Ka Oiaio, Volume VI, Number 38, 21 September 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

nnnMia e Mote Manu no "KĀ LEO,' Ka huakai hele inakaikai a Laukaieie jo6 leana Aliikane—Li]o o Makanikeoe me Hinahelelani i mau Alakai ma ka aina a me ka moana Ikeia nalua hohonn maloko o ke kai a me ka aina nei—Hele pu rūe na oLana ponoi—Hoonohoia o Lmikieleula i Ihikalani—Ulu ka ieie ma keia mau mokupuni—Lilo i mea hoomanao ia ē ka Lahu Hawaii nei. Ua bala mua nei oia me kona mau hoahele, a aia oia ke kali mai la ia makou o ka hiki aku, aole ma kou i ae ia e moe ma kahi e a'e a «ia no hoi ka la iluna aole i ahiah' aku, aole e liuliu na kaina ana nlaila e hiki ana uiakou ma kabi i kauoha ia. nolnila, e hoolnui oe )* makou, ma k«ia mau olelo a Wakanikeoe ua pane hon maī la ua u» nei, malia paba, o kou manao paHa rae a o bo lakon o«i manao aofe paha peta. Panehou o Makanikeoe a'e ana oe ia lakou na aku'la no ua ui nei f X/ Ua like i' o noko ouko» manaoJne £a ia nei e olelo mai ne®' / Ae f wahia ka pnne, mea e olelo ai, no ka m'ea. i helē mai makou ma hope ona. a ma kan» mao mea apau e oleWi mai ai, inalaila wale aku no' makou apau e hoolohe ai. Ma keia mau ulelo. ua kunana iho la ke kaikamahiee paui buakdi hele o ke alanui no ka noonoo ana nokana mea e kamaiho hou ajfu ai, nolaila, uh haawi aku I& oia i kana mau olelo maikai i ku ka boomabeaka. Kai no la e ae mai lakou i kaleo 0 ke kamaaina e olelo aku la. alaila. ike pono i ka wai a umeume i Honolii tne ke kai, oia ka waiwai'o nei ia mea be huakai hel'e makaikai, •laila hoi paha olelo pouo ana, ua ike i ka wai o Hoaolii nei. A oU ka Makanikeoe i pan« hou aku ai imua « ua nohea ala. Ūa pono hoi ia olelo au e ke ka■mn.fl.ina, i na hoi he poe mea wahineole makou i hele mai nei, aole la hoi ana olelo ana. ua ae ia kou man*°. A.ua noi hou mal ua ui nei e ukali mai mahope o !»kou a h!ki i kahi o ka huakai e noho ai, a na ae ia aku kpna manao. Ia l&kou i hele like mai ai a hi&i 1 Haaheo. i nana mai ka hana hele ana ka ululaau. |lehua, i kaio| Mo kukohua. a ku ana i ka pali kahakai. Pani ia iuai la o mua o ke alanui kahi e aku ai lakou nei, ma kei» wahi la i kaawale aku ai ui la 0 Henolii. A oia ko Makanikeo mahoomaka ana e nalowale mai na maka mai o ko lakou na?.u hoahele, a ke l»īo Is oiaio aianeie bo*a ai me keia ulu lehpa. a ke hala la ka puulena ■ aia 1 Hilo. Ia lakou nei 1 haalele aku Ia 1 ua ui nei o Honolii. e lilo ka ulu lehua 1 mea nana e walea ai no ia manawa. Aia hoi ua hala o Wainaku me Kalalau mahoue, a ua hoea mai In lakou nei ma Pu'ueo, a huli iho la e naoa i ka papa kahulihuli o Waiai kanak.i. Ma ia nahi i kapa ai o Kalua kanaka, a me kela koiki kaulana o Piikia, k#ia pali kiekie e lele k»wa

ia ai ena keik» a,noe n» kaikama hirn kamaaina o Hilo taona." Aia hoi o Waimalino a mauka he me Mokupane e ku. mai ana me koria mau k-umu lehua. No keia ulu l«hu& moku ho nua e pili aua me kahi kahawai o Wailua ua ymti paha ka nlu ana o.'a ma» leh«ta 1 Keia manawa. «Itke tne na lehua Hia Onomea a ae Wainlha ma Kauai, na ko l§!1a knmaaina e haonaaoeppo ia ipea, ae waiho aku kana e ka mea heluhelu i ka olfelo ana hoam mao la na "ke kiikamahine o Honolii e lei. O keia papa k«hulihuli malana a« o ke Kiowai ir&m he make ka poe hele mālona o kela papa, ke hiki i ka manawa wai