Ka Oiaio, Volume VI, Number 27, 6 July 1894 — Page 4

Page PDF (1.18 MB)

This text was transcribed by:  Inger Hojfeldt
This work is dedicated to:  Daughters of Hawaii

Nupepa Ka Oiaio.

"O KA PONO KA AIALII E OLA AI KA AINA"

 

NUPEPA KA OIAIO.

J.E. BUSH, Lunahooponopono.

J.K. Penikalaka, Puuku.

 

POALIMA, IULAI 6, 1894.

 

HE MOOLELO KAAO HAWAII

-NO-

LAUKAIEIE.

 

Ke Kino Kamahao Iloko

O KA

Punohu Ua-Koko.

 

Ke Kahulileole'a o ke

Kuluaumoe o

na Pali

..o..

Waipio Hawaii.

 

Unuhiia e Mose Manu no "KA LEO."

Ka lealea hope loa a na kaikamahine o Kauai me ke kaikamahine alii Kalehuamakanoe Haule oia me Hiilawe. Kona naauauwa ana i ke aloha a hiki i kona makeana. Lilo o Kaulaaihawane malalo o ka Laukaieie malama ana me Kakanikeoe. E like me ka manao o Laukaieie.

 

            A ma ke ano o keia poe kupua i olelo ia ae nei, ua hiki loa i kahi ui opio ke ike i ko lakou mau ano a pau, a mahope iho o ko lakou ai ana, ua hai ae la o Makanikeoe i kana olelo imua o na kamaaina:

            Eia maua ke hoi nei me ko'u muli pokii, a i manao oukou e ko'u mau kaikuahine hanauna e hele e makaikai ma ko maua wahi, aia a hoi hou mai au i o oukou nei, ke pau ka maua hana nei, e like me ka ia nei huakai i kii mai nei ia'u e hoi maua.

            I ka pau ana o keia mau olelo, aia hoi, ua hoonaueue ia ae la ka papaku o ka moana me he olai nui ikaika la ke ano, a ua huai mai la na mapuna kai mai loko mai o kela lua ma ka moana me ka ikaika nui a na ia mea i hoihoi mai ia laua nei a hoea ana iluna o ka ilikai, a ua ukali pu mai hoi na ui nohea o ka moana a hoea wale iluna, a oia paha ka ka mea kakau e hoomanao ae ai e ka mea heluhelu, oia no paha ka luawai mimilo kaulana o Norewai.

            He mea kahaha nui no hoi keia no Makanikeoe me kona wahi pokii kaikuahine ka ike ana ae i ua mau ui nei o ka moana, aia pu lakou i kela manawa maluna o ka ili kai, a ma keia wahi i nalowale ano o ae ai o Hinahelelani me ka maopopo ole o kona wahi i nalowale honua aku ai, aia la oia mahea i kela wa, ua hele aku ia maluna o kona wahi alanui punawelewele pohihihi ma ka lewa, me ka ike ole mai o kona hanau mua a me kahi opio a me kona hanau mua.

            Mahope iho o na haawina o na leo aloha o lakou ma ka ili kai o ke kai, aia koi, ua hala aku la o Hinalaulea no na kukulu o Tahiti ma Kuaihelani.

            O keia wahi o ko kakou nanea au e ike la e ka mea heluhelu, ke hoike aku nei ka mea kakau i kahi o a ua lua nui hohonu nei ma ka moana, aia ia mawaho pono aku o ka @ae hikina o Kumukahi ma Puna Hawaii, o kona inoa o Kapapaiaoa, oia hoi ka Niuhi-ka Mano-Kahailawa-a me na ia ano kupua a pau, a mahope aku o keia moolelo e huai pau aku no ka mea kakau i ka nui o na lua hohonu ma ka moana a me na lua kai hohonu ma ka aina nei.

            I ka wai nalo aku ai o Hinalaulea, ua mahele iho la ka huakaia a Makanikeoe me kona wahi muli pokii, oia hoi, ua hele o Makanikeoe ma ka aoao lulu o keia Paeaina, a ke ahuwale la iaia na mea a pau, maluna o keia mau mokupuni, a he kamaaina oia me ka eleu ma ia hana, ma keia huakai paha auanei a ua Makani wiliahiu nei o Waipio e ano puhili paha auanei i kahi ui opio Laukieleula, alia hoi oe e li'a koke mai, e nana mua ae kaua i ke ano o ka laua huakai hele ma ka lewa.

