Ka Oiaio, Volume VI, Number 24, 15 June 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

- - ' —4 —" /■ ; j Unnhiia r Mv*e ManU no "KA LEO." | ' ; ,| Ka lealea hope loa a na kaikHma-, hiue o Kauai me ke kaiknma--hine alii Kalehuamakanoe j Haule nin-'me līniawe. Konai naauaowa ana ī ke aloha a i iki i koiin «liakeana. I/ilo oi KauUailuiw aie malalo o ta{ Lpuiiai.-ie malain? ana me S Makanikeoe. E like me ka j iuaiiHO o Lnukaieie. | No keia ninau a Koaekea ia, ffii- I lawe, ua pane mai la oia rce ke ano | « ka leo uwe. | Ua aloha eu i ka r u wahine, ka ; hunona iioi a o'ma e"noiio mai la j me uiama. j Pane aku la o Koaekea, kaua vne ka hoomanawnnui a ka mai wahine. alailn hoi mai, aole; i manao o Koaekea he manaoi«j keia o kana keiki e olelo nei, eia | ka auanei he hoolalaū ke s!oha ij Kualoa, ma ia mau la ana e noho nei uū heie ae la oia okH kahi malaelae e ike aku ai i,-* kai o; . Pakaalana kahi » kana a!oh<t e no-| ho ala rae kefa niau wahi lalani uiele kupono. . ■ E ike auanei oe la I kuu lei alii he aloha la Aloha ka makemake ke hiki lā Ka nioi weia i Pakapliina laMauiuli o ka hana io o ke alnha ; i U4 Hillawe nei, aia hoi, ua niki j ole iaia ke kali a hoomanawanui { iaia iho no ka hoolohe ana i na ole- ! lo ft Makanikeoe, nolaila, ua hana nr> oia me ka maalea i kona makuakane, oiai, mamua ae 0 kona manao ana e hele, nu hana iī-o la o;a i kona kuina kapa a kohu o-like me ke ano o ke kanaka e moe ana, he hana akamai hoi keia a ua Hiila--we nei i mea e manao ole niii ai kona n»ak uakan»;, ua hele oia A ina ia hope īho; oiai 'hoi i kekahi po, na uliī ae la ka manao iloko o ua keiki Hiilawe no : e h'ele oia no kai o Pakaalann, ka ;i hoi a kana ipo aloha e neho a'la mea i liaawuia hookahi no i)e aloha, ia n nei i ua po nei me ka awiwi nui me tea halawai ole u\e kahi mea kino kanaka ina kona alahele a, hiki wale ifo oia ma kahi o kana| ;iloha e hiolani ana me ka manao ole, eia tana ipo mawalio e hoooK ! aku nei i ke anu a me ke koekoe. \ ua lilo na(? ui i mea ole. ! Ma keia hiki ana o ua keiki nei j 0 ka uka m.waho, ua hooholo iho. la no kona manao e komo no oin ' iloko aie ka nana ole i kahi mea e' kamaibo""mai ana fai;i, i r.a no ka j pono a me ka hewa, aole ana n:ca ■ e makau ai, nolaila, n ilaila, ua ko-i mp aku oia me ka ike ia mai no e | i»ft kahu ponoi o ka ni nohea oKa-{ uai, a iaia lioi, ua lke mua lakon | iaia ma kela i>o rnua 1 hanaio ai ' Kaua <a Kohala, a iaia i hiki pono j aku ai ma kahi o ua ui nonea la e | inoe ana, ai.a hoi. ua hu mai ia ko-, na aloha 110 kana ipo me lea helelelj pu ana hoi o kona mau wf.imaka , ma kona aiau papalina. | E hoomanawanni iki iho hoi oej e ka mea heluhelu a eili pulelo holi ■ aku 1 ka la apopo- j Na ia mau liuluwainiaka huihui; 1 pa iho i koha ili i hoala ne i kona: hiainoe. a'inia i puoho ae ai, me{ kona nianao ole o