Ka Oiaio, Volume VII, Number 3, 22 March 1895 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

m e Note Manu no ''KA LEO Ra kuokai helo maknikni a Lftukai« 1« m« kana Aliikanp,—Lilo o Mftluuaikeoe n-e Hinahelelaui i mtiu alakai ma k t aina a jno ka moann ike ia na iua liolionu maloko o lk» k*i a nio ka aina nei—Hele pu ia« ua oliana ponoi—Hoonolioia o Laukieloula i Ihikalani—lJl« kn iaie ma kaia man mokupuni—Lilo i niea ja e ka Lnhu Hawaii n«i. B ltke me na īke hula i loaa i na kawaaina oia aina hulilua i nn houo. lia hoohauoli niii ia ka mea noaa kelaiuaea oue kona oha-ia a pau, a oia ka I/aukaiei« i nalu iho ai lala ibo. M« ke kahaha nui ana o fcoria manao no Lihau. no kuna alakai aaa ūiai i kona mau hoa o Ra aina oiwi hookahi. ' Oiai be mau kulana me koiahi m, nei inea he lealea huīa. mai ka hiki aua mai ma Hawaii imua o Lankaieie a hiki wale i keia la ann •Ue nei i ua ui 'ia o Maui A «Sa ka na malihifii i jianiij aku »i ma fco lakou aoao, a mamuli oia ca«o«o una, aia hoi, ua kupu a<e la )na kaikamahine puu kaai o ka waalo Ula o L«le, |Co lakoo manan ana e olelo aku la Lihao. e oluolu mai oin, e hai J fco lakou makeniake i ke alii vahin« nana ka huakai. E h«ie n& malihini ipa ko lakou wahi ponoi, ma kahi i kapa'a ika Iwea hou 6-0 nei 1 ,|eia wa 0 Lahai. «a, A mamuli o ko lakou manao ana' aa konko koke aku no o Lihau ia ptanaoimiia 0 Laukaieie tne ke ka«lo» ole iho. A oi» kana i ae mai ai me ka laela«, moiaila ua hoonee koke ia ka hnakai a like me ka niakeinke o na iiraiwa «ia aina Kaulaija. iia keia manao, he mua Oiaio na haalele koke iho !a ka huakai īa Olawalu, ke one hanau ponoi 0 Lihao. A Ufl nee koke ka huakai nia ka ilikai, me ka malie laelae we na hoailena mau o ka ulumahielne n*i. Aia hoi na kane a me ua wahine n»e *a kamalii ke lioliolo ae la mauka, a o na keiki omo waiu, aia no l&kou ma na poohiwi e hii ana «ko lakou mau mama ma na uwauaia. A k« kau koopn ae la hoi na jx>e ka«ikao, ipe ka na.. \ ole ae l e lo)fei e »«hi e hele ala kau a mea he «ui o ka makahehl i ka nani 0 ba Mien nona keia moolelo & me kowH Miau hoa. I k« kualo ana ne o ka huakai aum«anu a kelii wahine knulana • Waiulo mawalio pono o Kulaokalai a me hn uuiuuoko. iia «a IMu 0 Lele a me na o hui nln k«> kapalili inai la i ka weielau makani ma aa, « A ke ike ia aku ia kn ao aliiwahine kaulana o ka mokupaui 0 ka nioa hoi i ole.oia ma k«la maulalam īuole. "O ke kau a ke »0 i Maunak:, L«le luai ua ulu o Lahaiua.

