Ka Oiaio, Volume VI, Number 45, 9 November 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

131) t- ( Jtat A'ohii 7io "KA LEO &a huakai helft inakaikai a Laukaie ie me kana Aliikane—Lilo o Makanikeoe me Hiniilielelani i raan alakai ma ka nina a me ka moana ILe ia ua lua liolionu maloko o ke kai a me ka aina nei—Hele pu ine na ohana ponoi—Hoonohoia o Laukieleula i Ihikalani—Ulu ka ieie ma keia niau mokupuni—Lilo i mea hoomanao ia e ka Lahu Hawaii nei. A ke hoomanao ae nei sa mpa kntau, he mea hanoli nui i ko Kona poe lawe nupepa Ka Oiaio, 5 ka heluhelu ana iho i na lalani mole kaulana o ka moi i make K:ilakaun ota hoi keia iuele. «*A Kona hema o kulnni la Nana ia Kaawaloa la Ike i ka lai a ehu la Ehuehu oe e kaiain la Ka h»l«'na a o līawaii la Malamalama na moku la Ahuwale na kualono la Ike ia ka pae opua la E ku-ku-u ana i ke kal la I ke kai h>>wanawana la Oielo o Kanaihae?a Hd*ana ka naulu la Ka inakani hele uluulu la Ku ka e-'a i ka moana la Ka moana o Mahukona la Le'i mai o Kohala Ia I ka nuku n* huapala la. • Ma keia hiki ana o ka mea "nona keia moolelo kaao ma Kaawalo.i, me ke kaulua nn* iki ana ina ia kai lai mal<e me ka manao e hui pu aiia me kona kaikunane ma ia wahi, aia nae o Makanikeoe ke hele ala i mua. a>a oia mal'nna o Pnuohan j Oia ka paiena nana i mahele ia Kona hem» a me akau, ina ka mokuna o ka helu hon o keia wa. Ano Keia wahi puu ke kau wahi uaele kaulana iloko o na hale anaina lealea, aole [«ahi i poina i ko Kona poe ua melv ala. nolaila, e hooheno iho ana oe e Ka mea helnhelu, "Aole i pau ke aloha A e ka pali ni&awahi A e ka nauone Aenauekaua I ka mea eha a loko | £ haua nei i ke kino I Iluna o Puiiohau ī K kulai i na awawa J I ka walaw .la na!a." j la Makanikeoe e ku ana m*lana oia puu, ua hnalele koke aku la ko alakai o ke kai a 'uie ua ohaua a P«u i ke kai d Kealakeku», # "a kaab koke ae -la lako« nei mawaho

0 Keauhou rae ka puabi nni launa ole mal maluna o ka ilikai e holo ae ia. " Aia tna keia wahi o ka huakai inoana e hele puahiohio ae la .ina ke kai, ua olah mua aku lā ka moamahi ōka uka ona lEīwhiw o na pnli o Waipio, aia oia ma Kailua i kela mauawa, aia nō hol o Laukai( ie nie iia onana a pau mawaho pono'o Kailua, kahi nona keia mau lalani mele. "A w&lio makou o Kailna Pa iho ka makani wiliahiu. Me he mea ala, he mau liele ano hoihei ala keia a Makanikeoe mp Ka huakai a kona kaikuahine alii rna ke kai e kolollo ae la. Aia no hni ma keia wahi.oko kakou nanea ua hiki mi a aku Ia ka hueu ma HonoKohau, a ua nalowale 1 o ce aku la oia maloko o kahi 1 kapaia o Kaloko, a ua halo aku oia maloko oia walii a p«ka . aki'i mauka ioa i»a kekahi kula waen* mahiai ia e ko laila poe kanaKa kamaama. A ua moe hou aku kVlua o ka mana o keia lua a hoea ma Kiholo ke'a loko kaulana i ka wa kahiko, aia nae.i keia nianawa ua uhiia a nalowale e na nohakn Pe!e. Aoke kolu o Ra iiīana okeialna, na hoea asu ia inawaho loa o ka moana. Ma kahi i ike ia he papau 'oa aole i piha ke kaau anana ka hohnnn ma kela wahi mamao loa mai ka lae aku o Hiiakanoholaa ma Kona. A ua olelo ia k eia puka ma kn moana mai ka Loko aku he hale no ka i'a, he maalahi me ka i>ikiwawe na ano i'a a pau ke lawaia ka poo kahiko nia keia lua i kapaia he koa i'a, a ua hana kekahi alii i ke poo kanaka 1 pa ka no kana uiakau i i ke au kahiko lon. A oia ka mea i kapaia ai kona iuoa o Poo, He niauiao keia ko i'a mai Hawai aku. Aia a a'e ke kai iluna o ka piko o ka mauna o Maunakeo, alaila loaa pono keia mahele ekolu o keia