Ka Oiaio, Volume VI, Number 31, 3 August 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Unnkiia t Mose Alanu no "KA Ī.EO.' Ka lealea hope loa ft na kaike .oahine o ke kaikamahine ahi Kalehuamakanoe Haule oia me Hnlawe. Kona naauauwa ana i ke aloha a hiki i kona toakcana. Lilo o j Kaulnaihawane malwlo o ka Laukui«ie malamr ana me Makanikew. K like me ka! manaoo Laukaieiē. !

I kanftea e heluhelu ana i kela nsue«, ninau iholapahaoei urufii..a na«« 4--hoiht»t +rmrißītf la ka hanu o Hiilswe. ka mea kha īke aku ai e iho mai mai ka lani mai naaloko o ke anuenue, ke - qai aku nei ka mea kakan me na lioakaka ana, oia hoi keia, e hoomanao iho oe e ka mea heluhelu, oianokela wahine i olelo ia ka Panohuuln o ka inoana o Hinahelaoii ka mea naua i hoo]>okole ka . huakai huli o ka ui opio LaukieleUla i kona.kaikunane Makanikeoe i lōa/» »i iaia © Kalaeohia. a lilo ai i Loa kaana pu na .'Kau!aihayrane i kela Pupukanioe o Kauai s oiai ke

na oiwl o nohe a<t& no nie na Inaluikanuku, aole hoi i nalukai iho ua ui noliea ala o Kauai. aua papalua loa ae la hoi kona kulann naai iae k« hiehie i keia manawa i ko ka wa mamua ana e noho ana wo ka lalau i make aku I.i. , A ke pii malie ae nei ko Kaulaa--ihawane wahine ui i na la a pau a me ka po, a ke hahai aku la_e aoe line tne ka ui nohea kaulana o Waipio Laukaieie, ekolu ula o'ka ' la ; "auwe ! do ka hoi 'ka n.w-e. v Aia no hoi ke oni pu mai !a o Kaonaiula inahnpe iho oia kain:: hookahi, a o ko laua hoahar.au alii hui Kalehuamakanoe, oia ano uoau , no kona ui, aole i ano loli hou ae kona ano, e iike me kona hoahanau j O keia ka uiauawa i loli ae ai na hiohlnila a paii o ria kaikauiahine;| mua a Makanikeoe i lawe mai ai. E kala mai e ka mea heluhelu i'' keia wahi hoakaka pokole, Aia! , maluna unai o ka pal| o \Vaipzo ma ; keknhi aina ma Hlmiiakt.a Hawaii, ' e noho ana kekahi wahine ui ekolu { ula o ka la o eleele kona inoa. ! A Oia kekahi wahfne ui kaulana o ! ka inoa i ka wa kahiko, ua hele oia 1 do ka manan ino no kana kane a| moe ma kekahi hale nkoa e aku,'! ai kahi la ae, ua heleoia a h.alawai.l »ku ia me na kanaka kupalu mann' a ke alii Alapai raa ke alanui, a ua j . pepehi ia o Eleele wahine a make, | a ua waiho »a konā kin'o maloko o | ua ipu a pilapilau o Knmaaik'a ko-' na inoa oke kekaO) ipu nui, now?,'! no ka hoi ka manaenao ole i nela | oe ka.naka ika amo ae ona maka ' oia ui nohea kaulana oia mau la i! . napoo aku ln, aia nae kupu ka!a;i-j ahue i ua poe kanaka la mahope

aku okekalii wahine ni kaulana loa i paa iloko o ka Buke a S. M. Kaiuakai) a o akahiakuleana ine Laupahulu ko Maui, « o Kekuapoi ko Oahu nei, ka wahine o ke' 'iil Kahahanu i'iuake ai ma Hoaeae' Ewa ae nei. a o Eleole ko Hamakua 1 Hawrtii a o Laukaieie ko Waipio ' oia aiua hookahi no, nolaila he mau 1 liaawina ko ia poe i hanaiaeka ! tnana kahikoiu i mea kaulana nn ' ko 1 kon uiau inoa no na hanauna I inahope aku neii e likr me j a ua lawa ko lakuu mav nianan no' 1 lakou a e nana »e kakou no ka ho-1 fena oko Hiilawe kino, mamph o| anakauoha, a h* iuea ouio, ia' olelo ana e hooko ia akuanaia' mea e fee keiki kaulana o na pa!i o; Waipio, Jra tuea uana i kaapan' keia mau Paenina. j Ika manawa e luloiui ana ke j anaina ine lakou uiau leo u»c maluna o ke kino o ka mea ma&e.' oiai « hoonaau ana ke kiikamahin*! aln o Kaujii ī kaua !t?o uwe hel? ana ! # oia }ho kei.i,