nni. Aia na mea nana keia alanui make me ka maalea i hanaia e Piliamoo ma he mau wahine mookeia a e'ua. A ina e ike mai laua he wahi opeope ke ke kua e kau ana, alaila. wikiwiki no laua ike kahea mai i k a malihini e hele aku maluna o keiapapa. ua lilo mua atu la nae kahi opeopeia laua la, a oiaka manava e hookahull ai ka papa, oia ka « a e haule ai ke kanaka ilalo o ke k.owai a make loa. Oia ka meai kapa ia ai ka inoa o ua kiowai ala o Kaluakanaka. Ano keialua kanaka ke mele kaulana o na'lii. A Hilo au-e. Hoolulu ka lehua, A Wailuku-la, E Kaluā kanaka, A Leleiwi-la, Au i ke kai-e, A r*i>aewa-Ja. E ka ulu lehua—e, A Haili—la. E ke kula io«nu—e," A nokeia Papa kahulihuli no na» ka Hiiakaikapolipele i oli aku ai i ua m»u moo aia a iko mai iaia i ola iaua. A oi.i kana i oli aku ai. "Kahulihuli ka papao #ai!uku e He ole ke k&h» kuai ai. Homai ana hoi ua ai," j He mea «iaio, u» make laua, hhe mau kanaka iuoa kekahi i noOihana Aupum i make malalla. Nolaila, e kala mai e ka m«a heluhelu i keia mau hoakaaka, a e huli ae kaua « nana ia Makanikeoe me kona ohana e noho ala rna Pu ueo. Aia lakou e noho »iei maia wahi, ua ineia akn ia iakou e ka poe e piha na ma ke fa kahawai, niai lakou e lele kawa ana, a uh hoohnmai la ha leo o kekahi poe. kela o ka huakai nui e nono mai la, he oi aku ka ui a me ka nani oke la poe wamne a me Ina kane, aua holo mai la kahi poe heluhelu wale mai lalo mai o ke kahawai o Wailuku no ka makema,ke e ike kino i keia poe mailīhini. ala nae ia lakou nei i hik) 'aku ai ma kahi o Makanikeoa ma e noho mai ana. aia "hoC ua lele maila lakou nei mai Puueo māi a ku ana lakou nei i luna o Piikea luna, a ua hoholo hou mai la na kanaka ma o a maanei o ua kahawai la ai a lakou nei malu'na o Piikea. ua hoo makankulao Makaniaeoe e lele kawa me na kaikuahine o Kalaeo hij a me na mahoe o Maunaloa, me oe: papnhi lei lehua ma ko lakou 'mau poo, aia lakou i lelo aku ai. "awe!" no hoi-e. pio ke auuenue me ka emoole loa i kela manawa, aole he wahi mea a ike ia aku hoi ko lakuu komo ana iloko o kawai, Aia nae ka uiea iike ia aku e na. kanaka o ko lakou hoholo iioko o kawai me he ia ulaula ala ke ano, elike pu paha me ha kuaiu ala, ai ole ia, me Moanonui Kalehua ka mea nona keia me|fe "Ua monimoni® ka'u makau, E Moaoonui ai " a,lehua." Mahope iho o kela manawa e naaa ia nei, ua hoea like ae la o Makanikeoe ma, mailoko ae o kawai me ka pii malie ae i ka levra e kauaheahe malie ai, e kikaha ana ] oia nei, he kohu manu kaupu no ka moana. ka hana a ke "keiki kupanaha nui wale, a heōi akukauwauwa leo nui o na kanaka e nana nei, a he hana hoohoka maoli no keia a Makanikeoe i na keiki kaulana o Hilo i ka lele kawa. a oia ka lakou e wa olelo ana i ke ano o keia poe maiihiui, he mea ilke inua ole ia p lakou. Pela ka ke ano o ka lole kawa ana he pi'i hou ae i ka lewa. Ma keīa mau hana hoopahaohao ' a ka laia ke kī o Ka waihona o nei mea he aloha. ūā r>*hua fea ike maopoopo ana mai o ka lehulehu i ke ano o keia poe I ka lehulehu e nunei ia lakou iho, aia hoi. me amo ana la a krraka, ua nalo wale honue aku la lakou nei me kn II;o ole ia oko lakoh wahi 1 naiowale aku la. A o ; a pah« kau e ninau iho la mea heluh elu auhea iho la o Makanikeoe.iae kooa ohann? u& niau aku la lakou nV kahi a ka mea nona keia nanea e noho uiaila i kt Pi^oowakea.

