Ka Oiaio, Volume VI, Number 26, 29 June 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unnhiia f Mum Manu no "KA LEO.' ; Ka lealea hope loa a na hine o Kauai me ke kaikama- ' liini; a!ii Kalehuamakanoe: Haule oia me Hniawe. Kona j naauuuwa ana i ke aloha iiiki i koda inakeana. Lilo oJ Kanlaailiawane malalo o ka ; Lauk«ieie malam? an-> me | Makanikeoe. E like me ka ] manao o liaukaieie. I Ma keia hiki ana o Lankieleula • ma kai o Waipio, ua nalohia »ku | ko Makanik«oe mau helehe l eri(i ' mai iai:t aku, a oia kniia i an ae ai | lua o a maanei, nolaila, ua ninau j koke ae la oia i kona man ha'iau mua, a me ko lakou Kaikoeke Kaoliaiula no kona kaikunane, Maka a ua hai la mai ia Laukiele, aole he o:ea o lakou i iite i kona wahi i hele, nolaila, ua huli hoi aku oia no kahi o kona oaau Haka Slii Liuksiei«. Auahai aku oia i narr?ep. npau no Hiilawe a me Kalehu ua noho h kane a wāhi 'aua ma kai o Pakaalana lohe pu mai 110 hoi o i keia mau olelo aiiae hahai nei i ka mea nona keia nanea.

A oia ka ua uf nohea ala i aloha ae ai i ko lakou kaikoeke mo na manao kanniaha, a ua huli ae Oi<i a kamailio aku la i kana kane no i»a mea e pili īa Hiilawe me koha kaikuahine Kalehuamakanoe aua pane mai o Kawelon akalailehaa i kuna nohea me na olelo ku jo o ka uiaemae. "E kuu Haku Lani wahine kiekie, aole a'u niea e ai no ka'u kaikuahine o o kona mau makamaka a pf<u j hana) ai no ia mnu mea a pau maluna ona. aole ia niea mnlnna o'u konft kuleiina i hele mai ai nolaila kt manao nei nu e hoouna ia aku ko kaua kiai Laukaieie e. kii l kon;. kaikunane MaKaniKeoe, a na lana no e hele akn e huli ma ko laua ano mana nui i kahi mea n loaa ai kahi mea kupono na keia kaikuahine o'u kou mau hoa a?le o na ale 0 na kai ewale a hikiwu'.eeu makou 1 Waipin nei a loaa hoi oe ia'u iloko o ka nani n.ui o ka f.ehia me ke Ka mahao o na niea a p iu a'u iiko «i me kōu mau hoa a oia mau no a hiki i keia la." I ka yau ana o keia mau olelo a Ka La Lehua ua hooholo liki aela laua no Lauka-eii ttua hoomaka koke aela oia e hele kana mau hua oklo kahoalioa maua « p*li ana i na kupuia ma pau o ka honua nei a me kalewanuu aua iohe i;i mai kona leo kalokah nio ka niana i ike ia a pnu. Ta Laukaiei e noho ana ma kahi mam«o moi ka ha!o mai o kona mau Haku Alii, ua ike akn la oia he wahi onahi ula me. he'pua rose ala e pua mai ana iloko o kekahi wahi ao Polohiwa i ka lewa. a ua kaheu ae'la oia ma ka moa o Makauiteoe ka mōa nona ka ' Ahano a lele,*' ma kei» mea, ua loaa iai i he mana ieie iloko o ka lewa. e like nie kona kaīKunane īike ia ma na hele mua i hala ae nei o krie mooieio, aia 5a e lele aku nei a kokoke ma kahi o Ke la onohi ana e hel<aku nei. ua nalowale aela kona ano onohi aua lilo aela ne waipnilanie aweawe malie ana i ka lewa, aia hoi kona welelau ke haluku ala i kaili kai o ka moana, e pii ana. na ehukai