Kuu k&ne mana onua eia ea'mo-; ; ana v , i Nana kualau nva k;ti. c k:ii ui.a i Kaulumano. j Oia paha kekahi i ke aluka nni-i kaai : v I E ka makan-i wele iau pali.alo-j aio o \Vaii>lo Aole e pio kn aliha ! He lei uiau ia no ko kino . ! .Aia i kai o Huia . f lua auwe kun kane Ahe mea pono hoi ia oe e ka uiea lieluhelu o panai «i'ku i kcs:i mau ]fl)arii meie a kela wahine o Hilo i uwe helu aku ai i ka make ana o kana kane, a oia iho keia iaiani mele, . * . Kuu kane raai kd P'apakahulihuJi la o Wailiiku • sfai ka pali 'kanaka la e pi|Jjea ! Lawe a ke kai j ka nHi o n;a pna | Koe hapa mai na pua i ka a'i auwe kuu kane . Kuu kane mai ko k:ii o Ohele O.hele no oe inamua l'la'u no"au e hele aku niahope j Moe-a kaua i ke kinowailna au'we kuu kano e •» Ma kft uw<? helu ana a ka ui ,n> iie\ o Kauiii.-Ka-lehuniiiakanoo, ;>i:i hoi.ua hool hou i» aela nn leo.; uwe i kela wa. a uā ih.o makawalu | mai ia na }vaimuka 'o'na. meā a pau oiai he mea inau noia ) keia Inhui j inai' kahiko m'ai £ hiki walo no i' keia aū hou, aole no he inea hila - J bila ai. mai na 'lii a na maknnioa- ' na « ma ano a pau, «a ka I Moi Kaiakaua i make U Huwaii no ka oi _ j I kamanawa o Kaulaaihawae nie 1 Kaohaiuia i kahi ni epio L. r iukiele ! ula ina paha he mta hiki iaia, ke • oluolu ia mai kona manao. oia hoi I e kii oia i kona uiau kaikuahine ma ko lakou mau wahi ma.a' 'mau j mauka o Kamakoa, a no keia olelo a uaJCa!aeohia noi, ua pane 'mai ia ; ka ui opjo tnf na olelo kti io me kn ' hopohopo ole ' K ke kane a. makou, eia'u ko hi- j linai ana nei maluna o'u e kali ia'n ! naaanei a hiki mai ua inannei ine ! au mau kaikuahine. ! I kapau ana o knni niau olnlo,! aia hoi. u». like ua wjihi ui opio r.ei ! uae ke kaanj)pll ana a ka uwila i! ka h wa, ua Liki aku la o Laukiele ula mauka o kahi I kauoha ia iaia.;

A e like me kona piha eleu, ua bai koke aku la oia i ka olelo katioha a Kalaeohia ia 1-aua e helekoke j laua we kanalua ole. Aua hai aku I°. keia i na tnea a pau 1 ki-na | hiki mua ana malaila me kela llw-' j makoko o kn muana o Hinahelelni ru na m'ea nana j hiu a'e i ko luua iiaikuahinp a noho ia Waipin, ma keia lohe ana o ua uiau ui noho i nal>e,e ala oia uka a kahi no a pau ae la na manao hokuku, r. haawi koke mĒii la laua i ka ae ana ae e 1 liele pu ine kahi ui opio elen rmi wa'e. i Ma kpia makaukaii anā o lakou 1 'nei e haalele aku i ka home noho: oahele ua lawe pu m«i la ba mau ! 'ui nei ola uka me na kana huii' like ole, a no ka vra ]iokole;