lua. A o kahi keia e olelo ia nei aia maloko o keia lok» ka puka kahi i lawe iai ke kino make o Kamehauieha I, ka nai aupuni o Hawaii. la i hoea a'e ai mai loko ae oua lua 'Ja ma ke kai, aia ke hebe iho la kaaka a kona keikuahine me kona pailaka a me na ohana o laua. A ma keia huipu ana o lakon ma ka moana, ua ninau aku la o Launaieie i kona kaikunane Makanikeoe, owai keia aina e ku mai ne) niauka a me keia wahi aina hoi e waiho ntai nei niamūa o'kako'u? Ua hai aku o Makanikeoe, o M»ui ka moku k. kilakila mai la kona kuahn® a o kahi uioku iho ia a ke lii nui o ka moana e kololio iho la ma ke alo, a o ka lua o na kuahiwi o Maui eku mai la. oia ko lanei lihan wahi i loaa ai la'u, a oia kakou e noho pu nei a hiki i koia ' w a.' Mahojvs ih<» o keia mau olwlo ,ina ua houholo iho k o Laukau ie o hē--1« eia k<s laua mr.u ohana a nnho m« ke lii nona ka moku o Kanaloa, a malaila lakou e ndho ai a hiki i ka manawa o Makanikt>oe e hiu pu aku ai nie lakou. Ma keia manawa a lakon e lualai nei ma ka ili o ke kai ka hamau o na ale alnu o ka uioana, nohula, j ka mea heluhelu, he mea maikai , no hoi e alawa iki iho kaua i ka j hana a ko alii ka moi o na pihi huhu o ka mo&na Eamohoalii.

. I kela wa o 'akou ma ka ili o ke kai e kanaailio nei, ua hiki oiua aku la ke antfano halialia l ke alii nona ka nnku. me he ula ieo ala", a i ele id u.e kanikaniaula. A mamuli.oia haawina kuluma a'maa inau ua loaa ia Kamohoaiii he ike, he uialihini kiekio e hiki aku ana tna kona wahi ponoi ma kona mokupuni, a ma keia ano ua olelo kauoha ae la oia i kmr mau elele mama loa, e I'ke me ka makani ■ pii.a.hio.hio o Waipio. Ua iko oo e i;a 'nea noluhelu i K.ftia i'nau■ elole o ko 1 -i K vmohoalii, oia o-Hoohilekaiiiiu ilawaii Puaknwniwiii ko M iui, o Makama*' kaole ko Lanai, Knluleapii ko.Molokai. ■ I ka mannw i o i.ikou 1 lohe ai i ka hnn.ih'lo alii' n ko lakou haku, ua puahi lakou e like me ka lele ana o kn ■ū'wilAi ka'lvwa. a hiki ftna imua o ka moa ri(»n;i keiananeama ka Hikai ka moaua. A uianie.li 6 ka Mukanikooe ktimaaina ia lakon. ua hai ae oia i kona kaiknaliine haku lani, aole (eeia he noe e ne, o na ahai olelo keia o ke alii Kamohoalh, ua hoouna la mai nei lakoii nei- e ukali mai ia kakou. " A ua hai pi; ae 110 hoi oia ia Pu pukanioe ine kana kane me koiia mau kaikūahine na mahoe o Maunaloa Lihau Koiahi. Kaulaaihawane a me Kaohai iia, na ui nohea o Kauai. A oia ka lakou i han wi iho ai i ko lakou aloha me na hoomanao ana h'c i ka lakou mau hana ma ka lakou huakai mua'loa. Mahope o na kamailio ana, Ua iilo na elele o ke 'hP i mau alakai no ka hnakai' a Laukaieie ma ke ano pahaohao o ko na elele o ke alii ukali ana nia keia huakai, o lakou i hoounaia mai ai. He oni ana na na poo o ua poe mano nei-ala kekua la -kapeku ka hiu, ua hiki lukou imua o ke alu Kamohnalii nia Kaheolawe, a ua hookipaia l;»kon m'e ka hanohano nut loa i o: aku mamua o kela papaaina a na Mano i ike ia ma ka ili o ke kai mawaena o Maui me Kaheolawe, oiai, o na mea ai a pau i panee ia mai imua o na malihini mai ka mokupuni mai no ia o Ka'neh'unamoku kela'aina huna a hiki i keia wa. O ka aina keia i olelo ia. aia ilaila ka w.aī ola a Kane, a mailaila mai na mea a pau i hoonee ia mai ai imua o na poe malihini me ka inakaukau i na m(»i» a pau lea me ka hemaiiema ok i kahi m-ja e makemske ae ai, ua lako me ka eleu. Ma keia wahi o ko kakou moolelo, e kamailio kakou no Makanikeoe no kona kaapunianā i ka mokupun: o Maui, noiaila, e nana kaua e ka n#ea heluhelu i kotia wahi i hiki mua al. Maliope iho o ko lakou kamailio an.i ma ka i'ikai ma ka nioana, a kauwalo mai !a kona kaīkuahinealii Lnukaieio nio ko huu\ olu»;», aīu hoi, ua huli aku la oia a nana i ke ku mui a ka mauna o Haleakala. ke kuahiwij olelo ia— • Ak aaka walo itc UaleaKala Ka uwe a ko kiai o Koolau." A«o keia kuohini ka moa t oklo ia ho liko !