Ka Oiaio, Volume VI, Number 23, 8 June 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unnhiia e M7>»i Momi ho~"KA Ī.EO.' Ka lealea hope loa a na kailomi.'ihiue o Kiiuai me ke kaikama--hine alii Kalehuamakanoe Hauleoiame Hlilawe. Kona . nauu;mwft ana i ke aloha a| hiki i kona makeana. LiJo o Kii!il:iailuiw:Mie malalo o ka ni'.luuu ana nae Makanikme. E like me ka innnao o Lankaieie. laia e noho ana me kona makuaknne, ua olelo aku la oia iaia e ae ■ mai iaia e īlio i kai o l'akaalana a hoi mai, ua ae koke aku I;i konaj paya e hele no hoi a jiftu ka makemake alaila hoi nini- „ i Ua ae koke aku la kana keiki m». ka hoihoi, a o ke ku a? la no la liele ana. A iaia e iho awiwi nei no kai, ua loaa no ia Kanlaaihawane he manao haupn ao kana kane, aole oia ma ka liale ia wa, a oia ka kona inau waioiaka i ho~>pulu iho ai i' tcopa mau lihilihi me ka ike ole' naai o k )na makuahonowai, !

' laHiilan'e nae Hioea aku ai M?ai ua īke ia nuai la oia e l'upukanioe a me ha mea a pau e uoho ana ina Pakaalana a ibh ka i>oe o Kauai a uie ke "kaika-mahine alii Kalehua- : makanoe. A nona hoi ka leo mua 1 m ū ma ke feahea ana mai. a oia ka ua ui nei o uka i heno iki ilio ai kana aka, oiai o k».;!ina hoi ia o kona msnao. * A ma kona ano he keiki oia i Hke ne kona kaikuahine Laukaieie k'a h?iu ekahi oia mau !a koliuliu. A iaia i hiki aku ai, ua hele aku o : a a noho pu me ke kaikamahine «lu o Kauai. nia hoi o Ka ehuamakanoe, ka mea nana i hoinoino i K.ona ooonoo niaikai. A i kona noho pono ana iho. un nee aku la oia a pili īue ka eha n k=i manao. a h -ne iki iho )a kana wāhi ak«, a ui ohohia mni la no hoi na makua a pau me t a kaikuahine o lakouUft niiīau mai la o Kaohaiula ia Hiilawe no kana alii wahine. Aia no iuka me mama, i aluha mai nei no ia oukou a pau loa. A liu wale hoi ko ia nei noho ana ua panee ia uiai la ria mea ai a pau inalalo o na ]awe!awe ana a >īaohelaia me Kai -lohia na hueu o Mau-' naloa. Mahope iho o ka ai ana, ua oni--oni a'e la na manao a pau o na kaikamahine la oKauai lue ko Waipio' mau kaikamahine e hele i ka auau j kai makai o Ahaula. Ma keia hoolala ana no ka auau j kai, ua komo aku la o Hiilawe me ' Kaana, a ia laknu i hiki aku ai ma- j la'ila (Ahaula), he mea iuan no ka | »oe kahiko ka maiama ana i ka pa-j ■ pa heenalu, a ua lawa like na po« u \ pau i ka p*paheenalu. 