kana ipo aloha j no keia, ka mea hoi nana 1 hoau! mua ka hoe f.na o ka waa hou oj Xauai, aia nae i kona hoomaopopo j ar.a i ke ano a me na hiona 0 ka ■ mea e kalele nei. i kon« umauma,; tm maonooo no iaia. aole ia he uie& | e ae, a'a 1 kela wa a ua mau nohea ; nei e iho la i Waialua, kahi a kela J mtu lalani mele a Hehena i iuiku ai no Kaleiopapa Kalar;i Kauike-j aouli Kamthnmeha 111. j Hoe Puna i k.i waa a ka', " ino, ; Hoeukauka i ks awa 0 Kookoolan.' Eha—e—eha—fa. Oiai lie wa maikai m no keau o; ka moana e hue la īluna, a be wb : maikai hoi no ka inakani hou o; Nuuanu ae nei, he «mou; a I ua Hiilawe nei e kup3 la ) kana waa, ma kona ano he kahuna kalawai no ka uka. ' Aole oia a me kona hoa i manao ae a ; a ke kilo ia maī 1» 0 ke kuhi-; kuhi .pnuone sliikanikeoe k» laua*'

mau iian i e I'ko n'.e'kona ano mau] he mana kupua, a ua -loau 110 Ta Kauiamh.-'wann,- a na o]elt> iho na Makanikeoe nei, (We ana i hana e o!elo Jnui ai, a e q>okuu !aku nnaNoia ia Kiua i kan'aloa ā na i ka laua hana e hoiKe ao ia laua i !:r Ma keia ]>o a ua mail. nuhea nea e hana-ia I ko liuu nmkemake. uifl ke k.iiii liiiu o ka" mo.-i kiiiikahi, »a K.ll ae la na k< iki nei o'ka uka a hoi akn no ko m home noho uka me ka wniho 1 kona hoa ha'ihn'i olelo tna kona wuiii inoe. oiai na na iho lji ka iiii a ke kuawahU 1 110. | laia i hiki 'īiku ai ma ka hale, iaia no kona makuakanē Koaekea e. 'inoenna. nolaihi, aole ana tnanao | lele ae o kona oiii, a ua nihi inalie' j aku no oia a ma kona wahi moe. ■ E ka mea heluhelu. e waiho kana J | i ka olelo no Hiilawe, a e olelo ma; ! k'eia wani no ka mea nona beis j moolelo Laukaieie. no ka loaa ana ; he moeuhane īaia,' j Ma kela po a H'i'awe 1 hoi aku | la ma'iika o Ulu, aia hoi. Uft l oa,i 1 iho la ia Laukaieu Y kekahi moenhane. tio kona kaikunane hanau inua 1 manawa o ia hna« īna hoo- ' kahi, a penei ke ano 0 ua moeuhaj ne nei ana: ! Ia Laukaieie i ka-ia loa ia ai e Ikaliiamopa li'o loa aku la na noo 11100 aua 110 fcp. āina uhane, aia hoi, j ua ike aku ]a oia ia Hiiiawe e pii |ana iluiia o keka'hi knmn'laau ohia ! hainau, me ka hana ana i ke kepau {ma kekahi lala lehua e pua ana. a [ike aku la oia i kekahi manh liwi iMaknpōlena i ka lele ana mai a pi(li fina i'a laia lehua nei ana i' hana {ai 1 ke kepau. a hoi iho la ilnlo o f ua kiimu iehua nei, a -nalo akn )a | iloko 0 ka aole nae i j li'iliu īho, ua lolie aku la oia i kel.kahi leo 1 ka uane ana mai, i iawe aole nou ia uianu. aia no kau I manu i ka hale. aole nae oia 5 ike i pono aku i ke kino o ka mea i pa,j ne maī ai, puoho'e ae la oia. j 1 kona wa i puoho ae ai, ua nooj noo iho la oia i ke ano 0 kei'i moi euhane mo kona olelo aku i kana ialii kane a me ko iuua kiai LaukileleuH. ā iniu no i hiamoe hou ihn ! ai, ua loaa hou no īaia ua liaawina I hookahi ne» no, e like no me ma- | mna, ua ouoho hou ae la oia