Ka Oiaio, Volume VI, Number 34, 24 August 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

Onahiia e Mott Manu no "KA LEO.' Ks ,ba!« a LnnlīaioH |U6.kA»a. Aliitage—liilo o Makauikēoe rne Hinahelelani i man aUiiai aaa ka Mua a me ka nioana jtk<p iā iia lu& hohoou maloko o kai a me ka aiua nei— feele pu mm m d ~ liaukieleula i Ihikalani—Ulu ka ieie ma keia mau mokupuni —Lilo i mea hoomauao ia e ba Lahu Hawaii nei'. lua ui la e uwe mai nei, mr> ka h<»Io pu inai i ka maknni a rue ka UA O ka aina hanau. | ■ IT* hiolo makawiilu iljo Ja na j waimaka o na kaiknmahin» l o Kaiiai, a lue na kaikuahineo Makaiii ! kēo«. H« mau nHuut« ia no ke alolia e pauma ana i ko lakr»u mau puuwai ka ehai ha. A oiai lakou e hoolohe ana i na olelo a ka in nohea o WaipioUa hoomatta ilio !a ka poe e he-j le aua niauka o ka ama m«lalo o k» Makap'keoe ana * Aia hoi, ke hoike mai la na lani a uie ka lewa 1 na ouli kamahao na- | ni iauna o]e ke uana aku me ka malie mai o a o. Mamoa ae ka haawi ana īho i na hanolelo hope a ka mea i'.ona ke*a moolelo ikona mau makua lioooi. Ua īke ia aku la kekahi wahi ao ulauloe j>ii uialie ae ana maluna o ' ka ilikai, ma kahi aka Ia e puka. uiai al. ! Aole 1 liul.'u iho. ua loli ae la ke j apo o ua wahi ao ulaula nei me he | wahi punohu ua koko ala e nee awi- j wi mai ana i ka ilikai a kupono' uiawaho oe o Waipio. , A i ke ltokoke ana ma kahi i ka-' pai'aō j»hau!a, ua ku malie iho la ua punohu nei me hepukoa la e ku , ana i ka moana. | Aia o Launaieie me kana alii ka-: ne ajuie Kauiokalewa, ke makaukau j nei no ka hele fina. | A }>ela no hoi meka poe e hele i aoa lua ka aina. i I keia wa i haawi ia ai na hua-! olelo kauaf-h;ie hope loa me na leo • ikuwa mai nu paia mai o ka lewa. a me na kuahiwi. j Oia ka hoouiaka ana o ka hekili! e kui paiuHio aie kn ua ole. j Aia nft amienue ke 'iūpio iho la ' Enalune o liiikahm me kona uani nui. | A mamua ae o ko lakoli hele an« ( mai, ua kuknii like iho !a na mea a jmu iaiua o Laukaieie, n.e na hoo-] iaaikni ana tio kana luiakai hele. Mahope iho o na halokalo ana 4 j ua hookHawale ae la na ohana pau ia lakou, nini ke alo aku oka liiea nona keia nanea. A ua n*e aku la o Ihikalani a hiki uiakai o Aliwula, kahi a kela punohu e halii ana iluua o ka ili' kai. ī>« koun akn la o LawkaMe »!•; kan» alii knne a j»e ko laua paila-1 ka Hinahelelam. A ma knna uiana p'ha oia i ka>: hea iho at i ka iuoa o kv>na hoaha- ( uau pouoi, oia o HiualauUa, kela : VU fbikanaua o ka ;u>>ana.

Ua ike oe e kn mea hehiliohi i na hoakaka ma na h'ilu ,mu i o kem moolelo kaao. r ■ ■ la'iakou nei tnalokoo ko.la ]iunohu Uakoko, ua hoea kok'e mai ls uai kamae» la o k» moann, eiike me ka-!eo kahea a kona honlianau iiiia ,Ua hoea mi'i.oia me knna mau o ke kai uie ka piha elou nui. ' Jala i hoea mai at mailoko mai.p ke b*si. ua hke ,me kekulii mokn kalepa nui ka hele a hihimanu kona triāu aoao a'paū. Aia mawah'o 0 kona n puni na mea hihiu o le kai, e Imli!i fthnne. hetlfe' la.ka laīap-i ko'nana aku. A he niau mea pahaohao na ini'ii e pili anai keia kupueu o ka moana. Aia ma o keia wahine ala na moa kunanahaa pau loa o ike ia ai ke ano mana a hcol.»he o na kuj>ua a pau o ke kai. A penei e mnopoi>o ai ia knua c ka m«a helulielu: laia 1 huipu īho la me kona hoahauau « me Laukaieie. Ua ninaii mua mai la oia iu Kinahelelaiii no kahi e Imle i.nua ai k* huiUeailaua hiialiannu. " U» fl#v {a la e. hele mua ana ma ka Hikina a ka la. £ ka mea he!uhelii, oia 'k'ahi i kapa mua ia ai e ko kakou