            Ma keia hele kaawale ana o ke kaikuahine me ke kaikunane, ua loaa ia Laukieleula he wahi alanui puainawele nana e hoihoi nei i ka aina hanau, oia hoi kela wahi punawelewele mai a Hinahelelani mai, i ka wa ana i haalele aku ai ia Laukieleula ma me kona hanau mua ma ka moana, ua hiki mua oia maluna o Hualalai ma Hawaii, a malaila aku oia no Mauna Loa, a ua iho mai oia a ma Kapulei, aia keia wahi mauka aku o ka Lua o Pele o Kilauea he aneane he hookani mile a oi aku, mai ka hale hookipa aku, ua kamoe aku ka huakai hele no loko o ka nahele loloa a hiki ua Hibahelelani nei ma kela wahi puu i kapaia kona inoa o Kamokoa e ku nei no ia wahi me ka nalowale ole.

            Aole i liuliu aku kona hele ana, aia hoi, ua lohe aku la o a i ke kahi mau leo kanaka e walaau ana, he mau leo ano kaikamahine nae, a ua hookolo aku oia ma ia leo a hiki i kona ike ana aku i keia mau kaikamahine maikai elua e noho ana mawaho o ko lakou hale ponoi e haku lei hulu manu ana o ka Mamo a me ka Iiwi, a me na hulu melemele o ka O-o, a oia no ko lakou aahu ma ke kino i ka po a me ke ao, aia hoi hoi i waena o ua mau ui noho nahele nei, e noho ana kekahi keiki kanaka maikai, he ula ohelohelo kona ili, a ua like hoi kona mau maka me ka liko o ka ohia, a i huipuia hoi  me kona mau lei hulu manu a me kona kapa hulumamo (ahuula), ua like ia me ka memele o ka pua melekule, a e like me ke ala waianuahea oia pua oia okoa no kona nanu ke puai mei mai kona ihu mai, a o ka hana kamaaina a ua ui nohea la oia uka, oia no ke kia manu, oia no kana hana mau i na ia a pau, mai kona mau la opiomai a hiki i kona nui ana, a he kahiko mau ia no ia poe noho nahele oia uka.

            O keia poe au e ka mea heluhelu e haohao la paha kou manao no keia mau kaikamahine elua me ke keiki kane, owai la ko lakou mau inoa a me na makua? a i mea e kali ole aku ai kou ike ana iho i ko lakou mau inoa, a ma iho iho keia, o ka inoa o ka mua o ke kaikamahine oia o Liawahine, a nona hoi keia kanaenane.

            Elua mea i manao ia

            O ka ulu hoonoho i ka papa

            Na pue uwai i ke ala

            Nana i ka loa o Apua

            Ka piina o Kukalaula

            A he one loa aku Pauau

            Noe wale mai na kanahele

            Kipu ka ohu i ka mauna

            I walea o Aliiolani

            I ke kui pua leo ohele

            Me Liawahine i ka nahele.

            A o kona muli aku, oia o Haili, a no ia nei keia mau wahi lalani mele:

            A Haili la

            E ke kula mauu e.

            A okona muli aku, oia no kela keiki kanaka maikai nui wale, e noho pu nui ala ma kahi hakuhulu manu, nona hoi ka inoa o Kaleiohia, a ua hanau mai keia poe ekolu mai ka puhaka o Hinaulu wahine, me kana kane o Kuaianawao. He hookahi lalani pololei o keia poe kupua a pau o ka aina nei me ko loko o ke kai, e loaa no keia ohana ma o Hinaiuka a mekana kane o Kulauka, oia na kumu i puka mai ai ko uka nei poe Ku a me Hina, a ma o laua la i laha nui mai ai ko ka aina nei poe kupua, a lilo lakou i mau poe kino lau ma ka olelo ana, a o ka poe i pili i keia poe e ola nei, ua kapa iho no lakou i na keiki a moopuna o Hina a me ku ka inoa, a pela no hoi ka poe i pili ia Kulakai a me Hinaikai, hookahi no ano, he poe lakou kupua Ku me Hina i pili i ka  lahui Hawaii nei mai na kupuna kahiko  loa mai, aohe poe keia i noho mau ke ke kuahiwi me ka ike wahi kai ole aku ma kai o Puna a me Hilo, a ua lilo na ulu laau nahele o ke kuahiwi i Home aloha no lakou.

            Nolaila, ua lawa keia mau hoakaka pokole ana, a e nana kaua i kela Hiena o ka moana ka mea e hakilo aku nei i ua poe ui nei o uka me ko lakou i ke ole mai, eia mai ko ka moana Punohuula, ka mea nana e hoonaueue ka papaku o ka moana.

            Ke ninau iho la paha oe e ka mea heluhelu, auhea iho la ka hoi kahi ui opio hoonahoa Laukieleula? eia iho a hoea iho.

            Ia Hinahelelani e nana nei ai o Laukieleula ke lana mai la i ka lae o Kumukahi ma Puna Hawaii.