1 ka au ana o na mea a pau a ■ hiki ma kulana heenalu, ua lilo ka | paeana o ka nalu mua īa Kalehua- \ makanoe meKaohaiala. A ia laua i pae aku ai, ua nui ka j owauwa ia e ko uka mai poe, e like i no hoi me ko aho o ia haua lealea j o ke au kahiko. , No Hiilawe hoi īne Pu,)ukanioe eia no laua ke lana nei ma kulana heeualu. no ke kuli ana i nalu no lav.a e pae ai. A ia laua no hoi e lana ana. ai;i; hot. ua hoea hou mai la ka ui no ! hea o Kauai ma no laua nei wahi e lana nei. laia i hiki nku ai uialaila, ua pane aku la oia i ka huaolelo o ka maikai i ka i ana aku: Auhea oe e ko niakou kaikunane kane, eia ka papa la i ke kaikamahine o Kauai, ka mea nona sa nalu o Kaiehuawehe. f> ilaila ov la īho i ka h«na nei moa he heenalu he hana hooheno n\ihiwalii ili, no ' laila, eia ka papa i kokuahine, aole[ ou tnea nana e olelo no ku ; mea, na mukou oo n inau loa. ' I ka pau aoa o koia mau ole'o a j ua ui nohea nei, ua au aku la o' Hiilawe a kau pu aia ka papa hoo ' kahi, oiai, he makaukaa loa o llHlawe ma ia hana lealea. : la laua e lana nei. ua ku palua mai la aa nalu me ka halelialo nui; a oia ka ua nohea la i pane \ho ai i ■ ] kona hoa heeualu. f E paa oe ī kapapa me iou ika-j ( ika o hemo oe mai a'u »ku a lunii-j lumi la oe e ka nalu a pilikia oe. • j,

1 ka pau ana o ktin mau olelo ua ; hoomaka lriuiv e p.ie, m > i;t pae ana ; 0 tia Inawi inna iho la o Ka- j lehoamakano& i booJaa ana i; kona. ihu i<\ Hillawe. I Ma ia i»6rir ana o na nohea nei o j Kanai iue Hiila. ka hoomaka ana o: na iini e'Loōkoia' inahoue aku, a aa I kapa ia ka inoa o ia wahi nalu o Hui:. e oili »la me Ah «ula uiakai j | piuio p Pakuaiu.ua inu Waipio. j ! Ma keia paeana oua mau nohea nei, ua pae uiai Ia na poe a pau ma-! hope o'īaua, aua hoomau in ka | h«v o nalu ana a hiki waie i ka aui ana la. - j Ma keia hoomau ia ana o ka heenalu, k« hele wale ala ua inau ui ■nei a kuhe ka ili i ke kai, a ke kuwili niau la ua man ui nei. | Ma keia inau hana a laua, aia j ke ike wale ia mai 'a e na poe heenalu, a ua komo mai la na mauao I' hophuoi uo ua uieu a pau. Oia inau hana nae a pau ūa ahuwale loa laua īa Makanikeoe, oini, | loie oia malaila ia manawa, aia no j oialnauka o ko Laukaaieie ma wahi e noho ana. E-]ike no uie kona ans noan he inawiena o ko lakou noho ana, aka, ua hiki no nae i kona mana īke ke kilohi uaa na wahi a pau o Hawaii ame na wahi ma-

* mao a pau. Ma ia ike ana nae ana, aole oia ī puai ae kona manao a lilo i mea nana e kamailio wale aku ai, aka .j ua uumi malie oia a hīki i kona I ike maka ana.. 1 Mahope iho oka p?.u ana o ka 1 leaiea heenahi ana, ua hoi akn 1h 'ua niBU ui hooheno nei no ka hale me ko lakou poe a pau ma ia noho ana, ua papa wahi leo iho la ua maii nohea nei e like tne k'o laua mau manao e hakukoi ana i!oko o ko laua muu puuwai. a e hookoia hoi e like me ka laua i iini nut ai. I ka manawa a ka la e koili aku >nia i ka iii kai, ua ku ae ia oia iluni a liaawi akn la i kana olelo lio jpei