ma o a maanei. a me ka wihlau | ala o na ale iloko o ka wa ino, aka, o kano wahi kamaeu uae aia kona /nau noonoo a me na aina maluna o kJia wahi kamnhao aim e īke nei j aua oia i kona wahi kino|ntikli e komo iloko oia walpuilani, malio paha oia ke alamii e hiki »ku ai on! i ola huna o kbna | kaikunane i heiV ai lain nri maloko o k« la wuhi' Jsamihao. «ole loa i pulu kona kino i ke la wai mai kona poo a niki i kon i mau kapuai wawae. ka h<ina a k* •"» k' l opoe «iwatwa nolaila e hooniHiiai* ae Iioi: kaua e ka mea heluhelu i ka woo-' leio o Saderaka niai i hoike ia ma : ka Buke nui nu o DanieU ala. ua ! īke ia Inkou e hele ana iloko o kai ; muahi me i:i p;>u 010 i ke alu. a poIo no o L«ukieleu'a e hele uei iloko; « <

; o >a wainu'ii;,tii. aole !oa i pulu ko' ua aahn a 'me kona k;no hoīookoa j a pi.'u. A. oia p:ihu kau e ninau i ' iiolā' e ka mea"helnhelu- he aha la ika ua wahi kamaiki nei niea e hele noi maloko oko la wai? Ke hoi ike noi ka mea kakau, oia ke «lanui ; pohiiii e I.'iaa aku ai kona kwkuiia--1 ne Makanikeoe e noho «la ineke la : i wahine i ka papa'Ku o ka liohonu ! tipr>|ipo o ka mnnna u» hoike ta ■ia wahine ala ma 'na lie.hi_BlU^l_ati = ' ncF ma ka lua o ka Makanīkeoe ; huakai me Awini no Kauai. | Ia Laukaieie e iho n°i maloko o keia waip'iiilani aiai luna iho o ka lewn, ua ike aku la oia he niau ka [ t>lo anuenue e hipo ana maluna o ka iHkai. a oia hoi na hune wai a me ke kai e puehu liilii ana i o a ia ; nei, aia lioi ,ua wahi onohi «ei ana j (i-ke ai e popohu maika anu iluna | p ka ilikai. ! . Ana .)ohe pu a'ea la no hoi kei i he wahi leo e pa? mai loko inai oua ia wahi onohi, e olelo mai una me " na huaolelo moakaka K na k'aikaiaahine ui nohe.a o na I pali o Waipio ke lii wahine o na la lann, Heahnkau huakai e hele nei. 1 Pīine 6 ījaukieleula E hele ana e h.uli i kuii kaikimane ia Makanikeoe. | Ika Ua» ana o kein mau huao'e- ! lo a Laukielenla, ua pae loa mai la : no ua It o nei no ka loa o ka mana- ■ wa.. An > e nana aku oe ma loko o | :eia ouohi, alaila e ike no oe i kou '] kaikunane, aia oia ke noho pu ala .me ka ui nnhea o ka moana kal li-! j peiipo me kekahi anaina hui oia j oiiaua a ka aiwaiwa. ; Aole paha i poiuo ka helul<elu ka inoa oua wahi wahine kupueu j ala o ka inoano, a oia ka k«a leo e | hai nei i kahi eueu 'nui e hele nei. A oia paha kau e 1 ninau i hala i ka inōa o ka mea tioj »ia ua iao nei e hai ala ia Laukiolei uJa Ke hai nei ka mea kakau. O I F4inahele kona inoa. oia ka kuula j wahine na aumakua hoi o ka poe I iawaia o Jaua nei na aieo i puhi ia :ai e ke 'lii o Hana Mauai Hikiha ! i ke ihi niP ka laua keiki aiai m« i l,ehoui» Aleuwai, o ma ko laua ano [mana kupua. ua hoi laua raa ka | moana kahi i noho ai, a ua noho ! ku laua keik* malako o ke awa ma •j ke alo o ka puu o Kaiwiopele me !ka makau o Maniiikalani. a m« o j keia mau aumakoa o ka poe lawaia , s kaulana ai o -iana. j Eia o Hana ia he m iki, ka ia o ina a^na ' j 0 koia wahine o fliua i olelo ia aela. oia na mahele he lehalehn' wale o keia poe kupua e pili uria ia Hinaliluohia me Kukaohialaka, ke kuniu i loaa mai ai o Laukaieie ka me.i nena ke-a oioolelo a kakou e heluhelu nei, nolaila, ua mahele ia

