohalike ia ai ka ih\i 0 Lehua moku e holo nei nie Kamapuu ma ka ekn ;uis, !i koia r»:ni l;)l;ini mele: A k.i lai makou i Pouolai 0 k \ hui\ pnuo u\ai a Kamaomao Pa iho ka niakani o Papawai Haulani i ka ihu eku o Lehna. Ma kem wahi i huli pono aku ai na nanaina oko Kauai poo i ka waiho mai o ke one Kunkii o ke kaha 0 Kealia. a kē moe kololio mai la ka uaht 0 Kula. Ma keia wahi i hai iho ai 0 M;vkanikeoo i K»tta olelo kauoha i» Awini i ka mana a pau ok-a huukai no tca holo ana i Hawaii .1 hiki mawaho 0 ke kai hawanawann 0 Kawaih.u\ iyalaila e hoolana al na wan > a hoea aku oia. a ua o!elo pu akw i \

\no hoi oia i k« kaik"amahinc alii! Kalehuamnkanoe e hoolohe i na | olelo a pau a Awini. a ua ao mai la : eia me ka laelae 1 keia mau olelo. I I ka priu iin« o keia man olelo a i Alakanikeoe. ua haalēle keko ihol la oia iua huilK :, i au moann nei; malalo o na ana a [ Awiiii, a ua iiala aku La oia e luii! 1 pu me ke iii nm o na mano ma j . Kahoolawe, a iaia i hoea aku_ ai a: ■| halawai ou me \ia alii ala oia mo- , • kupuni.'kal'a kahiko 1 mnkaukau' ai iva mea ai a pan, "a ike oe e ka me.i lieluln 'u i U n l ni'eoinaikui 1 piha maluna o ke iu.a' o na inann 1 nia kela ahaaina, ma ka moanae' ' 1-ike me na mea 1 huiko ia ma nai helu i hala. 1 laia nei i lioen nku aimalaila ua j akoakea nmi la na. mano alii a m.e ! , na elole■ahikanana i lianiaaina iaia I I nia keln liuakai uiua, mai, ūa hai jfiiu:i. :;ku o Keahikoiula i kona liaku alii a >>>e kona niau hoa, a ua ; j ike O" e ka uiea h&luhelu īa men. _ [ ! ia Makanikeoo malaila e nanea nei, aia nf£ uianowaa mawaho ae o | k<ioiK<>io ma Hmuuuila ko pii poūo ' ala i k'- nlo makani. a eia no kn j mnk.i'hope mawalio ae o Pnuoloi a iua lumiiiaii akn ka holo inii fl nd ; waa 110 kn mmna kanlana (i Ale- ' nuihaha me ka }>ii wahi ale ole o [ i ua mema huhu aiā' o na a'e ahiu, J . aia ke kiei iho la ke kuahiwi ,kR- : meiiai o Haieakala, a ke oni mai la ! [o Maunakea ine Maunaloa a me | ; Hualalsi manm i pono me ko lakou j 'l'kuiana ki'akiia o ka īiani. a koko- • ' K'e 11 a wa i mawaho o Mahnkona ' i ma-Kohalā, kahi i kaulana i na j : huapala, a rne. ka iumaio o ka ua, a j j ua nee pono akn na waa no Kawai- ' hae e like me ka olelo kauoha a [ I Makanikeoe ia Awini, a ua hoolohe ! ia no ia olelo a ua hoolana malie io ; no na w:?a malaila, 11 ke holo nei !na kanaka a pau o Kohala a hiki ! loa aiu i ke kaini o Makahwena ! Ima Kona Akttu, a e like no hoi rne [ na aiEmao koho wale o kof?ahu me [ Maui poe he mau manowaa kaua; j pela no na Kanaka a piu oia wahi i ine ka haohao nui. I Ina waa oke kaikamahine alii o i Kauai Kalehuamakanoe e hoolai ' ma ka ili kai hawanawana 0 ; i.Kawaihae i&e kekali ana ia Maka-i ! nikeoo e like aie kana olelo,,aia hoi ua noi aku oia i ka oluolu o ke alii jo Kahoolawe e hookuu mai iaia no j kona hoi ana, a ua ae mai oia i kana noi, a ua hookuuia ine na kukai aloha ana. aua pu' m;.i na ! elele kaulana o ke 'lii, oia no hoi na maoo au e ku mea heluhelu i hoiko i ;iama īm hehi inu.:t o keia nanea. j Ma keia hu!i hoi aua o Makani-! > k«o« no Hawaii. 1 k«u uo oia ma-j •; luna-o kona waa puuu nte na Kiu-i hi ahikanana o Kahoolawe, aia { lakou i mak»ukau ai e liaalele i ka; honie okn 'lii ina Hakioawa iia j hoonee liilii lakoi; ina ka ana a ku ; pono mawaho ae 0 Kanapou kahi j pae olulo. [ Ala keia wahi o ke ala moana a ; ,ka eueu 0 Hawa-i e hoi nei 110 ke' oue oiwi. aia hoi ua like »ka hole 1 arfa 0 kona waa ;nipu me ka pa ana ' a ka makani nni mai ke kukuluj Hema mii, a ke oni like nei l:ikou j me na ahai o\elo a ke alii o Kana- j I.ia, he like me'ka h-le ann 'o ka | Malolo e pakika ana īhina 0 ka ili; kai ine ka aw'wi nui me K;a mama j o keia holo ana, ua hiki aku ia keia' uo ka hapalua o ka m.oana kaulma ; 0 Alenuihaha, ka inoana hoi nona na ale i omo i ke ola 0 kekahi mau , kino kanaka he lehuleiiu wale a ma ' keia moana i poino ili kela mau ; inoku malua, oia hot 0 Kaniamalu : me Niho.i, inawiiena o ka Inakahi— 1 ki 1852-:? 4. j I ka hala hope &na 0 na ale «hiu j 0 koia moana, me lie imo ana la na ; ka maka. ua hiki aka la ua kama-j eu nei a kaua mn kahi o na mano- j waa 0 ka!i nei iaia, a ma keia wahi [ 1 huli hoi mai ai na elele o ke alii Katiiohoal«i. . j la Makanikooe i liiki ai malaila* ua waiho ilio pia 1 kana olelo kauolia i ke kaik.nuahiiie alii o Kanai a me na kaukaualii me na peH 1 a pau o luna ona waa ame kona wahi lioa holo o ko kai 0 holo na waa a hiki nia \Vaipio. t\ malaiia e hoolana ai a hiki nmi >ua mai uka mai. , I ka p ill ana o koia ma» olelo ua hala aku o MakaniKooe mauka aku o Waimea a uie ka n:vholo 0 Mah'; ki. u niainu'i ae 0 koiu luki at5A. aku ua loaa mua i kona >vahi mnii pokii kaisuahino liaukioloulA na kahoaka no ka iiiki aku o ko«ia ( ' kaikunano, a oia kana i olelo aku • ai imua 0 kona haku alii L:\ukaieio mo kana alii kano, mo he iu rt ft !a, e hooa mai ana 0 kunane i koia ma 1 1 nawa (i:o kos:ahi hnakai mii mahii na o n;v inanowaa \uo kokahi kaikamah'no ui laana 010 iuai i liko - kona kino mo ka likoolna a o kona t j«nau hioua maka a pau, u* Hko ia 1 j me ka lihilihi 0 k;\ pua lohua