Ka Oiaio, Volume VII, Number 4, 29 March 1895 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

Ui,r>H "'.i < X(>•( Mai.u vo "KA LRO K a liiialai ]~ lo mak.'iikai a Laukaieib nio Aliikane— Lilo o Makanikeoo ;• tc* ijiiiahel<'kiu i imui alakai nia k' ;āna a me ka Moann llie. iii na iiiā i/ohonn maloko o Uo. kai a j)so ka aiua nei-—Hele pu i;jt> u.i oh,\»a pouoi—Hoouolioia o Laukioleula i *Xliikalani-—UIh ka ieje lūa keia mau inokupuni—Lilo i ī'ū'.ii Lt;ounaiiao ia e ka Lahu Hawaii nei. A -oia ka u.-> knnaka la i oklo aku ai i ka ■mea nana ka upep» mē | ka maah'H, oiai oi« e ksu ana ilnna o k<; ki,u«.ihi lae poi.akn i ij ke kai. a e nni taau la &n.a e.ke k.nj a he koha Pii«Uutiu ,fee 'ano, » «»»», ka ua'kan'.ika ift i pi.'ne aku'&i, Auii°a ne? wntiiakaniti.au.' mo ai. |

E lnii ale j oe ī i!re< «kni ka inaka o iiawalnoe a kaua a nīo'na keiki. e hai aku ee. eia au ia i ka lae o ka ia, Aia nia keīa oleio, ua piha loa ia kona hOH īue ka o>akau nui. toe kona uianao. aia la iluna 0 ke poo 0 ua mani>, nolaila, nn holo oia oit ka haaiulu a hiki ana i ka hale mt ka liai aku ī na olelo i hoike ia at Ja. laia e holo nna, flia ua kanaka nei koohi la i ka ia a waiho rna kahi okoa aku, aia ma.ua wahi la i olelo rn.ua. ia la ka lipia o na puka mui ka l'oko ;iku o Mokiihinia ma Lahaina. a ua hookulo hou mai ka eueu i kekahi niana hou a } iki ma ka ulu uiu o Mala. A mai Mala mai. hiki . i i-e kiowai o Kaponlu a hoio. hou i kai o Kapahumenamana, a uiailaila msi a hiki hoa ma kahl o ke 'lii wahine kaulana o Ma\iJ>-tna Mokuula ma Lahaina, n hoomanao iho kaua e ka mea heluhelu, uii huli hou ihope huakai hele a ka kakou huli honua a ua puni ae la ka pu ali komohana o Maui, aia ma keia wiau hia, he nui wale o na mea maikai ana i ike ai, a me na kiai e neho ana ma ko lftk(Ju mau kino eepa. Ma keia wabi o ko kakou mooleloi he mea pono e hoakaka ka mea 1 ke ano o"ka mea nona ka hale lua malok.o o ka loko o Mokuhinia osa Lahaina: Ua leapaia ka inoa o ka lua ma ka inoa o Kamooalii o Kihawahine, he moo Kaulana keia i k*e au kahiko. a ua hoomana ia e na 'Lii a me na makaainana aliio i Akua, a ua eleio nui ia ma na moolelo kahiko, o keia moo alii o Kihawahine. ua hiiinai nui ia oia e na Alii me ka malama ioa ia. Ma ke an'o. uia o keia moo i no-1 h« Aliiaiiiioku ai kekahi o na Alii o j Miui ī ke aU kuhiko, e like me ke Alii KihMpiiiani i ku ai oia i ka inoku, u amuh o na kunikuhi ana « ko I«iii\ i ihuna nana e m lama ; an» i u;< moo nei ma Mokuula a| nele kona hoaiiar.au ponoi o Lonoapiilani. n ua kapaia no lioi ko ke | Ahi Kiha ma k« inea o keia moo aj n«a ka īnoa makua aku ka hooholo K;a s.na ,uu o Kihapiilani, a ua ■ krtjiu l)>»i iia lii a ms n i inakaaina-; »utna ario o ai i ka Moa n mo ka ' Aaae. No ka tn;»a. ua iiko !oa k \ iwi o l*<r, p '.o o kh Moa a nie kn Anae me ko i;.! ii!.>o. u ti!» ia anu'i kapu ai na 'lii t i n kan ika i pili ia Ki i« iw i:a uri ra~Tī?rhoi ej keia n.i.o a |.i:u; kei:> p».« ii- ku. ai niii ia ano no ho. i k.mi ? ai na lii a j iik 1 iih S!.n:ik.t o n:i nioknpuni a| :ii«i H=>vvaii Niihau, a oiai h ii ke Aliiw.ihino o .ia moo e oi n iuo ana konii noho aoa n>a kona ? I"» kauiau,* in.iU.lo o Mokuula me' kona mana n'ii. {