na inea a li oka hale. Eia au ke hoi nei, o ke aloha no j ko oukou a pau. ; Ao, wahi ake kaikamaliine alii o Kauui a me na poe a pau o kai. aloha aku ia Kaulaaihawane. Pau keia mau olelo>na huli aku la ua Hiilawe nei hoi no kona ho* I tne noho kuahiwi. a iaia e hoi maI lie neī a hiki i kahi i poeleele ai a | nalowale ka ili o kanaka, ua liuli i hou mai la oia no kai o Pakaalana j me ka awiwi nni. i in 'i ■' i hiki aku ai ma kai. aia no ; hoi he nui na kanaka e maaloa'o ana ti:e ka noho mai no o ka poo ! kiai mawaho o ka hale alii. E like me ke mea miu i na alii a ia Hiilawe nae i kokoke aku ai malaila, me kona ike ole ia mai e kekahi £>oe e ae, aia nae, ua haupu mua ae I:i no na Kalehuamakanoe nei, rae he mea la ua hiki mai no o Hiilawe i keia manawa. j laia e hoouluku ia ana e keia mau nuonoo, ua puka malu aku la oia mahope o ka puka pakaka uie ka ike ole ia mai. o na kahu ponoi wale no ka mea ik'e, uole hoi e puai ae ko lnkou leo i na he manao

huna kāi loko o ke alii. j Pela no o Kalehuamakanoe i ha-; ua ai ia 00. a iaia i knawale l«a mai ai. ua uana ae !a oia raa oe j maanei. e ;ike ai a e iLe i kana mea i manao ai a hoomaka aku la e hokiokio iiilii me ke.ano m-'lie. Oiai oia e hana ana pela, aia hoi I ua hoomanao iho la o Hiiiawe aole na kekahi uaea e ae kela leo bokiokio ana e lohe nei. na kana mea no ji kau nui ai kona manao, nolaila jua pane mai la oia me ka leo nanaha loa. 0 oe no ia e kuu aīoha. ka v-e& hoi naua i hoaviwana īuai'nei i kuu kino mai kela uka mai. Owau uo hoi keia, ka mea nona jka ; hu i haawi aku ai ia oe ma ka jih kai, waln a Kalehuamakanōe a ihe wa mahihia hoi ia no ke kula, ] aohe lele Pueo. j la manawa ua pane hou aku la o Kalehuamakanoe ia Hiilawe. j Ma ko kaua ano he mau kulana j iiiekie e like me ke kulana o kou i j haku kaikuahine Laukaieiē, a pela ' ; no hoi kana kane ko'u haku kaiku-j nane, nolaila, aole kaua 3 kuponoj ■ma keia wahi, e hoi no kaua i ko'u | home. j j auanei au e naloai ia Kao-j j haiula. ma a me na mea a pau oloko; j o ka hale ? wahi a Hiilawe i pane: j aku ai. I Olelo hou aku la o Kalehuauiai kanoe, na'u eiaii ī kou wahi e na-1 I lowale ai. M j Ika pau ai»o keia mau olelo ua j hele aku la la.ua a hiki mawaho o , |ka hale. pane iho lh ua ui noheaj nei ia Hiilawe, e noho malie oe ma- j waho nei a puka liou mai au. j Uu ae ak"u la ua keiki nei o uka | o Ulu, me ka manaolana no kana j meai upu ai, o ka halawai o ke Kiia me ka Paea. Ma Keia komo ana aku la oua ui nei. ua halawai aku la oia mej kema mau kahu poni a hrti aku la ! he niahliini kana oia po. a«le uo! lana e kiiinailio wale axii i ko la- 1 kou poe a p.ui, a ua ao na