loa, ua ik<» < !e ua mau knikauiahia ne nei o ka oka, eia Inua be lawe ia e kaluu o na makanipunhiohi<> io Waipia, ma keia alanui loko o ka lfwa, ua ike lihi aku īni ua mau kai'kamahine nej he kaikuono e waihp pono ni.a! ana ma • kai u lakou o wai la ia wahi ia lauii j oia ke kai kuono o Hilo, a ke ike j nla laua nei i na wahi ā pau ina mua aku o lakou, a hiki'ai'a iakou ! i ka hale o ka mea nona keia ;noo j ielo kaao, a he mea hauoli n'ui !no ko laua ka ike ana inai i kona kaikuahine. ! la lakou e hauoli ana rae ke al o- j ha, aia hoi ke lohe ia kula na leo j uwe x) na mea a pau ma k a ha'e 1 makena, aia hoi na makua ponoi o' Hiilawe e UM'e paiauma Ffele ana ' mawnho oka haie, aua kau iho 1» ! ka manewaiiewa maiana o Koae- ! kea, oia hoi Ka ako hoanee a?)a ne 1 ī kaJailoho o ke poo me ka ohule' maoīi ala a he man kakau ana ma ' ka ili ke ano oia mea a he kn'i i nn' niho kekahi, Ina a make na 'lii'nui 1 aimoku e iike me Liliuokalani o! noho hoomanawanui "nei. ālaila e ! ike ia no keia mau hana maa mnu 1 keia lahui, aia nae ika hanauna ' hou nae e ninau mai ai i ke ano oia ! uiea he manewanewa, he mau hoi-' kē ana mai ia mau hana a na ma-' kaainana he poe aloha 'liioiaio 1 tiiaoli e like me ka 'hapahu? o ka ! lahui Hawaii e hihua' pei maluna' o ke aupuni Moi. a i Bimi ]joi no- 1 na Kamehameha i kiipu ai ,iou e ■ Hawaii a mau loa. ' O keia mau hoailona ano9 malu- ' na o Koaekea me kana wahme, ua ' lokahi Mke ae la na nie a pau ia'

haawina kanikau malukn od;i niea Iv. nau aohe mea i koe. K like me ka paa mau ana o ka 1 ioie eleele malunn oke kane a me 'ba wahine o keia au hou. he mea 'ia e hoike inai ana, aia ke nloha o' 'kamea i make me na hoomanao 1 |;.na i «a yoe e ola ana, pela no ko- ■ ia mau niakua no a laua koiki ; ! Hiilnwe i make aku la. ' ' Ma keia wa ana kaikamahlno o' i Kalaeohia i hiki akn ai me'kahi' opio eleu, ua kuka 01010 īho !:> la--1 kou no ki«. hele aim akn ma kahi o !ka mea make, nolaila ua ho!o mua fukvi o Laukieleo-Ia e hai i kona 'mau haku lani alii, e hiki nku ana 'oia me Kalaeohia a 'me tona nuiu ■ kaikuahine, iaia i hlki aku ai, ua )iai «ku 3a ois no kooa hiki ana aka me kana luau malihini, a he mea oloolu no hoi laia i kona mau 1 haku, nolaila ua hoi hou aku la oia e hai aku i ka olelo a kona mau ! haku lani alii imua o ua malihim * me ka mea i kamaaina f/»a a nu%aukei?ie uia, » i«e ka ohana a' \

