Ka Oiaio, Volume VI, Number 51, 21 December 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

Unnhi »* e Mo*c Manu no '' K.-l LP.'O Ka hnaleai hele makaikai a Laukaie ' ie me kana Aliikane—Lilo o Makanikeoe me Hinahelelani i* mau alukai ma ka aina a moana Ike ia oa lua hohonu maloko o ke feai a me ka aina nei—Hele pu iae na oLnna ponoi—Hoonohoia o Laukieleula i Ihikalani—Ulu ka ieie ma keiamau mokupuiii—Lilo i mett heomanao ia ' e ka Laliu Hawaii nei. 1 ka p»o ana o keia wau ol«!o » ik« ui nofe«a o Hnnn. aoie n/ie he wa hi pane leo aku o ke aeiki e»a»i ua nana malie wale aRu no 3Īa me ka loli aoo e ana ae o 'kona helehelena ma ano a pan. Me ka nani hemolele oia uka me ke e Hlo ai ka ui nohea o luna o ka puu kaulana o Kauiki, A mainuli oia haawioa iini a ka «ahao iloko o kona puiiwai. U» hiki oieiaia ke uiinn i konr. makemake noI»ila ua paneakii o ka Ha laoeuapuana 1 ka inalihini iinna o kotift alo ponoi me na hua olelo nahenahe. £ ka malik ini a'u i hookipa iua uei ma ko'u hale noho. Oiai e like me ke kiekie o keia puu pela ko'u kuleana au e nana maila, ao3e he mea eae nana e ukah mai ko'u mau ano a pau. O hanau mua walt no e noho maila i ke alanm oia Nawahineokapea a o Kahalaowaka Kokahi iaoa ona. A he wa haikw jjaolj nohoi keia nou e hoolohe mai ai i keia leo." Ae wabi a Makanikeoe i j>ane aku ai. A oiai ua ui oei e olelo ana, ua hiu koke ia aku la oia e na hm« mana o ka malihini me he ahi kao lee ala o ka po poho ana laua iluna o ka puu o Kauiki. Ma ioku ponoi o kona hale aoh© ma Mak'akiloia. a oiai ua ui nei e haohao ana i ko laua e/no ole i ka iluna o kona wahi. Oiai u>e na manao kahaha 'nui <ia nae ia manawa aa Paia pu o loko o kona hale i ke ala ojiej u>«a h«iiala. A oano ka manawa o Ka ui nona ka Jbale 1 olelo niai ai ia Makanike oe, e komo aku īloko o ka hale he mea oiaK» ua hooko aku no keia i koua leo we ke ka'u lua ole, A oia ka ka auea kakau e hoomanao ai nei ī nfia mau walii lalani m«le aoa lii ī haku ai i ko lakou mau 1« e ola ana. Fill ka niaile, Kohu ho e a ai i ke kmo o ke Koa, B hooko mai oe e kamakanilauawa o QanaOia nel oioi o Maui Hikina Oiaio-roia pahaha e —" Ma keia ano aka ui nohea o Wananalua ua maa hpi ka eueu o Hawai'i loa ike ana a t»e na hoao ana ana ui nohea tnai Kauai mai e liue nae oa niea i ikeia ma keia nanoa. A oia kana e noonoo nui n« no ka makeuiak# o ke kamaaina aoiu kana i pane aku ai ju:t vn nei. E ka ui »ona keia puu ano ke ikewuanei au i kou nianao e ke kamaaina nana i hookipa iho nei i 'au. NoUila ke ae aku nei au e hoi pu mu me oe ma na ku kai-olelo ana a kaua, ae lawe mai au ja oe i kaikunhine no'u a e hui pu aku hoi i&oe me ko'u mau kuikuahine a pau e kaii niai la n>a ke alanoi hele- moana me ko'n kaikuahine Haku Laukaieie. Aia>pu iloko oia huakai ka'n waUine ponoi he kulana kona i like meoekenana aku. Aole no boi au i uiauao e hau!t* ia'u i kahi mea kue uiawaena o k;» ooho ana o ke ksne me ka wahine n» ka mea aole e nalo sna ka'o mau mea e hann ai i ka inana o ko'u kaikuahine. Nolaiia e hoouan kaua 1 na mauao"pinkino oiai he huaKai huli honu*ka v «. : ITt« hookuu malie aha aku o okeia inau olelo maikai a ka eueu 4 H«waii.