me ka ! noonoo nui i ka pai«ā 0 ka-loaa i ana iaia o keia moe, a oia kana i ! ala ae r ; a hele aku la ma ko La--1 ukieleula wahi e noho mai ana. ! no ia laia i na po a pau, aole he hi- ! amoe. ' Ia Laukaieie i hiki aku ai ma j kahi 0 ko laua kiai. ua i liilii iho la oia o lolie mai kana kane a ala mai kona hiamoe, a ua hai aku oia i kana mneuhaue a pau ma: ka mua a ka hop<» no na mannwa elua ua hoi«e mai la o Lauj kieleula i ke ano 0 na moenhane la ' imna o kona haku lani alii me ka ; oiaio Joa, ma iu ano a t>au, e hk<T me ka mana kamahao 0 kona kaiHunane hanau mua Makanikeoe, a oia kana i hoakaka ftK.ll &i me ka pololei loa imim o Laukaieie. I E kuu baku lani, e oluoln oe e J hoolohe mai. o ka moe au 1 hni mai nei ia'u no ka wa mun, aole ie he mea e ae, o 'ko kakon kaikunane hanau mua no ia o Hiiinwe, ua ha i ka hewa me kela kaīkoeke fo l akou. Kaleh \iflinakanoe, oia ke!a mamu līwi makapolena au i ike aku la. ua pili i ke kepau nhr, » 0 kf4a leo au i lone aku ai i ke kahea ana mai, aole iiau ia manu, aia no kau mnun i kanhale kahi i noho ai ioia no o Kaul'uiihawane, a o ua leo ! ala 1 hea mai ai, ua ike ia e MakaI nikeoe, aole nae i hoolohe ia e Hii--1 lawe kana o!e!o i ka po mua, a no ! keia po 110, ua linna 'hon nooia i | ka hewa me ua ala o j Kauai, aia nae. la ke hiamoe la. oia I ka lua e. ka mnnawa o ko moe, ua i loaa no ia Makanikeoe ka ike no Maua 1 keia po, a pela no me Kaula : laihnwane^ 1 N'olaila, no keia hoike pololei a ' ko ia kiai Laukieleula, he mea e I koan aloha ia Kaulaaihāwane kn ! mea hoi a ko lakou kaikunnne ai--1 waiwa ī lawe īnua mai ai, a 1 kapa j ia hoi kona inoa o Pupnkanioe elua ! a oia ka kona mau kulu waimaka i 'hoopulu iho ai i kona mau lihilihi 'me ka puuwai walohia me kA ma- ! nao kaumaha ma kona manao po- ; noi, ua hooi-na mai la oia i kona ! kiai e kii ia Makanikeoe ia po a me i ka hele aku e ;>aM ia Kaulaaiha- ; wano n.e ka hai jK aku i ka laua mea i kamailio nwo ke ano 0 kann i aioe. ' I Ka pau ana no 0 na pleīo ana 1 ua iho mai 'a ka makani kolonahe \ lawe ala o Uli mauka o Waika La- \ ukieleula. ka mea i olelo ia, ka maj kani nihi aumoe alo pali o Waii pio, a oia no pa'ia ka mea e oleloia ! nei la, oia ma;» no i ke kIo pili- ! Ma keia hoounA a ka mea nona ! keia moolelo i kona kiai ponoi La- ! kieleula, ua lawe oiai ua ano a pftu ! a kona kaikunane Makanikeoe, kn I mana me ka piha elua me ka nm■nao naa. ! He mea oiaio, ua haaleleaku oia i i koiu mau haku me ka emoole Uoa, ua hiki aku oia imua o Makaj uikeoe uie kona ano knpukapu ma- : oli na Ua hai aku oia i ka olelo kanoha a kona haku alii imua 0 kona kai- : kunane ponoi ma\ Ka moa a 1 ka 1 nope, aole no hoi ana olelo i kona mau hanau mua n me na mea a pau ma kai o Pakaalaoa, a hoi wale no oia. Mahope īho 0 kana'olelo an*. ua huli aku 1;< ko \iua mail aio no ka ; uka ium anoano eehia 0 Ihikapn'kalani, a *i!i kaīii kokoke j ko Kp -