kahu ia ! oiea j Ia manaua koke no, ua lawelawe ; ia kona wahi nie ka uiaikai, a ua ■ liookaawalo ia laua na kahu ma | kalii okoa e ae oloko o ka hale. : I ke fcaawale ana o na kahu nia kahi okoa, ua kii mai la ua eueu . nei o lihanakalani ia Hiilawe waho a komo aku la iloko o ua halej i nei me kcv i&e oie ia mai, j i Aia laua i hikī aku ai ma kaln i i hookaawale la no laua. ua iiolio iho 1 la iaua a liuhu, ua hoolale aku laji o liiilawo no ka hoohaua, he ao wale>uo hoi ka ke kaikamahu.e ol Kauai, ia wanawa ua hookueu*»

i'ihola ua Kaieliiinnni'kanop i\ei in:t ; kahi » "k,iu ka nlnna o Weleliu ka j malama," a,i ane like nio '; no elel? o ke'.'ii KaT.ohoalli u - Kai hi>o!awe, oia o Iloolalekainni, rna- ■ hiki na Ino. ku na waa o iia mau j eueu nei ika lopo. , ■ ,• -A me he mea a)a, e hoopurianft j iho ana kri tnarru i Haili. wnhi a i ka poe hula. a oiai u'i • man 'iioh'*a | nei e wili'ana ke au me ka l'unhio j hio ia laua i kela munawn, aia lioi. i aole no he mau hoomanao ana'e Ho jko o laua ia ■ mau Betona, aia he i uaea nana e īke mai i ka l:»ua hana aha. aia nae, ua ahu wale laua i 'ka ike uiana oke keiki aiwaiwa iiui wale o ua awawn la o, Waipio, ka eueu hoi nana i k'aapuni ria moku ,a me-na kai ewalu a me na makan eha o keia Paeaina, a aole hoi oia wale no v ua makaikai pu ae no oia i na pam o ka lewa nuu me he manu ala e lele ana iloko 'o ka lam, a oia oo hoi ka liiki mua loa nana i elßli aku iloko o ka hohonu lipolil»o a me ka papjku nui kai hohonu e waiho mai nei. a ua ike oe e ka mea heluhelu i kana mau haiia kupanaha he nui wule mai na heiu mua ae nei, a oia kakaua e nana ae ai ma keia wahi o ka kaua ii inen, a i waiho iki ae hoi kaua ī ua mau eueu la e iho la i Waiaiua. I keia po a Hiilawe tne Kalehuamakanoe e heihei la ko laūa mau kino me he uiau lio ala uo ke ka hua kakelekele lio, a oia paha keia mau wahi lalani mele la: * Akahi hoi au a ike la Na lio kakele i ke kula la Elima kahu nana i holo la Hoto aku i ka pahu heihei la Eo i ka ahina puakea la . Ua hu Anemau ī ke kula !a Aohe kahu e laka ai la U.a lilo i ka manu aukai la Aia i h.a lne o Ke Kala la E kala kahiko i au wale la. Oiai, ua Makanikeoe nei o noho pu ana we kona kKiku.-.hine hakū alii 1-ani mauka o Uli tna Waika ua ike m»i la oia J na mea e hana la lae ke kaikauiahine alii o Kauhi me konalioahanau me Hiilawe ma kai o Paakaalara ia po, nolaila. ua hu mai la kona manao aloha no ka hoi ana i kapa iho ai i ka inoa o kona kaiku (ahineponoi o Pupukanioe ekia, a e like me kon'* ano mana, ua ahuwale iaia na nea a pau ma kahi nia mao. nolaiia, ua hai aku oia ia La 1 ukalele e hoi una sia 'a po, a ua ue ia mai.