            Aia ua wahi opio nei a kaua ke ukali mai la ma kela wahi alanui punawelewele a ka launa ole mai, aole no hoi he wahi manao ae iloko ona e hoololi ae i kona alanui ana e hoi nei, a ma keia alanui pohihihi oia i ae mai ai no luna o ka aina o Kula a me Puuloa, a hele kuahiwi aku no uka o Helekamahine ma Puna, a mailaila aku no a hiki ma kahi a Hinahelelani e noho nei, a ua lele ae la ko ia nei hauli i ka ike ana aku i ka ui nohea o ka moana, a oia kana i olelo aku ai. Eia ka oe iuka nei o ka aina kahi i noho ai, ua minoaka iho la ua ui nei o ke kai lipolipo.

            Ma keia manawa a laua e kamailio liilii nei me ka lohe ole ia mai e ua poe noho nahele nei, a ua kuka iho la laua no na mea kupono e hana aku ai maluna o Kaleiohia, a ua ho'o ia manao ia laua e lawe iaia ma ko laua ano mana kupua, a ua uhi koke iho la ka noe, aole e hiki i kahi mea ke ike mai ia laua nei, a o keia ka manawa i nehe malie aku ai na lima o ke Koolauwahine i ke hoa la lilo, me ka moeuhane mua ole o Kaleiohia e, o kona manawa la ia e hiu ia ai e ka maua mahu o na enegini o kela mau kamaeu nui wale hoi o ka hiki ana mai la a heo ana.

            Ia laua e hai malu nei ia Kaleiohia, oiai laua nei aole i mamao loa mai a hiki i Paliuli ko Hawaii aina kupanaha, aia hoi, ki-ha ana ka uwila anapu o Waipio. Makanikeoe mamua pono o laua nei me ka hene iki ana iho o kahi aka, a ua ukali pu ia kana huakai e keia haole kaulana e noho nei ma Honolulu nei o Wilimana, ka mea nana keia olelo kaulana, "aohe lewalewa iho."

            Ua kaapuni hou ae oia i na mokupuni a pau o keia Pae Aina, aole ana mea i ike ai i kahi keiki oi aku o ka ui ma na wahi a pau ana i hele ai, a hiki wale no i ko lakou hui hou ana.

            Ma keia wahi o ko kakou nanea aia hoi, aia hoi, ua like ko lakou alahele me na kikiao makani e holo kiki ana iloko o ka lewa e na mana kupua ekolu, ka mea a ke keiki Kalaeohia e hoopahaohao ia nei o kona mau noonoo ana, a e like me ke ke ana o ke sekona o ka Uwati kiai hale, pela no lakou nei i hiki aku ai ma ka home Ihikalani o ka mea nona keia moolelo Laukaieie, aia nae ia lakou nei i hiki e ku ai mawaho o ka hale na ku iki iho la lakou nei no ka manawa, aia no hoi o Laukaieie me kana kane, eu kamailio liilii ana me ka hoala ana aku ia Kaulaaihawane, a ua puoho mai la oia mai loko mai o kona hiamoe me ka manao olioli, a oia ka Laukaieie i pane mai ai iaia me na huaolelo ku i ke aloha.

            Ua ala mai la oe?

            Ae, wahi a Kaulaaihawane.

            Eia aku ko kaua kaikunane me ko kakou pokii me ka malihini mawaho, ka mea i like ole kona kulana me ko'u hanau mua Hiilawe, a oia auanei ka mea nana e hoolioka aku iaia, he keu aku no hoi a ka ui a me ka nani ke ike aku kaua la iaia.

            A ke kali mai la o Laukieleula me Makanikeoe no ka leo o ka pa-e aku maloko nei, nolaila, e hoomakaukaukau ia oe no ka malihini, aole no hoi au mea e hopohopo mai ai no'u nei, a me ka'u kane nei, oiai, no makou na manao aloha ia oe mamuli o ko oukou lawe ia ana mai e ko kakou kaikunane, a ua loaa hoi ia kakou he mau manao aloha me ka lokahi, a na ia mau mea wale no hoi i hoomalu iho ia kakou i ohana hookahi loa, a oia wale no hoi ke kumu o kou hoi ana mai nei a noho pu iho la kakou mauka nei.

            I ka pau ana o keia mau olelo a Laukaieie, ua ala pono ae la o Kaulaaihawane a noho iluna me kona kulana o ka hiehie me ka puapuai mai o na ula ohelohelo ma kona mau papalina, aia hoi, ua hone malie aku la ka leo o ua Punukanioe la o Kauai e like no me kona ano mau.