I ka hala ana o keii. fnau wahi' maliope, ua kupono m la ka hoakni j aele moana, ma kahi o ko Lahaina ji kaulana o Uo. Oja hoi ka ui nana i hookipa aku t ka eaea uona keia iuoolelo roe kona triau hoa hyle a pau, me na inanao b ke ohohie nui ma kona hale noho ponoi me koua niau makua ponoi. Ma kahi i kapaia kona inoa o LaiiiEeha. na piii keia Wii h\ me ke o ka haie alii ka moi kalaoi Aauikeouli Kam H hauieha 111. oia hoi o Halepiula. e lnili iho la nana i ka ioko o M o kubinia a me iwv ae kai alolia o Lahaina. Aia ttja-keia walii kahi i hookipa j a ai na mahhini e n & kamaaioa oiaWahi. | A e like no me ke ano nian oia wa, ma ca hookipa"anāj he leo heahea a he puuwai liamama he opeope hem° w aie, he kuono hunāhuna 61e aku. _ . He aikane a wahin.ehe haawi i ke kino, a me kn waiwai, a koe k<j aleio kuUi nana. Aoleiamau haawina ka mea nana i hookauiana i ke kulana oka L»hui Hawaii nei, a ke *«au nel no ia a hiki i keia hanauna hou. E like tue ka makeuiftke o ka mana kiihi kolu nana i haa'wi tuai ia haawma nuni a kamahao mai lnna mai« . E like mo kekahi oielo o kona kanawai'ahi i haawi mai ai malnna o ka MaUna o Su»ai. "B aloha oe i tou Jiofllauna e iike me kou aloha ia oe iho." Nolaila e hāuoli no oe e ka mea ] heluhelu i keia hoakaaka. ! E ka iuea heluhelu, e hoomaka' kakou e nana i na hana l<>komaikai a ka ui o Lnhaina a me ua a na malihini. 1 ka manawa a ka mea noria keia nanea a me koßa ohana a pau e noho ana ma kahi o ke kamaaina ua pahola koke aku o Uo i kana olelu kuuhaua i na kanaka a pan M«i Kaulunui o Mala a i Kaulunui o Makiia me Pahea, oia hoi na pea elua o ka ainn, e linliu a makaiikau i na waiwai i loaa ia lakou, e hoomoa koko i na mea a p:.u Ma keia olelo a ka ui n Lahainn, ua hookoia kona leo me ke kaulua ole; ia, a ua akoakoa io mai 'no na tiica a pau me ka eleu a ku ana iaiua o ka mea īīana ka olelo ka-uoha. A oia mea kai unu ia mai a mua' o na malihini, * ma ia lokomaikai ' uiha, ua kono aku o Laukaieie i ko lakou kamaaina, e huipu maj no lakou ma ka ai like aua. A ua hooko koke ia konā makemake, a ua ike ia ma ktla manawa na keikikane a me na kaikamahine kaulaua o ka malu Ulu ua akoakoa niai a 'pau aohe ku aohe moe, ksu a mea he ohoia i ka ui oikelakela o Waipio. Aia iloko o keia anaiua nui e ai nei, aia boi na nanaina o na poe kamaaina a pau. ke hoolele ala i ko lakou mau kiionohi a pau imua 0 na hiona nani o ka mea nona keia nanea a me kona mau ukali o ke ala.moana. A mahope iho o ka hoopiha aha na waihona pakahi o ka lu'a o ''a inaina, me na mea ono he nui i hoomakaukau ia na lakou e ai ai. Aia hoi. ua Joaa he mau manao kukn ī na kamaaina, he mea pbno e noho na malihini malaila no kekahi unau la. A na hai ia kela lobe i na malihini. a ua ae ia aku ko lakou manae e Laukaieie no na la elua, a ua holo ia mea. Aia ma ia la, ua hai ia aku ia ka lohe i ka ūt o Lahaina a me j na mea a pau, e haawi ana na pūu- ■ karii leo kahuli o Waipio he lealea la po iho, iiuua o ke anaina nui. Aia ma ia manawa i hoolako ia n/>r.i ai na lama ihoihokukui he mau lau ka nui. Aia uia keia lono i pahola koke ae la ia wa i>okole, ua hewpihoihoi nui ia na mea a pau no ke ake e iko i na lealea a na malihini. A no teia mea, ua noho paa ke an:iina n liiki i ka īke maka ana 1 ua mnu p'nikani ala. Aia i ka !iora i alai aku a! ke aka o ka honua 1 ka uiaUmalatua o ka ' la nn kona alahele lani, a hlo aiai ■ ]a Jk» p. uii uii ka poepoe Honua;