ia maKaniieeoe ī naalele aku la 1 ia uka o Uli, ua papuu a hoolei loa] hiki ana keia imua o Koaekea. r ! oiai no hoi oia e ala mai ana, ua i kiei aku la oia mawaho o ka puka j o ka hale, me ka i(ce oie mai o k;i | mea hale laia nei [KoaekeaJ ai.i ■ nae keia ke halo aku nei i ka nana ana ia loko, oiai no oia ua ike ma ! kōna ano inana, aia o Kaulaaiha-, wane me kona makuahonoai. j A oia kaua i ninau aku al. o oe wale no ka ia ē noho nei ī ka hale' nei. ■ ■ I Ae, wahi a Koakea. Auhea o Hiilawe me kaua ivi- j hine? . | Ua pane aku la o Koaekea, aia i, kai. a o ka wahine hoi a plua, aia | iwaho me ka makuahine o oukou kahi i noho ai, oi kali aku nei, aale j he hoi mai o ke aumoe no keia. No keia naau oleio 'a Koaekea,, aole ua Makanikeoe nei i pane aku ! ua nalowale koke mai la oia ia ma-| nawa, e like no me kona ano iuau | ho kino papaloa. j Ua hala aku la eia ma kai o Pa-! kaalana i ua po nei. iaia i hiki aku ! ai maloko o kahi noho o ke Kaika- j mahine alii o Kauai, aia hoi, ua j loaaa pono aku la uā mau la»vaia ! nei, ua mau ka upena o ke koa, a j me ka leo malie o Makanikeoe i pa- ' ne iho ai. I E Hiilawe, o Kaulaaiwaliane no. auanei keia wahine au o raoe pu' nei? j No kaia leo ninau maluna pono ; iho o ua mau ui hei, lie mea e ka ] puiwa me ka hikilele o Hiilawe 110 . keia leo ninau me ka maopopo loa, ; aole hoi he leo oua i panee, oiai, ua piha loa ia oia ika hialulu. j A me he mea ia e i mai ana keia j mati wahi lalaui mele liooheno iu! oe e ka mea heluhelu e puana aku j ma kela ike pouo ana u Makaui- ■ keoe i qa mau o ahl ala o Kamaile, ( e liele u\ulu ana ke ahi a me ka ,

momoku, a oia paha keu lu. Ua noho Kapena ol ala No na ona kalele uiuku Na sela ka'u ike aku I ka hi-o i ka oneti. Ua palua keia leo ninau i ua aiau nohea nei, ua ala ae la o Hii lawe a okuu iluna, aka, o ka ui eueu o Kauai, no!e ona wahi ano liopohopo no keia leo ninau !io Hiilawe, oiai ua lohe pono oia, o Maka mkeoe no. A oia paha keia mau lalaui mole la e piU ana i na, mau eueu ala. Ke owo uiai nei o kaua Lihau i ka woleiau pali hikina mni a ko aloha ! Hoopumehimu i ko poīi i Xaiu wale au e ike uei ' ī ke kiowai kapu o Hai Moam lehua 1 HiuAwe ! ī hanua aiei e ke kehau ■ Kaua i ka wai o ke opu ■ Wai hoonanea a na nianu. He mea oiaio no, ua nauea ua luan eueu ala, aka, ua pane ae la no nae ua ui ala o Kauai me ke ano wiwo ole o,ka makau a ine ka hopohopo, a me he uiea k e hoikti! mai ana k'ona he hoopono. "O k& laūaa aua aku L ka hewa, he n>ea !a e mo ,ai ka uoho pouo »na," j

A oia k;\ u"a ui In 1 pann ne hi i;i j I Mak'inikeoe. , j , Ē Se.kaikūyian« kan» hiikn o'iii | Hei. rne kuu. houhannu l u;t i'oiolei oe, ya lo.'ia pono iho la! [liiLiwo .1 it oe. aka, aole no o! ko'u waa ke ana 1 kooiea ko ! -ke kiukuahine waiilne a oluii, t> ko i ia neia-'wa'a' na ko rinlsiwe kn inen 1! lawe ia' Kiukmlinw aiiH )*hon kiia no kflu"n'kn kualnwi kualono hoi,r. | h(i nani hoi paha ia. ooe wule īho la no kn mea 1 ike iho la la uau^! n oi.» ka'u-e olelo aku nei ia oe inel ka naanao like no aio kou. ano. aolo.mi a tne* ka nui o na mea j a'pau ī h'iki mai i Waipio nei iue kuu hivku 'Lani kaikunane Kawelo--naakalailehua tna u h.eknui ruca e ae, niamuli. wale no ou makou a pau i hole uiai ai mai. Kauai" ujai. aole loa au