mau kopuua o Kukulu o Taiiiti, oia Uahi e puka mai ai o ka la. A malaiia Ka huakai mua a Laukai«i«.e Bfele oi. hainā, ua p«ne ae la ua mU o ta moana i na' pupu a pnu o ke aai a uie na leho o na ann a pau.a me n.i 1A ulaula a.jto'ii, ~ A ua hoeā hke mai la lakou a o»u ma na Auwaalalua, 'ne mau Iphu ka nui. Ama.keiamau mf-a . kupanaha lie nui wale i lioea nn>i la inai ka hohonu mai o ka moana. Ua hoomanao ae la palia ee e ka t»ea heiuheiu ia Makanikeoi', ma kana hnakai mus me kona kaiki.i;ihine. Aia oiamaukao ka ain'a i .'k'eia huakai hele u konakaikuahina Haku alii ia ln. Mahope iho o na kukni olelo ana, ua hauwi ia mai,Ja ke aloha hi<>>o lo* i knhi ni oiiio Laukieloula, a huli hoi aku 1» o : a no kahi mau īloko o Ihikalani !! ie. Ai» maluna o !,>• a mau piiihi mena leho a me n:: Auwanlalua, i hoonoho papa ia aie l»e aina ia, a'i ahi iu ilio hoi e ka Punohia Uakoko, ua n'oho pono iho Ia lakou noi a t jan, me ike ole ia iho o ka ili o ke kai. Ua pane īho la ko lakou kapona wahine. e hoonee i na puou a pau. a oia ka hoonaaka ana o ka mea nona keia nanea e haalele aku i na pali aioha o Waipio a me Waimanu, nie na kulu waimaka aloha 0 ka aina hanau. Kfa keiw huakai au moana a Laukaieie uoe kana allikane. a me keia mau wahine ui hookalal npua o ka moana. He mea oiaio. eia lakou ke r>ii mal'e nei no ke ala makani o Hamakua. A hiki lakou mawaho o Koholalele, ua ku mahe malaila keia Punohu. A oia ka na kanaka o uka e haohao nei i ka halii paa o ka Punohu Uakoko i ka ili o ke kai. Oiai, aole he Oiiini ua i ike ia i kela wa, a me ka nee malie aku o ka pii ana i kahi a ka makaui e pa 1 mai ai. i He mea kupanaha maoii r«o keI ia, aole ia he mea kupanaha, aka, e ! puana iho oe e ka mea heluhelu i I keia mau wa hi mele hoohe- [ no inalalo iho ne|g| I O ehuehu ka moana, | Hae'eo'e e ka ale, I I ka hele aia eu, I Eu mai nei o Kaula, ! Kaohi ia e Lehua, | Aia i Halalii. i I ka la welo ike kai, i Ma keia wahi a me Kana (aliiknne me ko luua nimi hnahole le hoolai malie ala inaluna o ka ili I kai, ke keiki ko huI le ae la mauka o ka ain;i nio konu ! mau kaikuahine, s me m\ ui mua i ana i hiu mai ai» « ia lakou i haaHeleaku hī i ko l«tkou wuhi muu. ' ua hele ma» la iakou ma ke alanui ! me ka makaikai nui ia a na kana : ka e ike mai atmi keia huakai w;:- ; hine a ka poe ui nui wale, nui ka ■ mahalo a me ka hookani pihepih«- : ona kane a me na wahme, a lu> tiui : waieo na e hahai l*»a mai ana , maliaee o lakou. A «a lakoū e hele liei, ua lohe . aku no lakou i na olelo a na kana ka e pane auii,' Uo oi aku keia o ka huakai wahine ui nui wale, a i uiai hea uiai uei la keia poo i heii l , lu*i nei a e hele ana Ia i hea?" 1 hoomau kannka o Hamakna i

' kniih'.i imle hoi o ka i)otvi ulu Iko ko:i . o k;i }ioe i papalua ka lau--1 oho oia. poe kuhi e ruaka l)ehi n«i i ka hiiliai ;ina iho Va hopkeko o ke ■ alanni. A ko c]«'!o mnila hoi keknhi poe, mi"'hp mPa r,la ō 'na poe knikHma"binf 'kPia o waipio fic nei e kaulana m:ii iK-i ikn p n ' ! «'ahnio ni. oia no walp tt tH>kftlu 'poe, a .mamnli 0 ko ! lakou ano inalihini aT kahi a hele |jka?iruLii tnaoli maka. aina ine na I hiouu' Tin.ni o ko lnkoii mau kulana ' pa^a'hl'a pa'.i oia ka mea nanā i : konoai;n in;i nianao uluku i na poe a pun no k-i ::l::i'ii n ike i ka ui • launa'ol® mai o iu poe nialihini 1 e hele nei nm ke :\l;n,iu. Aua hoo- | mau ka huaka; hiehie i ka hele ana n i.iki ma Kni.la ka mokuna o 1 Hamakuu me līilo, aia hoi ua hele i'ae la''lioi kekahi keiki