* TJa owaka/hīilili ae la na lama kirkui i paalima i:i e na k'an!ika|; ma ke kahua o ke anaina nm e nn-! ho ana ia po iha Lanikeha. | A oiiii J?e ānnina e noho maln ; ana, na ike'ia'aku L» kaikunhin-e ponoi o ke kaēaea Makanikene c" hele afi ana ma kfihi i hooka'wale ia*> no lākou. f- , Me ko ]«kou mau kalnko piha, . e : haiamli ana i na wehi o na lau nai helehele aala o ke kunhiwi me na pua nani like ole, A ua likē ko lakou mau leo honehone' me na mea kaoi like ole e paana ma ko lanou raau Inna, i na la opio o ka oiea nona kejā moolelo kaao. Oiai-oia i puka ma'i ai m?u' loko iHai o ka wai o TTlu mauka o Waipio, a nee aku oia ma ka maim kupua o' Hinauluoliia uie Knkaohi alaka. - Mamuli o ko laua iiloha ia • Kaukmi a mo Pokahi, a lilo ai ua Laukaieifl nei ia laiia ka hialania ana. O ka leo meie mua loa ana i lohe ai i kona mau la opio mai' a Pupu' kanioe mai.-iii» keia e hnomaka ia nei e hana ia po ma Lahaina. Aia ma k:> lakou kuupau nna i na.mea kani lealea like ole, a. lie meamalihini hoi i na pepniao'he nui e hooiohe mai aua, a ua hlo īa i mea hauoli nui loa e na kamaain.a © noho mai nei. A ma ia ano. ua hiki ole i na kdmaaifta ke uumi iho i ko lakou mau ieo o ka piha olioli nui. A oia ka lakou i hooho iie ai me na leo pihe uwa i wawalo ae ai i ka lewa iani. e iike me na auo a pau Oia an kahiko. _ _ _ — ——— A na keia mau mea i hoonane-i iia mea a »au ma ia po lea o H&:alii a hiki i ka loiie ia ana aku o kaleo o ka Moakane e o-o mai ana. A oia waie no ka mea nana' i tioike mai aia ke kokoke aku la i ka pili o ke ao. A na ia mea i honkuu ae ī na kimaaina me na malihini e honlnoln ia lakou a pan, a hiki i ke kahiku aaa.o ka la i'.una. Aia ma keia hana a na puukani uaai o Waipio, ua kukui ae !a ka lono ma Kaanapali a h.iki loa 'ku .i kahi ī oielo ia ma ke mele kaulana o Maut * "Ua pau ka pih hoihoi ia Kahakuloa. A ma ka lua ae o ka la. ua piha'ku māi la na kanaka i oi loa aku i ikoka po nma. | A ua koele wawW m«i kekahi poe me ka manao ole ae e he loihi kahi i niau mai ai. Nolaila, ua loaa no i na noono maikai o Laukaieie. e h iawi hou aku i aha leaiea hou ia aiiin.i la, a na pani ia ke kahua mua e ita nui launa ole uiai o oa kanaka. A ua piha ke kahua o ka Luakini o Wainee i pau mai n* i i ke ahi ka luhi' hoi o na.lii e hiamee pu ala me ka makuahine honuaA aia mamua mai oia W; hi o Wainee kahi i ulu ai o ha Ulu. A o ka inoa o ka aina i ulu ai un mau ulu ala, oia no o Lele kona inoa. A oia ka mea i kapnia ai k<-*ia i'hoa e kaulaiia nei. "Na Ulu o Lele." A o ka Luahineakalai ka lua o Elike m« ka mea i maa mau ia lakou, oia ke kumu o ko lakou pilikia, a ma ia ano i oleio i ai e ka poe kahiko. "Hu ai ka Ulu o Lele i ka makani." na inoa kahiko o Lahaina, o nalii i pau i ka baia ma ke alanui koi hou ole mai. 0 ua poe alii al& ka mea naaa i kapa i kei'a mau inoa. 1 ka makaukau ana o ka poe hula e puka mai mai loko mai okenahi hale nui okoa i hookawale ia, ua malu ka aha kanaka nui a pau e noho ana Aia hoi, ua lohe ia aku la ke o ana in J o ka leo oli o Pupukanioe me ktna mau kaikaina. A he wa keia ao ke anaina kanaka nuī e oi