aekea nja hale aoho in'auka 0 Ulu, I ua kipa ne la o L.iuki«!ei:ia 'mala-! »Ja, & ua.ike oia aia, o Knuīiaīh iwane me kooa makmihonowai wahine m'» ka hale hanmia, nola'.la.. va kipa akU'Oia ma o Ko.iekea me kana'keiki Hiīlawe. a na kahea H'pjie ia irīai la oia e na mea hale e kirmh aku maloko, aia nae, tia huii aku konk' mau nnnaina me oa hio'na o ka- huhu nui me ke ano e >10 Hiiiawe, A oia kana i pane aku ai me ka hunōlelo ninau.. akft ia Koaekea iie nei: E ko makou Papa aloha mahea kau keiki i keia jjo? % Ma.ka hale nei 110 kahi i moe ai a ao wale a la no. a hiki inai la oe; wshi a Koaekea. • j Ua pane aku la o Laukieleula 1 tne ka pololei loa: _ j Ua lilo on i ka hiamoe', _ a ua he- , le keia i kai 0 Pakaalaīia i ka }awaia Ulua na olua a hoihoi mai i | ka ia nau na ka mnkua, ola oe i ! kau keiki, "im ike—ka noa aia nei Hiilawe, aia i ka pil.i knhi i : moe ai. aolo e hala ke annhulu a ike maka no oe e ko umkon I\.;»a i J ka'u mea e.olelo nei. Pau kana olelo ana, ua hnli koi ' aku la oia no ka home noho o kona j enau haku alii, a iaia i hoea aku j hi. ua pau iho ka T,av.koifie nian ! olelo uie Makanikeoe, ua heike aku ioia i na mea a pau loa, oie ka oiaio i imua 0 ka mea nona keia nahea, ē |J like me na hoakakaka pololei a ikona muli pokii kaikuahine, a oia ! ka haawi ia ana o ka mana piha o j ka oleio kauoha la Laukieleula ne j kfe jpu ak% ii Hiilawe me ka ui 0 Kaaai. ! Mahope iho 0 ko Laukieleula hoi [ ana aku no ka home o kona māu ' haku alii noho uka, am hoi, na niiiaii aku la ō Koaekea i kana keiki ponoi Hillawe, e hke me ka olelo lioike poUlei a Laukieleuln. a oia kana i pane aku ai me ka leo ha alulu, me ke kaumaha o e ka manne me ke aloha keiki. I E ke kamalei alo.ia a'u nei me j ka makuahine e noho mai la me j ko wahine iwaho no ko laua niai. I a he m«a nui no hoi oe ia maua i mai ko wa nuku mai a nui wale no ioe—a loaa kau wahine mai ko hoahanau mai, nolaila, ua lohe pu ae nei no kaua i ka olelo a ko muli pokii kaikuahine oolua, he oiaio auanei kana hoike, oiai. o kana wale no keia, a no keia olelo ninau a ka makua i ke keiki, me kona la oia me keia mau huaoielo. E kuu Papa aloha, he mea oiaio na mea a pau ana i olelo iho nei ia kaua, nolaila, mai makau oe e kuu Papa ia mau olelo, aia ia maujhewa a pau loa maluua iho o kau keiki uei. A oiai no hoi, ua hai mai no o mama ia'u. aole no ka i kupaa ka manao o kekahi poekOpuna kalīiko 0 ktkou i ka mea hookahi; nolaila mai hoouluhua hou mai oe ia'u e papa, 0 ]ilo auanei ke:a hana i mea e mokualiana ai no l;o kakou noho ana maluh'a I ka lohe ana o Koaekea i keia mau huaoielo kakana a kana keiki, ua pau wale ae la no oia i kona uianao; aka, o ke aloha a me kn hilahila no keia mau hana a ka laua keiki; 11 a puapuai ae la ia a haaleale i ke kumu o k<i hana, a