Ua pane koke mai la o Kahaīanmapuana n;e ke koho pololei ana niai, o oe no anei o Makanikeoe. la wa i nan'e aku o Makanikeoe ae owau no keia'ke kamahele, a no U mea ua lele maila oia a puili ae ia 1 ka a-i o Makanikeoe irie ka ho m ana a uwe iho la oia me na ku-lu-waimaka a mahoue iho.ua kana maila oia e noho niaiaiiā no kekahi iiian la ae»hoGmakauKan ia kekahi •nan I?!ilea i kekahīpo'na olelo aku ke kamaheie e waihoa huli hoi mai ka huakai makaik'ai a kona kaikuaHina Laukaieie. Uaaemaila o KHlialaomapuana i kana olelo me ka. olelo ana iho ! mai hihia au i ka umiuiui. eia. nc | k.a ooe no keia e kuu kaikunane, ua h.ila ae 3a hr»i keia . . — A mahope koke iho o ko laua Dapa leo ana ua haawi aku ke kama|eui ke aloha hope loa aua nana hou aku 9 Makanikeoe 1 ka pii poiolei aka ehukai. O kela puhi nua ana 1 hiki oia hoi kahi o ka hale Wiliko e ku nei aia Wawaiianalua Hana, ana aua ■ 'leloia e ka V l » 6 fcahiKŌ o Hana oa kipapaia e Kalaikini i ka iaau a me ka pohaku & oia ke kumu i pna ti ua puhi ala a. hini i keia wā. i nma e moioo ole ai kaai i ke ehu kai. Aia i keia wa a makanikeoe i liaawi ai i kona aloho hope loa ua hiki hou aku la oia makahi o ka wai o Punahoa.

A ua ha-lo aku kona mau maka a ikc aku ia he mau ana iehulehu malalo ona iuakalae launapa e hiii»Bma mai ana nialoko o kē kai. — A iia hooko aku ōia i kekahi inana a puka koiee aku la no una Waikaakihi mak.'ih' o na lawaia s Mabalit ola hoi o leie me Poopalu aia hoi. ma keia wahi ke kau wah pohaka kuapuu. I kapaia nori<ii kona inoa o Kinipuu o ku mea nunn i ai ka c'h maip a Kahnoi. Aia makai mai o lnila, he wnhi puu pohaku haahaan loa nhe mea kahaha nui loa no ka malihini kaa ke hiki malaila, ā'lohe i na kamaaina i ka moolelo oua wahi puupohaku la e ku ala. Oia hoi inaka moolelo o ka wai uui uana iluku i na mea ola a j)f\i mailana afea o kahanua 'iei. Oia hoi ke kui aka Hinalii «a i ke '.a raa ka inooMo o Noa i 'hana i ka Halelana, Olai.ua b')skeja ma ka Buke Nui ua nalo w.alē na mauna kiekie a pau o keia poepoe honua 5 kawai »jna nae hoi ma kamoolelo, kahiko j Hawaii nei, u<» oleloia o ua wahi puu pohaku ala o?a Waikaahiki ma Hana. Ua akahi an&na'a oja kona kiek ; e .11 a k'ahi aole i nhiia ia e ke kai aka Hinalii, a nona hoi kainoa o Ka'ia puni Kaialewa Koekoona." Nolaila he mea kamahao a kana lua hoi ka noonoo anā o ka malihini ke nani pono ke ano o keia n'ahi puupohaku, no ka mea aia ka :>uu o Kauiki ilnna, a o Kahuakaa kai aka o' kuahiwi e kiei niaila. Oia kahi hoakaaka po!role aka neri kakau moolelo. Mahop« o ko makanikeoe ike ana keia wahi lua ua uleu kolee aku iia no ke alahele ulunala. Aiaia i maalo ae ai mamua o ke laikamahme pani huakai hele o ke ilaloa.ua koke maila ka leo ma la o Kapea. O ka mea hoi i hakuia i kt mele 3 ka poe kahiko. Paoa i ke ala ka uka o Wakiu, Kanae aala o Kahalaowaka Oia kainoa o ua ui ala nona ka sa leo e he.i mai la ī ke kainahele 101'a no hoi ka hanau mua ponoi > Kahaliiomapuana. A oua ui la kahi o ka pnuwai ihi o kauiki e noho pu ana, oiai oia la hala mua iho mahooe o ko maīanikeoe hele ana mni. A ua hookipa ia aku oia malaila me ka awiwi no kana huakāi hele iua ukali pti niai mau ui hohea a. ' Mā keia hele pu ana o lakou a Sii&i ma Honookalani it,a feahi e £e*a kiovai kaulana oia aina 1 maiaikal nui ia e na mah'hini. Oia hoi o Waianapanapa, kahi hoi oia ui oi kelakela oia mau la. kahiko i nalo aku la Oia hoi o Pupoalaea aia no na aiea hoomanao oia ui o Paiiuli i Hawali e waiho Ja malokooua lua tvai la nana