na p e kupi:a ma ka ain.a nei, a pela iio ma ka inoana, nolaila," e kaia mai e ka me i heluhelu i keia mau noakaka a k ī mea kak?.u. Ia i nana pono aku nia'oko o keia wahi onohi, ua o ukn la kona mau ano waihooluu Jik's ole me ka malamaiama iloko o i:e kai hohonii. a ukali pu aku lu no hiii kona w ihi kino uuku mahopo o keia alanui pohihihi o ka nooana. laia nei i hiki aku ai ma ka hapalna like o ka moana nui lrai hoimuu, ua halawai mai Ia kona mau maka uie keleahi oonaha uu» poepoe hohonu i hoopuni i* e ka paii, a e ulu ana na lau iimu kupanaha he ntu waie, a e kau mai ana na pupu naiu u na ano a pau me na ieho o na aoe a pau, a e huiii ma ana ko iakou malamalaina me he iihi ala aia malaila he nui wale o na auwaalalua o na ano a pau. aia uoi malaila o hamema mai ana he mau ana nui na kulaua hiebie maiaio pono o ke kumu o uu lua poepoe nei ma ka papaku ponoi o lalo o ka lionua. A oia ko Laukieleula manawa i nana pono aleu ai i ke ano o keia lua uoept.e a ka nani nui wale, a ua halawai mai la kona ike ana aku me kekahi inea kino waliine ano e i hoopuni la korta kino me na ak >'ako'a, a koe wale ae no kona inaikinaka, aia nae i kona ike ana mai i ka ui nohea opio, ua pae mai la kona leo aloha me ka lu.okipa maikai aku i ka kakou opio inaioko o kona ana nui nani, a oia paha kau e ninau īho 'la e ka mea heluhelu i ka inoa o ua wahine ala, ae, o Hinahulikoa ia, nona paha keia la e-:i. W A o Hina ko ka HHKina la Noho uono i ke ko'a ia la.

Ma ku ike ana mai o ua wahine I nei i ka ui opio, ua ike muaoia 1 ka I manao o Laukieleula nia kona ano ■ mana kupua, oiai, aia ke kumu o | ka Hina ma ka inoana. a mai iaia ■ aku i Jaha aku ai na Hi.na a pau, a 1 oia kaua f hai mua mai ni i ka ui •opio. Eia no ke kaikunane ou n.e na kaikua'iine e walea mai nei i ke | konane, e hele aku kaua a hai aku kaua a hai aku i ua kiai o ke ana oia hoi o Hinakoka nu: Kauiaponi, he Hilu kein. he i'a naenae, a no keia ia 'ka olelo ana, i na lie noMH mnlie ke keiki kane, a me ko kaikamahīne raai ka \va imku ma; a nui. ua kap.i ia īa he Hilu j A īa laua nei i hiki aku ai ma kahi o lu raati kiai nei, ua oleloi aku !a o Hmwkoka e kiP aku ia | Makaniiieoe, a e he!e pu uie ua ka- , ikuahine ona, a ī oinau mai ia olua ! : alaila. e liai aku i ka huaolelo ia' " iakou, eia, ua hiki mai ka nin'i po-1 ; kii o oukou oia o Laukieleula. 1 ! I fra pau ana o keiu mau olelo, | ; ia n;»!o aku la ua man kiai neL no' ■ ka manawa pokole, ua hoea a*u 1«! ; imua o pa uohea e ijjoana oio ke!