luai mni la i kana ukana he wnimaka; a hoomanao.ae la kou mea kakau 1 keia niai: wahi lalani mele kahiko a Kupalu. kela wahine 0 Pmno, Hilo, Hawaii: Auhea wale ana oe j E kahi keko apiki j Hilahila ole no oe j Keolelokaena j Noonooole iho oe 1 O kahi aina iki I kipi ai na alii i Puni ai Hawaii nei i O ke aupuni no ia j E make ai ke kanaka i A he alanui ua maa ! Moi na kupuna mai. i I ka uhi ana mai o ka elieu o ka j do, ua liuliu ae la 110 ua eueu nei , no ka iho no i kahi; a iaia - ka ha- ; palua 0 ke aiahele," ua hookui aku 1 ia oia me leaka ehakoni q koele waj wae mai ana. me ka manao nui no ;« hui me kana aloha, a oia iho pa- , ha keia mau wahi lalani mek-: I aloha 110 wau la 1 Wai a 0 muliwai e Wai apa i ke kiina la | Kuu kino kai luhi e Ka imina i ke hoa la ! A loaa 1 Lehua e i Oia pali nui la ! Mea ole ia'u e [ Koele wawae la Ke ola i Keaau 0 ; I ole i Wailua la j Aia i Paiiuh e E noho mai ana Ia j Laieikawai e Hoolale na mauu la ; Inu ana 1 ka wai e, j Ma keia hui ana iho la 0 ua mau j nohea nei ia po ma ke alanui. ua jhoi pololei aku la ua man iiueu nei • no ka home o Hiilawe; a ia laua i j hiki aku ai, ua īke aiai la 0 Koaekoa j a ola kana i hookaawale aku :\i, no j k«na hoowahawaha i ka hana a • kana keiki. laia i kaawale aku ai, ua hu āe I kona aloha no ka laua hunona Kaj ulaaihnwane; no ka mea, asle l\o : mau n«na kuee mnwaena 0 lakou l a me ka laua hunona, a he mea nut ! 110 hoi oia ia laua. 1 ua mau eueu nei e walea ana, «ia hoi ke lawe ala ka alihi pikoi o {luna, a ke ohi a!a ka alihi jK>haku o hlo; me ka manao ole e, eia akvi ka makani a hoea ilio. ' Oiai ua ahuwale lea keia mau ; hana a laua imua 0 T,aukieleula, a • ei» kana i h»i ai i kona m \u

haku lani a!ii, n oii konft i hpoinia iii mni ,'ii e kii iiiU-l- ia o Kaohaiuln, l/iiiau ni") Kwinlii a me me kon» -ihh'u 'kaiko e)na .h rn«* y:i ltinfcnuhiiift' a |>m» e liele ae.m« ka aūi vy; (naukii UTiiV. n. inalnila e nnhn fti alūlii i W l.uko» wa, e ike pono ai i.k:i uiea e kiiiiuha iii j»ei lnkou a pnu ho'Ln umu'ka o 01u. a h.e'uiea īioi nn iiikou. ī tnan;io oljj ai nia i lniln ke nhilelop Kamaile kn ui l»o--okrl-.kc];i o Ka'LlUi. Aiii nnp i ka. r raanft.wa" o lakou a pau -i si4īoakoa siku ai mawaho o ka hale p,onoi o Ko.iekea rria, hoi, ua hoono'io iho la o Laukielenhi i kana ppe a pau i lawe ai tnalaila i-ne ka pane leo ole, a ma ia hope iho v ua hele aku la oia nia kahi o ka hale uea o Kaulaaihawane i»ie kona makuahonowai wahine ,e noho ana. : laia nae i knkoke aku ai wawaLho o ua hale pea nei, ua lohe akn la oia e olioli ana o Kaulaaihawane ma ke ano hula. e like no me kona ano mau. he paulehia oia ma ui hana, ina keia lohe pono ana o Laui kieleula, ua ninaa koke ku ln oia. j oreno ia e Kaulaaihawane e oli j mai nei? — j Ae, wahi ana i pane maai j Heaha ka huakai o ke aumoe i 1 he!e mai nei e kuu haku? j Pano o Laukielei.