'naii, a niaia mea ua.linliu like ae•ia a pau no ka he*e ana, j ' ia lakou i kokoke aku ai tna ka ha-! jle o Koaekea nni. Aia hoi, ua loea • i-ia Laukieleula he wahi han:t anoe j | īnanmli o ka inana piha i )oaa iaia; ) inni iuna moi, e like īue kona ka.ikunane a'oia kana i ku uialie īlio ] | ai me kona maii hoa mawaho oka ! iiaie, a leha akti la koiia mau. maka' fi uka o ke knahlwi ine na olelo anoe mai i kou nolio kiiahiwi ana, ano ka. wa pokole loa. ua kokoke mai la kuolm me h*> nnhi !a no kula a, uhi iho Hiaiuna pono o ka hale o ka .iiea make, • A ua komo aku )a no hoi keia j noe iloko oka hale aole e hiki inas poe oka hn'lo ke ike iho ia lakou • 1 k'M pahaohao. ia hoi na niea 'a pau i ! ntv"kcia'uhi ana a ka noe. aka o ke J Keiki aiwaiwa hoi o na paii o Wpīnio, ua maopooo iaia ke ano d keia rioe. ua ukaka aku iaia m«i ke kuahiwi o Waiiileale a 'ke kuahiwi o j Ilalenkala'. j Ika mnnawi aka uoe i uhi iho ai malilnp pono o ka hale a me loko.. Oia no ka wa i komo aku ai o Laukieleulā me kana man malihi- • 111 a ku ilvo la m.a iva wāwāe o Hiij lawe me ka eleu i uhi aku ai 1 ke kapa hiilu o na matm ula me he j pua īohiia ala ka popohe mai i ka ' nah'"!e me na ano hūlu o na manii J noho kuahiwi, he nani ine ka panio ' ke naiia īho, a he mau kahili mamo I ulaula kekahi a paa aha ma ko ]a- ' koumau lima. - • ! j Ahe inau kahikō a hihiu |ko lakou e aahu ana ina kolakou imankiiio, a mahope iho oia hana • ana, ua kukuli like iho la o Kalaelohla'mē kona mau kaikuahine i lalo mē' na kulu■ waimaka a ke aloha jme kona mau kaik liahine. i ka man ana ae o ka noe, aih. hoi ua iiee ; like mai la na mea a pau o lokoo jka a mo ba mea nona keia ! nanea a me na manap kahaha la j kou i ike aku ai i na kaikamahine | maliliini, a na k»hi ui opio ī huhai | aku i kona ni.au hakp aiii a me ka i ohana a pau loa e noho ana malo- | ko. O keia no na kaikuahine poi uoi oia nei Kalaeohia i hele mai ia i I e • -1 j Ika nanaana mai o Laukaielel Ime kaua alii k«ne a me na mea a'

> i>;iu i iiii o kcih muu ui 1 nohea noho kuah'iwi he inau hiona i okoa mo hoi ko laua me he mann ! tiwi ni pua lehua al i o ke knahiwi 1 a mahope o na knkai aloha ana o !ia kamnaina me na malihini, Ua 1 h'ai mai ia o i kana ) alelo imua o na mea a pau, e iiJo b j KHulanihawane a me koua mau !kaikofke, e roho mai kekahi me j Hiilawe i poe kukahili, a peia n.o hoi oia, Makanikeoe Kaana am? Kalaeohia ma kekahi noao .a ona pr>6 wahino e ae a me kon* mau kaikuahine, ia lakou mai n i iealea oia po iho. oia hoi he po hookahi j H-alo no, e like me ka manao o Ma* ! knnikeoe i hai aku ai, u« hooko ia j kona ipo. aua hoiko piha ia hoi im ! iealea a p«n ma ia po. ! Ika wehe' ana unai oke alau]a loke 80 i ka moku ana mai oke j kapnwa. (Ja ui aku la o Makanii keoe i kona kaikoahine haku )am | nlii, e Rim haku l«.ni Laukaieie, j pehea oia nei. Hiilawe, oiai ua I waiho mai oe i kau olelo mua ia'u !ooko ia nei wahi e waiho aku ai 'i ka wa maii 10a,,a oia no ho; kana 'i ōielo akū ai, a he wa kupono no 1 hoi k&in no'u e iawe akirr ! ; jlt i !ma kahi au i manao ai, a oia au e i noonoo ,a!a. ua man&o wau o ka wa j kupono ke-a ke ae mal oe, ] Lka lohe ana n>ai o Laukāieie i i keia mau olelo a kopa ! kaulaha, ua ae koke mai ina olelo ku i ke aloha ht»pe loa no ' kona k iikunane mai ka puhaka 'hookahi mai, a mahope o kona j mau kahoahoa kaukacf ana e like i me ke ano o ka p>e ola e olelo iho 1 ana ike kino oka mea make. "" ' Ika pm ana ona olelo a Lauka- ; ieie. ua haawi ilio la oia a nie ko | laua man makun i ke aloha hope , foa 'io Hiilawe a me kana mau >va- 1 ; hine elua ana i waiho ihola maho 1 |pe (ici. a pola pu no'hoi me ka oha- i 'na a pan, a nia kela wanaao, ua lavvc3;uve ia nn hana oia \\a nie ke! anoano eehia e ke keiki eueu » 1 kaulana oia au ko liuliu me ka eleu ' iHii, aole lie mau «heahe.makani ■ oia wanaao aole he mau leo o o o na! nu>a, ua nieha na mea a pau loa oia 1 po. ] Mahop* iho o ka Makan : keoe H-' welawe ana i kekii.o 6 Hiilawe, ua' nuana ne la oia me konn leo nui j inao|)opo, ano-e pani ae ī ko oukou ! n'iau maka juamua aeo kou ianela-' \VO ;mn n.'i n n.i !