            Me anapu la na uila i ka lewa

            Ke anoano halialia i kuu maka

            I makamaka au nou e ke aloha

            I hale kipa hoi nou e ka luhi o'u haku

            O Makanikeoeme Laukieleula

            E hoi e kaua me ka makani

            E hoi e ka ohu ka noe o Waipio

            Eia ka'u makana la he leo-e.

            Ma keia mele a ua Pupukanioe la o Kauai, aia na kulu waimaka o ka mea nona keia nanea ke puapuai mai la ma kona mau lihilihi me ke aloha.

            I ke kuu ana iho o keia leo oli, ua wehe ia mai la ka puka komo o Ihikalani, a oia ka manawa i komo aku ai o Laukieleula me kona kaikunane me ka laua malihini Kalaeohia me kona aahu piha o ka hulu o na manu o kona uka noho kuahiwi, aia i keia wa a lakou e noho nei me na manao ohohia, ua kukuli hoomaikai aku la ka ui opio imua o kona mau haku lani alii me na hoomaikaiana, a me kona hai ana aku i ke ano a pau o kana wahi i hele ai a loaa aku ai kona kaikunane Makanikeoe maloko o ka hohonu o ka moana, a me na mea a pau ana i ike ai malaila, a me ko laua huli hoi ana mai a hiki i ka loaa ana o Kalaeohia iaia ma ke alakai a kela wahine nani nui wale o ka moana, a hiki i ka lawe ia ana mai o Kalaeohia, a mahope iho o keia mau olelo ana, ua @o ia i mea maikai imua o Laukaieie a me kana alii kane, aia no hoi i keia wa, aia no hoi i keia wa ua ano e ka nanaina a me ka manao o ke keiki malihini no na ano a pau o ka mea nona keia nanea, a me ka uhia kapukapu o kona hale noho.

            Aia i keia wa, ua pane mai la o Laukaieie iaKaulaaihawane. "O keia keiki kanaka maikai au e nana nei, aole ia he keiki e ae, he kaikunane ponoi oia no kaua ma ko'u ano, ua piha ia'u na wahi a pau o ka aina nei a me ka moana, aia au iloko o ka lewa a me kela lani kiekie iluna lilo, nolaila, e nono pu aku ana oe me ia nei a hiki i ko olua hopena, a i keia wa ua hoao ia olua mamuli o ka'u mau olelo, a ma ia hope iho, ua hoouna ia aku la o Makanikeoe no kai o Kaau @ana e hai aku ia Kaukini me Pokahi e hoomakaukau i ka hale no Kaulaaihawane me kana kane hou, a e hai aku i ka lohe i na mea a pau ua lilo i Kaulaaihawane ia Kaleohia.

            He mea oiaio, ua hala koke aku la ua mea kino makani nei o Waipio no kahi i olelo ia, a ua hai aku oia i na mea a pau ia Kaukini ma, a ua pahola pu aku oia i ka lohe i na ohana a pau a me na poe e noho ana ma Pakaalana, a i ka lohe ana o ka ohana a pau i keia mau olelo, ua nui ko lakou nu-ne ana.

            Ma keia lono ana o na mea a pau no keia mea hou e pili ana i kekahi o na kaikamahine o Kauai i lawe mua ia mai ai, oia hoi, ua kuka olelo like ae la na hoa o ka hele pu ana mai ma ka huakai huihui a kolea a Makanikeoe, a ua hui pu ae la hoi me kona mau kaikuahine a pau, oiai, o na manao aloha a pau o ko lakou hoa, aia no ia iloko o ko lakou puuwai kahi i waiho ai a ua huli hou aku la ua Makanikeoe nei no uka o ka home noho o kona kaikuahine lani alii, a na kamailio pokole iho la lakou no ia wa.

            A mahope iho o ko lakou kamailio ana, aia hoi, ua hoonee koke ia mai la lakou a pau no kahi o ko lakou mau makua hanai maluna o Kaauwana, a na hui pu aku hoi o Laukaieie me kona mau kahu hanai, a ua waiho aku oia i kana mau olelo kauoha a pau ia Kaukini ma, e noho o Kaulaaihawane me kana alii kane me ka maluhia a me na ohana a pau, e like me ko laua malama ana iaia a hiki wale i kona hui pu ana me Kawelonaakalailehua he kane a he wahine, a mamuli o na olelo a Laukaieie, e malama ia na lealea hula o na ano a pau ma ia po iho no ka lioao ana o Kaulaaihawane me Kalaeohia; a ua hookuu akea ia ka nani ihi kapu o na hale elua o ka mea nona keia moolelo, a ua akoakoa na poe kaikuahine a pau o Makanikeoe, aia i keia mau minute, ua hawanawana aku la o Kaohaiula i kona hoa e hookaawale ae ia laua ma kahi e no ka manawa pokole, a ua ae aku kana kane ia mea, a ia laua i mamao aku ai, aia noi, ua hoopuka aku la o Kaohaiula i kana mau olelo pii o kona wahi kai.