e hoolilo «?ai i ka ili ulaula a liKe pu me he haole la ke ino ke nana aku. Aia makanikeoe ma e jgana ana i ke ano o keia lua-wai 'Jfii Hoi ua ba«wi sela oia he leo loa o ko iloha no Kahalaomaouana me kooa kaikuaana. A oia sa laua i wehe ae ai i ko laua mau lei hala ma ko laua mau ko laua a i a hoolei aku la i ka a-i » īuakanikeee a piu keia hoj>e loa ana, ,ua nalo aku la ka malihini no ke ala pohihi malalo o ka honoa a hoea mauka o Nemwepue mat.ka o ke alanni aupnni mawaena o Kaeleku aaw Ptkihilia & kahi hoi keia i oieloia ni e ka jx»e k.ihiko. Kiuiakupa kaua ia l'oohilia. Aia ma kēia )\oe& ana o ke kama eu ma uka o puka o keia lua. Ua alakei aela keia no luna o ka twu o Olopaw», a malaila aku oia no Hommiaele ma ke kahaw«i o Kawaikau. Oiai ai ko laila kaikaiuahine puukani o uoho uiai ana i ke alanuī e Uoie aku ai malalo o na ku uiu kuikui. Oia ke alanui kai kana"ka o IToiunnu<ilrt he īke ana <uai kau a ui 1« oia wahi i ua seiki kanaka ui la o!t> mai. , Eia nae ua nalowale koke akn !.i

ka makani wiliahiu o Wkipio a me ka i'a miliopu i k.a lima. Ma keis huakai hele a ke feeiki Wiliahiu o Hawaii'ua hik aka oia ma kar.ahe!e o Akiaia. • wabi keia e hoopilikia ai i ka ma ke aiio powa i fca wa kahiko. . Aia ho' ke ku aia kekahi pohaku nui ano ulaula mnuka o k« alanui| hele o Akiala pohaku kaiaoa. ' Abe ku io' no i ka napka'u ka mea hele ma keia wahi a he oia mau oke ano oia wahi a hiki i keia wa a ma paha e halawāi kahi oia poe me ke Ahikanana o Waipio, i ua u& wiii ia/lakou e ka mākanipuahiohio o Hawaii. I ka hala hope ana o keia nahele ouu a ike aku la oia i kekahi keiki kanaka maikai oia wahi e auau atia me kekahi poe keikikane a me na kaikaoiahine. A oia paha kau e ninau iho la e ka mea heīutiehi ī kainoa oua keiki a!a, ke hai aku nei ka mea kakau o Makalehua kona īnoa me kona kaikuahine no o Waiaka. He mau keiki punahele koia na ko laua mau makua a me ka ohana aoia ka maKanikeoe i nana pono aku ai i- ke ano o keia keiki ī ka puapuai mai o ka ula o kona mau onohi maka me na pnpalina inai loko mai o ka wai e nke me kā pui-tehua. A maia ano ua o'.elo iho oia iaia iho e nalu ana iloko ona. Eia no ka hoi keia keiki kannka

ui -nai<toale kai no la h<M o kou' kaikoeke Kawelonaakailehua ka aku o ka naoi eia no ka hoi keia oi, Mahope iho o kona ike ana īkeia mau hani oia nahele uln hal.i x & hoike iki aku la ke kamahele iaia iho malaio o kekahi kumu laau lehua, ohia ai e ku ana malaila ua ike koke maila kekaikuiahine n Mokalehua oia no hoi o Waiaka. Aia hoi kona mau hiona anoe me ka puiwa nui oia i pane ae ai i kona kaiknnane me ka leo o ka pihoi -hoi auwe be flhi paha kela e a enai la malalo o ke kumu ōhia ai. Ano ka palua a pakoiu o ka hooho ana o keia leo kunaliihi me ka okala o keia ui oia huli Koolau. Da pieo po ae la hoi kona kaiku(īane a ine ko laua mau hoa a pau. Aia nae i ko lakou huli pono ana mai a ike i ka noho aku o ka eue\i ua like io no tne ka u!a o ke ahi e ialapa ana, a oia ka manawrt afea ui i olelo ae ai i kona kaikunane he pono e lawe mai oe i kela kaki kanaka ui nu> wale i aikāne nau e koi aku oe iaia e hoi kakon i ka hale a malia hoi o ae mai 1 knu ole lo aku. Alaila eolelo malu aku oe laīa owau kana wahine o kou kaiku«hine nei. ~ Nolaila e wiki oe i ka olelo aku o hele e aku auanei. I ka pau ana o na olelo a kona kaikuahine, aia hi.i ua paneaku la 0 Mokalehua me keia mau olelo o ka pololei. He mea kupanaha ia oe e kuukaikuahine, aole paha oia ka meā mua o ka hoolanna aku maka papa leo ana alaila