\U\ u»e ka hainn 1 poioiei. I Ma ke kauoha ako kak<wi haku ; lani Laukaieio ia'u, e like me ka I ike i loaa ia'o no kau kane me k« j kaikamahine alii 6 Kauai, ko hoa- | hanau ma ko oukou pili hanaunE I ma tLQ oukou mau makua. Ua kauohaia mai au e kii i ko'n mau hanau mua a me kou mau ( hoa i hele pu mai ai me ko kakou . kaikunane Makamkeoe ma kai e j Pakaalana ī keia po, a he uiea oiaū ■ua hiki mai lakou a pau, aia k( ■ noho la niawaho o ka hale noho o j kau kane nae kou mau makuaho ! nowai, e kali ana no ko'u hoi' aku aia kau kaue me Kalehuāmakflnrw 1 iloko oka hale kahi i moe ai, a < i lohe ae ana oe i na leo o makou j «eia po, iiolaiia, mai hookaumaha i kou mau m*nao ana no kau kah« ! me kou hoahanauj I keia lohe ana o Kaulaaihawan< I i na olelo a Laukielenla no kana | kane ine kona honhanau alii, aif j hoi. ua kupu ae la na manao alohi j ī ke kane me kona maa lihilihi < i hoonuu ala i kana ukana o ka wai- ' maka a oia kana i olelo iho ai penel: Oa waele aku la no oe e kuu kane i ke alanui niainua me kuu haku alii, a mai nana mai i ka hele hope, inalia hoi, ei aku no hoi ke- ! kn.li i mea i oi aku mamua ou e kuu j kano, oiai, aole he mau manao ann j aku »o ka aina hanau, no ka mea jua hiki inai nei no ko'u inau ma- ! kua. aole no hoi he hemahema i ka | mea nana i lawe mai. j Ia Kaulaaihawahe e nalu ana j iaia iho, aia nae, ua huli hoi aku ln ' o Laukieieula no ka hale a ua man ! eueu nei e liiolani la. aole no hoiI lohe mai o Kah >loakuaiwa i ka l laua nei kamaitio ana, a iaja nei j (Laukieleula) i hiki aku ai ma ka | hi a kona poe hoa e noho nui mai j ana hale, ua hai aku i oia i ke kuimi o kana mea i kono aku ai la po ia lakou e hiki malai--11»; oia hoi, e ike maka lakou ift Hi'ilawe me ka ui kae'ae'a o Kauai | mwloko o ka ha!e. ■ īko lakou lohe ana īa niea. he j mea e ka maikni ole o na noemoo o ua poe kaikaniahmi* imi, uiai na kamaaina a i na malihini, oiai, Hole i ike ia kahi mea pono ole mawaena o ko lakou neho ana, aka, i ka manawa nae i luki mai ,ai ka ! nohea o Kauai- ua loaa iho la he ; mea e pono ai fco Jlakou noho ana, oia ka Paulō mea i o!elo ai i maloko o ka Buke Nui. j Okalanna ana aku ika hewa. hea mea ia e iho ai ka noho pono j ann. Mahope iho o ko Laukieleula uiau olelo ana, ua konio iike aku la ; lakou a pau iloko oka hale 4 a ua ho-a ia ae la \i ko lakou \va e ike , pono ai i ka e Uauoha ia uei ia'iou a pau e hele mauka o Flu. a i ne u»ea hoi na lakoai 'uanao ele ai ' aia ilaila, ke ihi leis o Kamaile, ka , ui o aia nae ka , uianawa o lakou a ~pau i akoakoa ; aku ai mawaho o ki liale ponoi o ; Koaekeii ma, aia ua hoonoho 5 iho !a o Laukieleula 'i kana poe a , pau 1 lawe ai me ka pane ieo ole, a nia hopo īho, ua hele aku ia oia ma kahi o ka hale nea a s Kaulaaihawaiie me kona niakuahonowm wnhino o noho mai ana ' no. ' i-