iike ia oe ua'hana tnakou a pau i kahi hana pono ole iM' » oe niai, he hoike au me ka I oiaio imua ou, a ua maopopp ia'u kou hoomanawaiiui n» na ano a i pau, aole hoi e hiki i kahi mea ke īmi a hahai aku mahope a kau raau hawa kupanaha 'he uui wale, aole irin kou aina ma Kauai kahi mea e like me oe, aole no hoi ma na mokupuni a Kakou i holo mai nei, ma Waipio wale nei no, am hoi oe ko makou kamaaina nana e malania nei uie ka le'i ole, uia ia ano. e loaa ai ka noho maemae ana ma waena o'u a me Hiilawe. I ka pan ana o keia mau huaolelo nahenahe a ua ui nei o Kauai, na pane koke asu Ia o Makanikeoe me ka leo malie. E kiiu haku—e, e Hiilawe, aole auanoi ua lawa iho la ka makemake, nolaila. e oe, he malie a malino ke kai ke makani oie, aka.'i na'e ikaika ka pa ana aka makani, alaila, e onioni no auanei ka ili lau*wnnia o ka moana wai akfla, a e hoea rnai ana rio auanei na ale nnnni ahiu oke kai,. me he mau pali ala ko'lakou ano, me ka weiiweli, rae b nni akamai wale no o ke kanaka e holo ana inaluna o ka waa e pakelo ai a hiki i kona I pae māalahi ana. Pela no ka bopena mawaena ou a me ka wahine a kaua, aole o keia'kuaua ua hala mahope, nolaila. o ka leo keia o ke maluhia e hoi kaua he niea iho ia I mai no o kai nei 110 na hoku o ka | Laui ka poe nana e ike i keia mea, j Ika pau ana o keia rajn olelo ; maikai a Makanikeoe, ua ka ae la hia ketttTffTuawe nei ilun * me ka ; haawi ana aku i ka uiuki papalina | h loa no kana ipo aloha oia po, j a iaia i eu ae ai e puka iwaho o ka | hale me na manao luuiuu, me he | mea la e i mai ana keia ir.au wahi i lalani-^mele:. ! Hoi luuluu i ke one o Hanakahi I I ka Pololuawaliine oka lua—e. | Ma keia ;,ianawa i hao aku ai ka l aiana o ke keiki wiliahiu o Waipio : no na aekoiwi helii waie no, ua hiki ioku la laua nei no ka home naho m'auka o Ulu. ka mea a Hiilawe i ike uiua ole ai eia oia ke hiu ia nei ma ke alanui lewa, kahi boi aoīe e hiki ole ai i kona mau kapuni ke hehi iho. e like me ka hele aua ma ka ili honua nei, Ma keia hiki ana aku la o. ua Hiilawe nei imua o kona Papa Ko akea i ua po nei. ua waiho liou aku o Wakanikeoe hewahī huaolelo paua iiiia me ka oluolu, aia uae o Kawaha kai ae mai, aole nae pela kona manao o loko, a mahope ona kukai kamaiiio ana ma ia po, ua huli hoi mai la o Makanikeoe no k-ai o Pakaalana, a iaia i hiki ai malaila, aia hoi, ua lohe aku la ua eueu nei i ka leo olioli o ka ui o Kauai, me he ala e i mai ana. Ahi wela mai nei loko f ka hana a ke aloha E lalawe nei i kuu kino Komkoni lua i ka puuwai. Ua hoolilo aku ua ui nei ia mau bora o ka wanaao i mea walaau na kona wah l » a hiki wale no i ke ao ana, a oia haawina like no hoi kai a Hiilawe ia po mauka o kona wahi mau. me he puhi la ka oni iloko o kona pumvai, a he mea uiau no hoi keia ua ike mau la mawaena o ka poe e launa ana uia ia uiea. E ka mea heluhelu, e kMaailio kaua ma keia wahi no Kaulaalliawano me īliilawe. no kaua mau olelo inma o kana kaue me ka 00lolei. Ia Hiiiawe e noho ana me kona makuakane m$ ko lakou hale p-:-noi, ua huli aku kona maU nane.ina no kana keiki, aua loaa hoi iaia he manao siaohao hoohuoi, nolaiia. ua ninau aku oia i katu\ keiki nie ka leo malie. E kuu koik), he waimaka alia keiii e uwo nuu nei i keia wa, lioaha hoi ka maloko o kou kino'?.