; la koha !eo me ka maluhin. Ta ' Makanikooe i lalau.aku ai i kom; ; imi;i lima, lu- wahi leo hekili kai hoohakui iho me ka nele malio, oia ; ho ka mimUe hope loa i lawe i i ; aku ai o Hiilawe ma kekahi pali kiok'e ina kahi o lvle mai ai o ka ■ wai. oia lioi he w.ihi kahawai, ua : hoi.noho iho la oi i i ke kino mnke ; n Hīihiwe mah'ila, a ua noi ae la V'a i ekoh) mau kili ikaika loa me na-alapa uwila me {ce ki ihi, a na i.t inea i houlilo i ke kino make o Hiilawe i kino pohaku a mahele i.> a lilo kona k i n o paa loa ma ke ia kumi» wmhi a hiki niai i keia wa a m.ih am> mantt kupua :j Makanikeoe i h.ma ai maia welolaupall kahawai. oia ka mea ī kapa it\ ai oia wailelo kau!;tnfl loa ma uka o na palio Waiplo. He nani ke;.> wa'le.'ō ke nana ak», na roe R;uihr!.», a ina oo o ka heluhelii e nana aku luahma o ka nioku mawaho o M'aipio, ua iike om mo ha ii))ana okma ke aiai, e' pj!i ana i ka pa'i. i

i A e kumo mai no na'manao ma- j ! ha!o no wailele r.ani nui wale.! » na hooko ponoia Kaololo i t.ha uka mea i make, ehke lfo- j ina mak<*nfake, ehke me ha mea ]' m'a na heln* i hala. ae' nei. , . , i A nui'wale hoi na & na 'lii hme na makaainana i hakn ai no keia wai kaulana. ' * A nona hoi k.pia njnn kīani hooheno maia'o iho nei: j Kahiko ka non i Waipiola, 1 ka lu'na aku o* Pokahi la, Hookahi oi oia uka la, ■ | O.ka la nian'u o' Kaauwana la, >A\) ana ka manao a b ike ]a, 11 ka wailele o Hiilawe, | Ia wai hudo i na pali, ; Fali mai ke ala e hi.ki ai la, Aia ke ola ika opua la * " " F ke kiowai kapu o Hai la j Ilaila lawa ko makemake' la ; Ike nofio i ka wai o Dlu la | I ka nawe maiie i ka poli la. ! Nolalla. e huli uku ce e ka mea I heluhelu a nana aku i ka Uia ona i wailele kaulana aia na pali hulaana o Hamakua, oia hoi o Kawai- - kapu -- : - - :: • ——| o keia wailele kahi i oleloia ai aia ma kahi e lelē mai ai o ka wai ika pnii, ua oleloia. aia maloko aku olaila he luahuna j Oia kahi ī waiho ia ai o Pa'e e Kana ma-u keiki. a mamuli o ka manao nui o ke alii i kona mau iwi i mea makau lawaia. A no ka loaa ole, ua kii ia Mnkaula a loaa i Kauai, a Aia ka mea i loaa ai ua kanaka nei o Pa'e. Ia no keia kanaka ka inoa kaulana e olelo mau ia nei, oiaī Ke plii i pa,ne iho ai: - : E l'n'e, e Pa\», kuhia ka īa i paa. Pane na ke ki ponoi a Pa'e; oka Haku oku malama ik« īa Pa'e. O ka waUele o Akaka mauka o Hon'omu. ma Hilo Paliki\, o Waianuenue ma Piihonua, Hilo. T&oria. He mq.u wai loa keia ma ka mokupuni o Hawaii, & he thau wai kaulana loa keia ma ka I mokupnni o Hawaii, a he mau wai i keia ī makaikai nui « na poe i kaahele.