kanaka inaikai a ui—n a maik-.ii kona mau hele ha.!fn i ke n.inā akii hia ka huakai ' i lini aleu ai mailalo aku o ke kahawni 4 o Kaiila a . hiei ina Kahi e j ho miaha ai. ; i lla halawai aku la na poe ui noi Uea hei a W'aipio" me'ua kei"ki ka- , inaaina no.i oia wa.hi e noho rai lana i ke ahinm'; a ika ike ana mai !i) na koiki nei la lakou nei. fla I pae koki' ni/.iia kona leo u ua poe f nialihini ii.oi o jio: nia kona hale ; e hoolnolu ai, he ai a me ka ī'ā ka ■ wfiivv;ii n»ii o !;"a h;de. a m nao no i hoi no ka mne, nioe no hoi he haio, ! n,a kei.i 01010 a ko kamaa : na, ua ; pnue akula o M:ikanikeoe ma kona i.ano ike a mana, e hne no me kona (ano mau mai KiiKihi mai. A oia kana i pane aku ai me k» ])oloi('i. I ka nalena o llainakua ine Hilo. Hnlawai niakon ni.fi ke kanaka. Hekannka i ku a liiu ia. He T!io iA o Lnj>ea. - Ke wiliwili mai noi ka hnelo. | Aole e laka ka hni Hin; i Ke alo. nei ou niaka mao a maanei! Ffe tiobo hah' oe aole au ai, ] O hnpea i K■>i; 1 n nei la, I -Ua ik-e-a oe ua j , ~! Mai huna ika hana lokoino J Kon ka oieio ia ana j 0 kipa hfwa ke aloha ika Jlio [ Ma keia <nau olelo a Makauikeoe: me ka pololei. ua pane mai la via ' keiki hnokalaknpna nei mo na ole-1 lo huhu. • ! Ooe ka hoj ko'u mea nana e olelo ' mai he llicyan, o ko'ii olelo ak» ka j hoi e hele ina kauhale e paina'i. a j eia kn - he- oleln mni he īlio. I loa ! no : au kana oleio ana, e hao ko-j ke 'aku aua na lima mana o maka- j nikeoe p;m keiki hspa Ilio nei o ka paa no ia m.a ka pua-i ano kamanawa pokole ua noi ae.la ua hoa paio n«i ona e oli: oia, ua hai aku ka eneu o Waipio, aole oe e ai hou 1 ke kunaka '*>ft keia aina, o make Joa ako oe ia'u ma ke ia hope aku a 1110-oe 1 mea hoomainoino ia e au a e noho malie oe māanei a hiki i kou houena, a ūa loa hou ke ola ia ia, a no e ka heluhelu, ua ike ae ee i keia liio hapa i ke kanaka. he mea oiaio ka maknnikeoe i ike ai, he Iho kuuna ke ia no Kaula o kona inoa he ai kanaka kana hana akamai. a i ka eoeu nae o W'aipio mai i ka la i ka mea me hana. ;■ Nolaila. ua noho a o Luoea i keia oleio a hikn'kona hooena a ua Unpaia kainoa onv wahi ma Kauia a hiki ī keia' au liou ma kainoa o keni liio o Kahauohipea. Mahope iho o na p:\pa leoana. ua heie m.iiia ka huakai a hiki|ma La ••.pah'.ehoe a ua hookipa ia ka huakai e ko laila mau kamaaina me ke ohohia nqi ia. a ua noho lakou ma Laupahoehoe no kā. la ekolo. Ma ke ahiahi r keia 'lo o Maka nikeoe ma i hiki aku ai ma Laupahoehoe, ua holo koke aela 4ca lohe ma na wahi apau oīa wahi, he anaina nui o na kane a mo na hine. a he ma» holuna nui o na kani ko-o e kaukoo ;ina, a he he lehu ! lehu wale lioi o na kamalh e hoholo ana ma ke alanui mahope ona makua a mo na Impuna, 8 U<? mau wahiue hoi Kekaiu o hiipoi ana ina keiii ovn\iwaiu, a e |uvawe ana kahi keiki ma ke kua. O keia poe apau e hele nei. no ke ake nui noia e ik.e pono i na poe malilūui a lakou i lolie akn la, a oia ke kuinu nui oka huli auiahL o na mea apau I ka Uiki ana aku o keia anaina kanakn nui launa ole mai ma ka hale o na k,itnr:aina nana i hookipa nia l.aupahooh' e, aia hoi na p:>e kaikamahine iwAiwa 0 kanoe o Wnipio < i h'Kilai mai ana me ko lakou mau liioliiona oka \u n>>hea ( me na uh ohel-ihelo e puaj»uai n\s.i a<»tt iiih ko lakou mau pspallnn.r.in lioi ko lakou mau onolu uliull me na jx>hai niu me he l.nakalai b hoopuni ana i ka Po Mahiua Konane. « «>ia haawiua hookipa no mahina o Kaana a n\e Kalaeohia, ahe lliapiaole nku lioi ko M»ksmk«KX? man ano apau.