            E kuu haku kaikunane kane a'u nei,a no ke ike kei au, i ke ano o ko kaua noho ana, aole ou wahi mea a kuukuu iho i nei manawa, aole auanei oe e hoohike mai ana ia'u me Kaulaaihawane a me Hiilawe?

            A no keia olelo ninau a Kaohaiula, ua pane aku la hoi o Makanikeoe, e hoopau i kou ninau mai ia'u no ia mea, no ka mea, aole i like ko'u ano a pau me ko Hiilawe, ua hanau ia mai oia me ke kuakoko., a he ano kona e like me oe, a no'u nei, he alanui pohihihi ko'u wahi i loaa mai ai a lilo au i kane nau, nolaila, mai hoomanao i na manao kuko wale iloko ou, o lilo i mea pono ole no kou mau noonoo ana.

            No neia mau olelo a Makanikeoe ua pane hou aku la o Kaohaiula, aole no hoi paha oe e ninau ia aku, i na aole ke aloha kane iloko o'u, nawai hoi e ulu mai ka manao e ninau aku ia oe i na aole ke aloha, nawai hoi e ulu mai ka manao e ninau aku ia mea oe, no keia olelo, ua haawi aku la ua eueu nei o Waipio he wahi wai e haomaalili aku ai i kona hoa, oiai hoi, nana i lawe mai iaia mai Kauai mai, a nolaila ua hiki paha ia kaua e ka mea heluhelu i ka olelo a ka Haku ma ka Buke Nui. O ke aloha ka mea i oi aku mamua o na mea a pau, a oia no ka Solomona i olelo ai. O ke aloha, aole ia e mokuhia i na waikahe he nui.

            No ka hooluolu ana aku o ka makani puahiohio o Waipio i ka manao o kana haku alii wahine Kaohaiula, aia hoi, ua pau ae la na manao okalakala e ua ui nohea la o Mana, a me he mea la e i mai ana ke aloha i keia mau wahi lalani mele a Ewa ae nei:

            E hoi ka ohu i Waipio

            I ka wai hui o Kahuaiki

            O ka iki noeau keia

            O ka hana a ka rula Hawaii.

            I ka uhi ana mai o na eheu o ka po, ua akoakoa ae la na mea a pau ma ka olelo kauoha a ka mea nona keia nanea, a ua hoopiha ia ka hale me na lau aala a pau o ke kuahiwi, a ua noho ke anaina me ka maluhia, aole he wahi mea pane leo ae.

            Aia i keia wa, ua hoike mai la na anoano eehia oia po me ka ulumahiohio  nui, a oiai na mea nona ka po nui e noho ana ma kahi kaawale e ike ole ia aku ai laua e ka lehulehu,a na lilo i ke kaeaea Makanikeoe ke  alakai ana ma ka aoao o na poe kupua a pau, a i kahi ui opio hoopono Laukieleula hoi ma ka aoao o ke anaina, oiai na manao o ke anaina e ake ana e ike i ka ui noho kuahiwi o Puna, oia hoi, ua ku mai la ka mea nona keia moolelo Laukaieie a hai pokole mai la i kana mau huaolelo imua o na mea a pau, a oia ka ke anaina i hoolohe aku ai i kona leo eehia.

            I ka pau ana o kana mau olelo ua meha like na mea a pau, a ua kahea pakahi aku la o Laukieleula i kona mau kaikuaana a pau, ia lakou na lealea mua o ua po ala o Halalii, a ia lakou i kulike mai ai ma kahi hookahi, ua hoomakaia ka lealea he maile, he laaupili ke ano oia mea, na ka mea lealea i ke olioli ana, a na ka mea e paa ana i ka laau i awili ia me na lau nahelehele, a o ka mea e makemake ana i kane a wahine, e hele aku e olelo i ka mea iaia ka maile e paa nei, o mea k@ makemake, alaila, e hele ana ka welelau o ka maile a kau pono maluna o ka mea i manao ia, me ke kapalili ia la e hele la ua maile nei, a oia ka wa e ku ae ai iluna me ka mea nona ka makemake, a o ka hope oia mea, e kaawale no laua ia wa mai ke anaina aku, a e pae ana laua i Waialua ae nei, i ka ehu kai o lalo.

            Ma keia akoakoa ana o na kaikuahine a pau o Makanikeoe ma kahi hookahi, he poe loea ma na mea kani, ua ike oe e ka mea heluhelu i ka lakou mau hana ma na helu mua o keia moolelo kaao. O Pupukanioe ke alakai ma na leo mele o na mea kani, e like me ka mea i maa ia lakou, a o na kaikamahine mahoe o Maoheiaia me Kaiolohia na ahikanana o Maunaloa, o laua na mea mea iluna e ha-a ai, a o Kaohaiula hoi ke oholi maoli.