ana i ia'noi, aiaj hoi, na poo o ka poe inaui'ao loa aku e kiei mai ana. I ka wao ka leo o ke oli e hone ,ana, ua puka mai Ja na mahoe o | Maunaloa uie ko laua kulana hiehie nni a e puka māi ana hoi ka | ula ohejohelo ma ko laua niau pa- ; paiina a ku ana imua o ke anaina kanaka. A ani like ae Ia ko laua mau liina i ke poo, be manawa ole kau ana iluna o Ko laua mau poo a me na a-i na owili iei lehua uiai luua mai o Maunaloa ma Molokai. A ia l«ua e hui ana i to lana mau oiwi kiUkila imua o ke anaina aia hoi, ua oili like inai lu na eueu o Kauai, me ko laua mau kulana oiwi niolale ke nana aku. Ua ike oe e ka mea heluhela i ko :aua mau'inoa, uia aa helu mua o ;eia kaao i»a kanahoakai mna loa iimi ai i ka mea » kona kaikuahiue haku lani alii i aloha ai ma ka moe uhane, Aia i ka heie ana mai a keia tnau nonea a huipu me na ui mahoe, o. Maunaloa ma ke kahua lealea hula ua kuu pau loa aku ia ua poe nohea nei i na kulana oiwi haahe<) a} pau o nei uioa ho hula. { Aohe mea e Inī ia aku ai, oiai ua! lehia lakou ma ia hana a he like' hoi ka iakou mau k*,ina hwheno ana. 1 A i ka minuie loa i poha < luai ai o ko lakvni mau leo like ole.i aia hoi. ua kunewanewa iaīho !a ko • anaina holookoa e riio ana hot iiuu- 1 a a i hope. | A o ka poe e noho ana tna kahi e: ku aua o na Ulu o Lele ua pipii ae ■ la lakou iluna o aa lala o uA unui' uiu nei i wahi no lakou e ike mai! ai i ua iwaiwa o ka noe kauiaua oi Waipio. I

Ain ma 5h anoi ikp i;i akn si na pi'ha 3oa pjnna o iia lalii o na m;iu iilu iip.i i ka nui o nn knnukn e ku I'ku jnai nna kokahi poe. «-e noho rm,) kt j kfihi J poe ilnna ō na l;»ln uio. ii i hele a lnhau i'ka piha i nti itanfi-

\ Aia i ka anu inai i ka hop£-~ na oka ai hoopnu' oka hula. ua hui ae-la- kaah», a' o keia iio hoi ka manawa i lohe ia akn ai ka uina ana mni ona lala nlu i hpihai i k° kaun.aha f ka nui ona kanaka. A ua nm' ka'poe i eh« a mnhunehune ke ola o kekahi poe, no ka riui mai kfiin o ka makemake e ike nia'ka aku i'na lealea huia «haiia ia niai ana e ha loea ma ia ha mnikai • A eolaila. e hoomanao oe e Ua mea o hiihihelu ana i kefa moolelo kaao, oka hiki nna o Laukaieie a me kona ohana a pau ma Lahain?)) a hoomaka ia na lealea hula maliila. ■ Oia ka nif*a i puka 'i kela olelo kaalana e olelo man la nei-a ehoolaha pinepine ia nei ma na nupepa oia hoi ke!a i hoike ia ae la manun Nolnila, e honnee aku ka olelo im«a, oiai, ua hookoia ka manao o ko Lahaina mau iii nohe*. m« ka hoike ana i ko lakou le'aia i na ano hana lealea a paii oia w». Nolaila, e ka tne:i hehihel'.i e hti-! h ae kaua a hāna uku i ka eueu hcokalakupua o Hkwaii, lea tnea hana e hul) nei na lua hohonu o ka honua. a me ka papakn hohonu linolipo ei ka moaha. A me ka s\i ana 'ku o ka huakai a »e aliiwahine Lankaieie no na ale&anupamip,) o Vp k;ii o Pailolo a p»e loa akh no ke kaha l,ii a ka -mana. Mahope 6 ka pnu ana o na lealea hnla ina ka lua oka la mi F.*il a : na. Ama ia"po iho, na loaa he manawn knpono la MaUanikeoe e kuka oleio me kana alii vvahine Kaohamla a me kona '.-.aiknahine haku lani alii ī.aukaieie. A mamnli o ko lnkou knka olelo ana, ua hooholo like aela lakou me ka ae maikai ana.o kana wah i i»e e hookuu hon i kana kane e hele hoo'mhi ma iva wahi a pau ana i manao ai, elike me maniua.