niwaiwa o Waipio, a na hai akn na kiai, Ina olelo a pau ka paloh ī nnlaila, ua puka mai ua maiMio-' hea npi me hs anuenuo la e pip'o ! ann īloko o ka lewa. a 110 ko laua tv,\ni lna ole, ua haka pono :ikn Jn ka ui opio i" ka nana ana i ko luun ; njat» kiionolii a pau a 'nie k» iaua ' Kulana kino i»e kona haku alii la-! n; Laukaieie, a oia kaha i alc(ha a«-j ni, a uh haawi ia in«V 1a nn k-ak:\i I aloha ana in.iwapna o laknu tnc na manao liauoli iiui, a ua nihau niai j la o Makanikooe i frona wahi pokii 1 kaikuahīne, ua hal. aleū la keīa i na olelo a ko laua mau haku lani, a me Kau!aafhawane; k tne ko Hii lawe noho pu ana me ka ui nohea o Kauai. Mahope iho o keia inanawa e kamailio nei' aiawi hooiiee iā mai la ka, lokomaikai o.ua kaikamahine puuleuni Jo ka ihoauā iik> 11 a mea ai hihiu kuimna)).» o na ano a pau, ata ina keia papaaiua, ua hoea mai la na kupua a pau o ke kai m M na hiona Jiko ole o kfiki\hi poe wahme umloko o kela Jl'ta nui poepoe hohonu maloko o ke kai, aia hen, ua huokaawale ia h« waht okoa me ko ano pahaohno k«? nana p.ku ka ui opio malihlm, a he like oJe no lioi na kulana nie ka nani hihiu o ka Hoone o kona kai-

■kunane. kaln hoi a kon:i niau ha- j ku alii lani e nohe ala iloko 0 Ihi- ] kalani hale 0 keia wahi ī liooknawale īa ni ! maloko o ua lua nla. oia no kalii o; na kaikamahine 'l'ukolu' oi kela- j kela o ka moana, he poe aiwaiwa; hoi lakou a pau ma ka niana ktipua, aua lewa ia- lakou ha ike ma na ano a pau o ke kai. aole he niau wahi i koe ia lakou nia ka inoam, Uit huli ia e lakou na wahi poliulin a me na kuono a pau 6 ka papaku i olalo o ke kai, a he poe alnkanaha i hoi ma kekahi mau auo a pau a j lakou e makemoke ai e hoohaiui i aku. ua lianau mai keia poe kaikaimahine 1 olelo la he poe linnau i'Pnkolu' mai loko mai o kela waIhiue i loaa mua ai ia; Makanikeoe ima ka lua o kana huakai no kam.i i oia hoi, kela wahine nana i hoomalamalama o loiso o ke kai o Hinalaulimukala me kana kane o Kanepili :oa, o laua nei na kupuna aumakua o na ia kupono i ka lananu a ka poe kahuna o ke~au kahiko, a ke mau no ia wahi aweai wea ia kakou a hiki i keia la,*e ka|la iho eka īnea heluhelu, ke ma- | naO nei ka Oiea kakau, i na no paha |fl ma.it nft nlii i mn trn Inhni inn i~ft= ano. i na no ke pii mahuahua nei ka lahui ine ka loaa ole i na mai ino he nui wale a na haole ī lawe niai ai. Ua īke īa ia mei ma k>i moolelo