            I ka wa i hoomaka ai o na lealea ua hooho like ae la na mea a pau, a ua kupau iho la ua poe nohea nei i ko lakou mau leo me ka honehone a ma keia ano e lealea nei, aia hoi, ua ike ia aku la o Kaulaaihawane me kana alii kane nou e noho like mai ana me Laukaieie ma, a ua hoomaka ae la ke anaina e pihepihe me na leo ke ohohia, ua hoomau ia keia lealea @ a ia po me ka hauoli nui.

            Ma keia ike ana aku o ka lehule i keia keiki kanaka u'i, i uhi ia e ka hulu memele o na manu, ua like ole kona mau hiohiona a pau me ko Hiilawe, a ua nui ka makemake o ke anaina no na keiki la o ka nahele o Kamakoa, nolaila, e waiho iki kaua e ka mea heluhelu i ka olelo ana no keia po nui lealea o na mea nona ka po, e huli ae kaua e nana ia Hiilawe me Kalehuamakanoe ame kona mau hopena.

            Ma keia po nui hoao o Kaulaaihawane me Kalaeohia maluna o ko Kaukini ma home noho.

            Oiai hoi na leo kupinai e ikuwa ana, aia nae, na papa pono aku la na leo i na pepeiai o ua mau eueu la o uka o Ulu, a ua hio i mea hiaa no Hiilawe  ma, a pela no hoi kona mau makua, aia nae ke kau aku la imua o Hiilawe he mau kahoaka halialia no kana wahine, a ua kamailio iho la laua no keia pihe uwa maluna aku o ka pali o Waipio, a ua hai ae kona hoa ka ui hooheno o Kauai i kona manao, o keia mau leo uwa a kaua e lohe nei i keia po, me he mea ala he po nui lealea keia hoi keia no na haku lani o kaua.

            Nolaila e kali aku kaua a i o keia po alaila he mea oiaio kau e olelo nei ia oe, aia nae i keia wa a lauae olelo nei ua nui loa mai la ka manao pono ole iloko o Hiilawe, nolaila ua kau mai na maka o Kaulaaihawane i mua ona, aua noi o koa aku oia i kona hoa e hookuu mai iaia e hele e ike maka i ke ano o keia leo e wawa nei i ka po a no keia olelo ana Hiilawe nei, ua pane mai la kona hoa me ka leo malie, aole no hoi e hiki ia oe ke hoomawanui iho a ao alaila no hoi hele ana, aole wahi mea a hoolohe iaku o kona leoa, aua ku ae la no ua Hiilawe nei o ka hele malie no ia ina ua po nei.

            O na lima o na wawae hiki ana keia i lalo a ka pali kahi hoi e pii nei i ka pali me ka hoomaha ole a hoea ana iluna a hoomaha iki iho keia me ka nana aku i na kapuahe a mai ana a o ka ka mana kupua o Ihikaiani ka mea nana e hoomalamalama ana i na wahi a pau o a luna iuiu ano a oiai no hoi na leo lealea e hoomau ana me na piha uwa, aia ke ko malie ke aloha i ua Hiilawe nei no kana luhi mua a iaia nae i kokoke aku ai mawaho o ka hale, ua lohe pono aku la oia i na leo e hooho ana, ua hoao o Kaulaaihawane me Kalaeohia.

            I ka lohe pono ana o Hiilawe i keia mau leo hooho o ka lehulehu, auwe! He mea e ka ehaeha o kona manao no kona lohe pono ana aku i ka inoa o kana wahine, a ua ulu ae la na manao pono ole iloko ona ana hele aku la no ia e manao ana e ike pono me ke pale ana ae i nei mea hilahila, ai aia i hiki aku i ma ka puka komo o Ihekalani, ua ike pono aku la oia i kana wahine e noho pu mai ana me ke kane hou, ua lilo ae la ia minute o kona noonoo ana i mea anoe loa, aua ake aku la hoi oia e hiki ma kahi o kana wahine e noho mai ana, aua ike ia mai la no hoi oia kona kaikuahine haku lani alii a me na mea apau ma loko o ke la hale piha nei me ke anaina nui me na lealea he nuwale, a mamuli o kona manao uilani a ano e hoohaunaele i ke anai ina e noho ana me ka ka maluhia ana aia hoi ua pane koke mai la o Laukaieie me na olelo @o.