Ia lakou npi i hiki nku ai malsi!a, ua lnwe hou ae la o M*kanikeoe i kon-i ohana a honnoho iho la ma fee kau wahi Heiau mn kai o Piikea e nili pu ala me ka Loko o Kanakea oia kekahi loko ano fcupua malalo 'o kona Pahaku a hiki 1 keia wa m»v k« Ahupuaa o Waiakea ma Hilo. Ma keia nolio ana ō ka ohana maia wahi, aole o lakou niea e olelo ae ai ua hemahema lakou ma na ( oiea ai o na ano a p-iu a me na jmjIno Jk!nO, aole e kala i matraukau ai līa mea, mailoko mai o ka lehulehu 0 n« kino papalua ano kupua. | A maia manawa mahope iho, ua huli hou aku la o Makanikeoe i ko- : na Haku Lani kaikuahine me kana ; alii kane a me kn laua mea nanae hoikike nei i na wahi kamahao iiko ole ia e na isanaka apau, a laiai hi kv aku ai maiUUa, ua ninau aku oia iaia. Ina Daha lie manao ko ka gbana e heie aku e hoikeike akn lia lakou iho i mua o na kaiKamai hine ui-a Kaulana o Hilo a me na I keiki lalawai oia wahi. ma keia | oielo a Laukaieie, ua hooko koko ia kona leo e kona kaikuanane a me , na ohana apau e noho la ma Piik n a^ I ka wa ī hai aku ai o Makaiiikeoe i keia manao, i mua o kona ohana, ua hooholo lokahi āe la lakou a pau e hale, nolaiia, ua hele ae la ilakou ma kai o Niuakapea a hiki m* Mokuola, he wahi Mokupuni knwaho keia ma ke kaikuono o' Hilo aina makani nui, aia ma ka aoao ITikina o Mokuola he pohaku e pili ana ma kahi one, oia no ka pohaku i kapa iai o Mokuo'a, he wahi keia na ka pae kahnna e lawe ni'e auau ī ka mea mai, ' Ia lakou nei ma keia wahi Mokupuni uukn ua hooiuaka maila na pakaua eloelo o Hilo e hoohanim īho mai ka lewa mai.a oia no hoi ko Hilomea i kaulana i ma ke mele a ka poa kfthiko. "He la na no Hilo a p'okali»," aia hoi ke hoopunnna iho la ka uhi ana iho a ka noe maluna o kahl a lakou nei e noho ana, aia nae ma ka mao anae a kauhi ana a ka noe ame na pakaua' ua ike maila e ua poe a pau o Hīlo he Punohu-ua-koko e hoopuni ana ia Mokuola Hole hoi iike ia inai e na poe kama«ina a pau o Hilo e nee ana ke ia Punolni-ua-koko ni.i ko kni, nole uo hoi i ano mahia'e. ua keehi pia I<>a ke ku ana o Ueia mea he Puno-bu-ua-koko maluna o Mokuola, a ua kobo ae na poe kamaaina. heaha la ka hana a ka Punoh'u mnluua o Mokuola? A ma keia ano. ua li'lo ia i mea heouluhua i kamaaina, nolmla ua ulu ae la na manao i kekahi poe e hele mai e ike maka, a ua holo mai la kekahi keiki kanaka ui a kaulana o inoa o Kaipalaoa, ma ka ho'iuna a kona kaikuahine o Punahoa me ko laua mau kanaka ponoi maluna o kawaa, aia lakou i kokoke mai ai ma Kahi a na poe kaikamahine mAoli a huapala o Waipio mai e noho hoolai malie aku iloko 0 ka Puoohu-na-koko, aia hoi. ua hiki ole loa ia Kaipalaoa me kona maii kanaka ke hookokoke aku ma kahi o na malihini, no ko mea, ua kan iho la he mau ano kunahihi me ke kamahao me ka eehia nui, aua hi!;i ole hoi iaia 1!« olelo mai ūne kona poo kanakaa ua hnli hoi aku lakou me ka awiwi nui a pae ana i uka, a tfa.hai aku oia me ka pihoihoi i mua o kona kaikviahine i na mea a pau ana iike ai, a maia > lohe iho, uaholo ponoi aku o Puna-j hoa e ike maka me kekahi mau kanaka hon, a iaia i hiki ai ma kahi o [ na malihini e noho nei, aole loa oia j 1 kuemi hope mai koua manao. ua a-a oia e hele a papi leo pu me ka poe nana keia Punohu-ua-koko e halii paa n«i, nolaila. II ke kokoke ann mai o lakou e pae | he mea kamahao 10 no kona ike ana | mai i keia poe aka ui nui wal<», a , jua oiaio na mea a pau a na i lohe* :ai mai kona kaikunane aku, aia I nae īa Punahoa i pae aieu ma ( : Mokuola ua leie.iho la oia iloko o ; ke kai me ka olelo aku i kona poe | j kanaka e hoeiwi hope aku i ka«*aa . | iwaho. a ua hookoia kana olelo ia ,wa me ke kaulua ote. laīa « ku J | pna i ke kai, ua T>ane aku oia, ena i malihiui kamahao a"u tike ole ai i j | kahi pon elike me ko oukon mau : 1 kulana oi aku o ka nani a me ka m ■ | mamua o na keiki a me na kaika- . ; aiahine o Hilo nei.

Ka mea a'u nei i manao iho ai. owau 110 ka oi Relako!:i o aintff aole o'o men nana p nkali mai\ eia ka, he me au i beln ole ia mamoa o oukou ena malihini. a ke noi aku nei au ia hoi kakou i ka hale, a e lilo oukou a pan e na ui nohea 1 mau «iieane 'na'u. a he kai kamahine tnea makua no hoi au e hiki ai e malama la oukou ka hoolawa arici 5 ka me.ie ioa ana ia*u a pehea ia manao la e na maiihmi?