boi paha kohu ka olelo ana aku aole paha e like me ' kau e Kamako mai nei. , Nolaila be mea liilahila lv>a kela ma kn Knua aoao ke olelo aku; nolaila e noonoo pono oe e kuu e kuu kaiknahine'o lohe māi ko kaua mau hoa. A no koia olelo maikai a kona kaikunane ua pane koke aku la oia me neia mau huaolelo o ka wiwo ole penei: Aubea oe e kuukaikunane aole he meā hilahila ka olelo ana aku ke nuī ka makemake o loko, Nolalla e hoopuka fea huaoleio mamoa ae neie ana hoj paha ponb kau olelo ana. . A no keia mua olelo mawaena o laua, ua pii ae la ke kai o ke kaiku nane me ka olele aku e aho no n<»u ponoi no e oleio kou make lohe oe. la laua noe olelo ana ua hoeko io maila no ua ui nei 1 kona 1 kn malihini, a iaia hoi i huli mai ai e nana ika mea a laua e olelo nei ua nalo koke ae la na helehelena o ke kamahele mai ko laua mau maka ae. la manawa aia ke la fee ku mai la iluua o ke oioinā o ka pali o Uluino A iaia eku ana maluna o keia pali, aia hoi ke hoa-a la na ui nei oia wahi ina likmi o ka moku. Aole he ike hou i loaa ia laua no ka eueu Kaahele honua. Nolaila, aole he olelo ana i koe no ia mau ui nohea oia aina. Ta makanikeoe i hiki aku la maluna o ka pali ua huli aku !a oia no ke kahawai o Lelejkeoho, oia hoi ka mokuna o Hana me Koolau ua hele aku oia no Waioni a uie na Ke aa elua. A hiki oia m« ke kaliawai kame hai Kapalalau ma Opikoula o keia hoi ke i make a! kela ma;< kanaka naaupo i ke au kahiko i puka ai ka oleln a kekahi kauaka hop« o oielo ia nei, Aole hoi ou olelo ma» o aolo h e wai a o ko laua maKe like no ia h Uala hope keia wahi iaia ua a a aku oia tna N&hiku aua huli ae hi keia e nana iuauka o Ich aiua 4 me ko kai. Nolailaaole he mau hioua i loaa iaia aka na« he mau Uia m&ia wahi nolai a ua ka moe aku kona alahek uo ua pali o Koolau ma Wiokue. o keia kahi ata 4>oe haku mele i olelo ai kihe kaihu o Waiohue i ka ino. A ua hala hope ao la ka lae o Kamokup-u he hulaau» ia, ola .ka la® i like pu »)t) ka Bipi Bulu ka okalakal».

A oiai o makanikPoe i hiki aku! «naluna o ke kuapaawela ua hele Ta r>ia a maKum pon} o ka' pali o Ohea a huli iho la kona mau maka e nana i ka Htilr.apu o kailipalala uia nae"ya ike īho la oia i ka pohai ana manu' Nolo nialuna o ka hapa iua ovia pali nei ana e noHo' ana, a maia a'no ua eleu koke iho la keia ma ua nei ana īike'ailka pipih o ka manū ī?oio ma kela pali ai kona hiki ana malftila ua ike iho laoiahe wahi lua poepoe maikai e hamama pono ae ana. A ike iho la oia.he wShi pohako (poepoe oAaikai a loihi me na kaha 1 kaha loloa ano tne he kupee anuij(huu la ua wahi ia ike kapa &e [ keokeo, aua kaei ia iho ft paa i Pua 4kai a maia ano ua. maopopo ia)a he' 'pohaku kuula i'a ai kona huli ana ikr moana ua īke aku la oia i ke"ka hi mea ula poepoeiluna o kaiiikai e nee mai ana ī ka aina ma waho prnr> aku o ka lae o Mokumanu ma Pauwahi. Aia no hoi na manu he nui wale maluna ae o Uikai me he mea la o na manu o Kaula, A iaia po e nana pono ana i ua mea ulala nei ma ka ilikai a ike iho ia oia he ia ka keia mea e ula nei oe Kala. A oia kana ī manaoae ai i kela pnhaku e waiho la maka lua ma ka pali a o keia ka i'a kaulana o na pa li o Koolau i ka momon'a. Aoie he poe lawaia i koe nana e hoopuni i kela ia ī keia manawa no kanaka oie ua koe uuku na kama«ina. — A mahope iho o ke?a wa ua hnli aku kona alahele no na pali kauiana o Koolau oia hoi o Kaliae kahi hoi oKa makani piipaii o Koolau. Ua hiki aku oia ma ke la awaawa o Kapo i noho ai ma Wailuaiki ka mea nana keia mau ialani naele penei:—