            E kuu kaikunane mai ka puhaka hookahi mai, no kau mau hana pono ole i ko kaikuahine wahine nei, ka mea aole oe i luhi i ka imi ana, he okoa ka mea nana i huli a loaa, a ua lilo nae nou kahi pono, nolaila, ua nele oe, aole au wahine e manao hou mai ai a hiki i kou make ana.

            Ua lawe ae oe ia Kalehuamakanoe, a ke ike mai la oe, aole aku no hai keia po nui, no Kaulaaihawane me Kalaeohia, nolaila, e ku koke a hoi i kou wahi me ke kali ole, aia i keia manawa a ua keiki Hiilawe nei i nei mau wahi lalani i na la i hala aku la, a oia iho paha keia la.

            Auhea wale ana oe

            E ka noe o Haili

            I lihia ihonei au

            Kaukana a ke aloha

            Kupu mai nei ka manao

            E ka i ka inoino

            I no au la e ka hoa

            Kuu hoa maewaewa

            Maewa la hoi oe

            Peha la o ka luhi

            O ka luhi mua keia

            Kaulana ai o Hanape

            Ai pala na Napehau

            He koena na Ihiihi

            I ua Hiilawe nei e ku ana me ka Puna ua hiu koke ia malie oia e kahi ukulii opio Laukieleula no uka o Ulu me he la he opala i puhi ia e ka makai nui ma keia hiki ana aku la o Hiilawe me Laukieleula iuka o a ka hale o Koaekea ma mauka o Ulu, ma ka wanaao o ua po nei, aia no hoi ka ui nohea o Kauai e luaalai malie ana me kona mau makuahonowai, aia hoi me na manao hoihoi nui o Kaholookuaiwa i pane mai i kahi ui opio a ka hoohano nui wale.

            Auwe! ooe mai la ka ia e kuu haku kaikamahine me ke kaikunane o oukou.

            Ae, wahi a Laukieleula.

            A wahi hou a Kaholookuaiwa i pane hou mai ai.

            I hea i loaa mai nei ko kaikunane ia oe?

            A no kau ninau ia'u e ko makou mama aloha no ia nei Hiilawe, ano i keia po, ua hiki ae nei oia nei maluna o Kaauwana, ma ka hale nono o Kaukini ma, na mea hoi nana i malama i ko makou haku lani alii Laukaieie, ka mea au i ike ole ai he kuakoko kona mai a oe aku, a na kona nani oi kelakela loa maluna o na mea kino kanaka a pau, a oia hookahi wale no ka mea nana i hoohui ia'u nei me ko'u mau kaikuaana a me ko makou kaikunane Makanikeoe, a pela no me kaikamahine ui e ae o Mauai a me na mokupuni e ae i lawe ia mai e ia, a ua ike olua ia lakou a pau, a ma ia ano i lilo ai o Kauaaihawane iaia nei, (Hiilawe) i wahine nana, a kai no la hei e noho pono iho ana he kane a wahine, a o ka noho ana oluolu me ka maemaa, oia wale no ka mea nui me manao lokahi o ke aloha, oia ka mea nana e hoohui mai i na ohana o ke kane a me ka wahine, e like me ko makou haku lani alii Laukaieie, aole nae ia manao iloko oia nei, a ke ike pono nei olua i ke kaikamahine alii o Kauai mai, eia me ka olua keiki ia e noho pu nei, i Kaulaaihawane no auanei ia?

            Nolaila, ke hai nei au ia olua e na makua o makou, he po nui keia maluna o kahi o Kaukini ma no ka hunona a elua no Kaulaaihawane me kana alii kane hou me Kalaeohia he mea i oi aku mamua o ka olua keiki nei, ua like oia me ka manu Iiwimakapolena, a he hihiu oia ke nana aku ma kona mau helehelena a pau, nolaila, ua kohu keia  mau wahi hooheno a V. Kamamalu.

            I ka wai o Norewai

            Pau mai kou palena

            Ilaila wau la oki

            Hao au la linohau

            A ai ka manu iluna

            Aia ko'u mau haku lani malaila na mea a pau kahi i nanea ai, a mamuli o ko ia nei hiki ana ae nei a ua komo ae nei keia me ka manao e kii hou ia Kaulaaihawane me keia nei manao paha e maliu ia mai ana, ua hala ia mau la, a oia iho paha keia mau wahi lalani mele.

            Auhea wale ana oe

            E ka pua waiohinu

            I nonohe i ke kiliahe

            Kiaha kahi kaua

            Lulu lima ke aloha

            E aloha la hoi au

            E maliu mai la oia oe

            Hala ae ia luuluu

            Keia kaumaha nui.