Ika 'pan ana oka la!con olt.-lo ana, ua loaa īa Makanikeoe ho manawa kut)ono i>na e haieilo ai i l;e knlii I-aa nīaloko o ka loko o Mokuliinia. Nolaila, ua eleu leoke aku 1« oia me ka palanehe, a lnu aku la ilokoi 0 ka wai no k<: ake ;tna e īke i na mea poliihi oia wai puanuanu hiri 1 kr, iwihilo. A iaia i luu aku ai, aia hoi. e'hnlili xnai pna me he ahi la kfiia inau mea elua mr ho Kukui ata lie aiio ana e ike ana ia manawa. Aia keia mea aiu e ike nei malalo pono o kekahi mokuaina e'k'u' ala Hialoko o Mokvihinia nona hoi ka inoa i kapa ia o Mokuula. Kahi hoi i waiho iai oke kino hienaena ke kaikuahine ponoi o īāholiho ame ka lei a pai>a Kaukeouh na alii hoi i oieloia he poe akua lakou. A ia Makanikeoe e hoomakakiu aku nei. ua loaa mia ka ike maopopo ana i ka naea ana e nana nei me ahi ela. Eia ka auanai o na maka keia o kekahi moo nui o Kihnsvahiue e naaa mai nei, nae he wahi lihi

ibe iaia, eiu kahLipaiole o Waipio ke Kilo aku nei i kona' hale lua īna kela loko. A mahope iho o ko ka ēueu nan» ana, aia hoi, ua nee aku la keia a kokoke lo;i ma kona wahi e noho ana. Ua noomaka aku la o Makanikeoe e hoopa 'ku i kona lima ma kekahi wahi o ua moo nei, a ua liloia 1 inea nanea loa no ua aioo nei, tnann;li oka hoomaneoneo a Makanikeoe, a na la mea i hoohiamoe aku iaia. A lilo ua Kihawahine nei i ka hiamoe, a mai.li ka luau, ua huli aku la o Makanikeoe e nana pono i na paia a pau o keia lua, A ua hookolo aku aia i na kuono o k>ia iua, aua ioaa iai a kekahi mau ruana iie lehulehu nui wale, A o ka iikuu mua malalo o ka honua nia ka! mokupuni o Muni, oia uo ka moJ nna aku o ke alahe le nmi Mokulvnia 'ku a puka hia Kaiei>olep;) La loko i paa iho nei 1 kii uhi okc ono, a malaila 'ku a hiki akti makui oka loko o Waihee. A ua huh hpu aku oia » hooa ma ke kumu oka waī hoihoi lau-i o Kbila, a ua h#le hou aku oia a hiki mauka o ke kahawai o Kahaknloa. A mai laila ,aku Jfoa ka l«e kahakal o HonoUiH Kaanapali, ma kahi i puka aī ka jlclo kaulana a keka{u hnfaia 5 ka wa kahiko, a i pans ai i kon a 'awaia nhinn, a ;i|oha o!o i kona 1 kokoolua. ' | A oiai kuia j e lavfasA an&, aoa nui hoi na i.i i hei i 'eauiHMi.i kuu i i a h« wa poeWe loa ia. 1 j '