o Kapena Kuke [Lonol a m iilaila ka ouaaka aoa uaai o keia niai weliweli Lepera, nana e omo uei i ka lahui ilako o ka make e noho mai nei ma Kalawao a me Kalaupapa, oiai, ō ka Maialii e hooKae ia nei e ua lahui a pau, ua nele na ike akainai o na kauka haole, a ua ne le pu no hoi ue kakou. I na paha i loaa uaiia keia mai ka wa kahiko, i na ua komo Uoko 0 ka papa kuh'kuhi mai. a me ka papa laau a KuauauV no ka mea, heoiaku ko 'akou ike a me ka noeau, aua Kapae aiiu nae ka lahui ia mau mea, mamuli o ka hnli ana o ko lahui i ka hoomana Karistiano a na haole i lawe mai ai, o keia mau laoaau ana _a ka poe kahiko me ko 'akou inau i na aole e kaomi ia e ka mana o ke kanawai me ke ano hoopunipuni ole 1 na ua palekana. Nolaila, ua kapa ia keia mau Aumakua e ka poe lawaia o ke au kahiko, aua hanau mai hoi «a laua hiapo o Hinalau leo, he kaikamahine. a o Hina helelani kona hope aku a o Hinakaunaoa, ko laua muli mai. a oia ko iakou mea i olelo ia ai. ho poe haha 'Pkkolu,' He poe mahae l keia o ko lakou mau kino nno lau, he poe kaikamahine oi aku no"Tk)i j keia o ka ui a me ka nani nui wa'e a kai no la hoi, ua pau. loa ka ui i I ka mea nona keir. nanea, eia no ka noi ua mau nani i ka : moana kalii i noho mai ai A he mea la no loko mai no paha o keia ohana kupua kela w.aHiuia e olelo ia uei e ka poe holo maluna ona moku. Oka nnia o Hinalaulea, ua olelo ia oia o ke 'lii wahine nui o ka mouna, he 'lii wahiuo oluolu keia i na iaea a pa« ana e ike ai, a o Hinahelehuii, ua kapaia oia, o ke 'lii wahine o na lani ekolu o ka lewa., ua hiki iaia ke ike i na mea a ma ka lewa a i na oia e manao e pani i ka malamalania olinolino o ka la, ua poeleele ka Honua nei a pau, a i nianao oiae hoano e i na ao opna o ka lewa, ua ko no e like me kona manao. A ne wahine oi aku no hoi keia o ka mana ma na ano a pau loa, a oia no ka helu ekahi oia ohana o ka ui noi.ea, ao ka mea hookaha aku ana i kona ui uio fea hhi koko* ke ole aku, e lilo ana ia he mai nul nonaa a hiki i kona hopena, a o līiunkauuaoa hoi ko laua nnili aku, ua oleio ia oia, o ke 'lii wahine Kailiponi, a oia uei ke kvinu o ka īuuemue ame ka awaawa a me ka mulea ma na ano a pau, o ka make emoole ana o kahi oi«a tue kn 100 ole, ua olelo ia he make Kailiponi. a he a mai ioko mai o keia kaikamuhine na kino ano limu oiake ke ai maoh i kona kino. «ohe tuea o pakolo iaia a he oi aku hoi kona huhu, aole he mea e maaliu ai, a no kona huhu i kona uiau hanau mua, ua haalole aku oia i ko lakou Uouio noho moana, a ua hahai mai oia la Manewanewa, kekahi kaikuuano o

:i i oho ;ti,i ka l,ic"o l'n-a, ma Mtia--Ic;i Haini Muumi, a o ka nalu. a uie ka wai u Kanewau ka iiieii nana e hor>u;me:»jij»ia ! k:i W Miuao o na i>o i otia o. auau ai. a pau' k.ana nivi k nlai]:J. hoi aku oia o iuoe jm iiii: kaaa»k>anfMTia ke ka-i hu>n> ka If<.i;i 110 Kaii'kiih ku, oia) lioi ka'ni o na JiaJo o ka Moi kaua i liiiike la Amvire e noho ik-i. Aia kc!:i ].itnu make malwla, hi i iītir iiiii ai a liīki i keia ma!inwa. lie kapu ka j.oe malihim akahi a holo ma kalH o kela limu ī ulu ai |a ko kiai ia nei, iiQ e " t kr> laila poe 1 kamaama.. , -