            A he mau hana ano hoohaunaele ka ia nei i hana mai nei maluna o kela wahi me ka manao maikai no o kela poe e noho nei ma kai o Kaauwana me ka nanea maikai o kela anaina nui, aia nae, ua hana keia i ka mea ku ole i ka hoihoi ia, a mamuli oia ano, ua maikai ole na noonoo ana o ko makou haku lani alii wahine Laukaieie me kana alii kane, a ua kena mai nei kela ia'u e hoihoi mai iaia nei iuka nei me oukou, aole oia nei kuleana e hiki hou aku ai malaila, no ka mea, he hookahi po nui i koe malalo o Pakaalana no Kaulaaihawane me Kalaeohia, aole a'u olelo i koe no oukou i keia wa, eia au ke hoi nei.

            I ka pau ana o keia mau olelo a Laukieleula ahoi aku la oia, aia hoi ma keia mau olelo hoike oiaio a kahi ui opio no Hiilawe, ua nune ae la na makua me ke kaikamahine alii o Kauai, a oia ka kona mau makua i pane aku ai i ka laua keiki me na huaolelo ku i ke aloha keiki, aole nae he wahi mea a hoolohe ia mai, aole no hoi  he wahi mea a olelo mai o ka ui nohea o Kauai, ua noho malie mai oia me ka pane wahi leo ole mai, aia hoi oHiilaweke ulaia nei me na hana pono ole he nui wale, a e hele aku ana i ka pupule kona hopena.

NU HOU KULOKO

            Kuouou lua ka hoi o W.R. iluna o ke kaa, me he ala, ua loaa ia i ka mai nalulu.

           

            Ua hooholoia keia Olelo Hooholo e tausani o na poe makaikai i hiki ae i ka halawai nui ma ka la 2 o Iulai, 1894.

 

            He keu ka pa maloo o ka Halawai a ka poe Hoohui Aina, hokai no hoi ua maunu ekaeka, he Papai ka ia e hoi ai.

 

            He Aupuni lewa ko ka poe P.G. wahi a ka Hon. J. Nawahi, eia la ke lele nei, i luna, aohe kahua e ku iho ai.

 

            Loloa na ai o ka poe kumakaia, i ke ake e ike pono i na alakai wiwoole o ka Lahui, aloha no paha oukou.

 

            He mau nana ina haikea ko na poe P.G. i ka la inehinei oiai na alakai o ka Lahui, e kuu pau ana, i na ai o Hinakahua.

 

            A oi hiki aku i ka wa halawai lehau e no ke kahua halawai i na makaainana aloha aina o ke Alii Aimoku Liliuokalani.

 

            I ke kakahiaka Poakahi nei ke ku ana mai o ka moku ahi Warrimoo, i o kakou nei, a puehu aku no ka ipuka gula i ke ano ana iho o ke kuluaumoe.

 

            Ua hoihoi mai nei ka mokuahi Mokolili he eiwa poe mai Lebera, na Kauka Doto i hana, a i houna ia mai e nana na kauka o Honolulu nei i ko lakou ole, a me ka ola, mai loko mai o ka hale mai o Kauka Doto; pehea ana la e hemo i'o ana anei?

 

            I ka hora 5:30 p.m. o ka Poalima nei i ku mai ai ka mokuahi Manowai i ke awa lai o Kou nei iloko o 18 la holo mai Kikane mai Sydney o ke kumu o kona loihi, ua loaa oia i kekahi ino nui ma ka la 14 o Iune aua poino ia kekahi o kona mau kanaka aukai aona ka aina Mc Allister, oiai ua haki pu ia kekahi aoao o ka noho ana e noho ana a pela ai i poino ai, a aia oia ma ka Hale mai Moiwahine i keia wa.

 

Hale Kuai Lako Hale Nui!

E Hanaia no na Lako Hale o na ano a pau

Na Lako Hale i Makaukau mua mai na Aina e mai.

Na Bela Moe o na ano a pau.

Na Moe Oka a me na pono Lumi Moe e ae o ke ano hou loa o ka

HOIKEIKE NUI O KIKAKO.

Na Uluna Hulumanu i uhiia me na pale Silika o na ano like ole a me na Uluna Mauu

            O Kela a me Keia Ano.

Na Pela Moe Lauoha, Lumi, Huluhipa, a me na Bela Moe Mauu i makaukau mua i na manawa a pau.

            Na Noho o na Ano a pau.

He mau noho hoolimalima no kekahi no na anaina hoolaulea a ahaaina paha, he oluolu loa ka uku hoolimalima.

He oluolu loa na kumukuai o na pono lako hale o na ano a pau e waiho nei maloko nei o ko mana HALE KUAI.

ORDWAY & PORTER.

Alanui Hotele ma ka Hale Pohaku o Robikana mauka mai o ka Mele Kolaunu Hou

Telepona Bele 525 Telepono Miutala 645.

ian 13-1y dly.