>>a oia me ka wahine ui. i ho!c kou-i nuiu hok-holena a nan» mo ko onaona. o liko m* ka aala unaoua o na i»ua. a oia Uio koia ia. Onaona kahma i H iloakala I ka wai pui'i a ka O'iolo A iaia no v naoa noi no ka mauaw.t, ua mio koko aku la oia iloko o ka uliuli lipolipo o ko kai me he

Naia' 'la, » e like me ko Makaui'keoe '' ano mati. I ' ■ '! Ma keia moolelo ua ike oe e ka | uiea heluhelu i Jzo»a ano iuai ka t taua mai o keia raoolelo a hiki i | k«ia wa; aia ia Makanikeee i ka:i- j wale mai ai mai kona kaikuahiye| alii mai, ua hele aku la oia 110 ka j papaku o ka moana o Alenuihaha, j ua ike oia i na mea o pau o keia , moana. aole he mea i koe iaia i ka ike ia, nolaila ua liuli ae kona ala ■hele hookokoke m.t na knpakai o Maui. He naea oiaio, na hopa 'ku o Makinikeoe ma Piihakiieaea, k.t lae ma ke komohana Hema o Mmuī iiaa Henuaula, a ua hiki loa 'ku oi;* mawaeua o kf-a ol<(iai)unu ma Punonole, a ua huli hou aku oia e nana i na mana maloko o keia lua. Aole no hoi i liuiin iho. ua komo bou oia nia kekahi wahi inana uuku loā me ke ano aouepue o kona liel€ ana malalo o ka honua, a ua puka koke aku no oia malalo aku o ke-a Kuanmiu he waiii kipuka haio mni- i kai ma Auwahi. Aia ma keia wahi i hele ma,o!i aku ai o Makamkeoe maluiia o ka aina a hiki i ka palena o Honuaula me Ka'aikinui, oia hoi o Keahuaioa. Ano kona a wiwi mau no ma kn heJe ana.ua hiki aku la keia mahina pono o na puu mahae o Lualai lua, a mai laila aku oia noke kahawai o Wwahuaiele-a raa o iki aku aia hoi, ua huli ae la oīa a ike i kekahi ana e hamama mai ana makai o ke alanui. A ua hoomaka no oia e hele mn,loko o keia lua nui hohonu loa, me. kekahi pali nui mamua aku o kela lua-a iho pololei aku la ilalo lilo loa o ka honua, aole i loaa iaia he wahi puka malalo o keia lun. Nolaila, ua huli hou aku oia i hope, a ua hiki aku oia ma Nakaohu, » ua ike aku oia i kēkuhi wahine e kuku kapa mai ana maloko o kekahi ana, makai o ke alanuu ana t hele aku uei, aia nae i keia wa, ua hoopuiwa ia ua wahiile nei i ka ike ana mai ia Makanikeoe rae kona ano nani nui ka ui maoli no. A oia ka ua wahine la i hele iho ai konA pauku kino a hai nialule i ka w&i aka naulu, rae he ala ua pepe i ka wai o Niulii, a e line no me ko ano mau o na wahiue ke ike mai iai», ua ikē no oe e ka mea'heluhehi, aohe pu-ko momona iaia. Aia hoi, i ua wahine nei e opiopi ana i kaua kaoa, a e pahee ana kana mau olelo a pau imua o kā. maliiuni. «ia nae, ua oloio aka la koia nio he wahi IoI« ala, a naio aKu īa uu> ka emoole loa, a ma kekahi puka nui poeooo e hamaaia ana ka puka Uuna, | ua hei« hou aku ola ma ka aoao makai a hiki i ka loaa ana o ka wai iaia uia kahi e puka ioa 'ku «i i k« kni. A u* ua moe nōao ae kekahi maua o <teU lua m» kumu pali a puka ma Hliuli *wa ■ Papaloa tns ka Ka paheehe© ma KaMkinni, a o ke kolu oka mana \ o kēia !ua, ua moe pololei aku ia Hik* o Mahoinanui .. puka uia ke k^U|W , *h.i hul! uto p.ili o UliuH. no ka| Inoa, oia oia inoa ; hookahi t\c i o Pa{>aW, a un! keia UHuU mau UUm uvek a, Lonoapamano . * j ' l'liuli Kai Kahikinui-p. | Kokoio mai ka Qhu e he mo, 1 1 hooleuo i ake kai e, 0 Papaloa i k^hikinai"