Aka.aia oia ihea a me kona mau ohana kino lau e noho nei? Ua aiii £e lakou a pau mai keia noho ana hou ana o ka lahui, e like me ka hau maluna oka piko o Maunakea i k* Hooilo. " A!a nue a hiki mai ke Kau wela 0 ka la, ua hehee oia a lilo i wai, a nalowale lo» aku la. aka. aia no paha he mau 'hoonianai ana He i 1 ko laifott mau inoa ma ka ,lohe mai 1 ku olelo a na 'makua a me na kupuna. he pili lakou i keia moo e olelo ia nei. A e liooia aku uo auanei ka mea i pi'li a me kekahi mau uiea e ae'i pili i ka hanauna hou 6 ka poe i lawe i -ka Nupepa Kuokoa o ka A. I). 1884 o Kihapiilani, e lona no ka moolele o keia moo Kihawahine i hoopuka ia eka mea na'na keia j moolelo. Nolaila, ° waiho kakōu i keia aieu hoaKaka ana, a e hoi hou aku ka olelo ana i ka mea nOna keia naiiea, a me ka holo ani aku oka huakaialii no ke kai ehuehu o Paiiolo. I ka manawa a ka eueu Makanikoe i hanu he'.e aku ai. no na mana lehulehn o ka lua o Kihawahino i ka wa pok< Ie loa, «4 huli hou aku oiu no uka o Auwaiawao, aia mauka aku o ka nali oke k ila nui o L*haina Luna, ua 'oaa aku la i ka eueu he wahi puka, e hamama mai ana ma ka pali, uolaila, ua hoomaka k«ke oia 6 komo e ike pono i kona ano a iue ko:.ji mau 400A iaia i akn ai iloko o.u.a lua uei, aia niawae a loa aku. he wahi puka uuku loa e hiki ole ai k) komo aku kokahi mea kino kanaka maoli, aia nae, ua* lilo ia i mea ole ia Makamkeoe, a ua kamoe loa aku oia a puka nr»a kela aoao o he lua pololei loa keia ma ka hf«le aua, a he wahi lua keia no ; i.-ekahi poo pio e pee ai no ka wa e ! kana ai. <»ia ma kek: hi kaua ika | wa kahiko, ua holo ree aku kekahi

po& kanaka me na wahine a tae ī. ■ keiki, a mahope o kol»kou pee anu enaloko oua lua nei, na ike ia e kkah poe kanaka kiu, ano ia mea ua pani paa loa īa ka puka paa ka aoao ma Kauau'a i na ūunui, a o ka puka ma Auwaiawao nia o mui o Lahaina Luna, ua ho-a <"uisi la i k« ahi e ka poe o ka uo-. ao i lanakila, a p ka uabi o ua ah' iu ki mea nana 1 luku ina ola kino uhane a pau I ka uaake ma u» lua nei, a mahope o ko Makanikeot> ike ana i keia lua, ua hoi aku' oia a hui me kona haikuahine haku Lani makai o Lanikeha. O ka nianawa ona i hiki ai mu kai, oia uo ka manaw . i iuiiu ai o Lnukaieie a me kona ohana e au aku no ke kai kaulaūa o Pailolo, a oiai hui ka ui nohea kaulana o ka Malu Ulu o me kona mau hoa oka ua paaupili ao kena. muli t okii kaikunane kekahi, oia hoi o Luaohu kahi hoi i hana ai ake Kumukanawai mua loa o Ilawaii ma o Kamehameha 111 la. A o na poe kaikamahine kaolana a me na keiki kane o Lahaina. ua akoakoa mai Ja lakou a pau ma kah: o na malihini e noho nei, a ua kuukoo pu mai la lakou a hiki ma Keawaiki no ka haawi ana mai i

1 na olelo hope loa, a mabope o na leo ana, aia hoi, he uhi aua aa ka noe a olapa mai ia hoi ka uwila uie na leo hekili e hoohakui 2ma, s>ia ka manawa a Laukaieie a aie kona ohana i haawi aku ai i ko lakou aioha hoiie loa me na hoouiaikai ana no lakou, a nee uiai ls kahuakaino ka ilikai mawaena o Maui a me Lana^ Oia no ka nianpWa a Makauikeoe i kaawale mai ai, inii kona kaikuahine haku mai, a ine ko laua mau'ohana a pau, a ua huli hele aku 01 a no Lanai, a ua hiki mua aku oia nia Maunalei, a ua loaa iaia he wahi puka o kekahl wah! tua a puka koke akn no ma kahi i kapaia o Keahiakawelo, a ua huli aku oia ma ke ala nioana a hui pu | me ka ohana mawaho iuai o Kakmakahakai. j Maainli o k.i lile ana o ke i «a mnhoe o Maunaloa, a nie koJ l;uuv kaikunane, a e Hke me ko laiaiL liooholo ana i ko l&kou aiau ! | mi'.nao, ua k&na iki ia ka pae aua \ ; akr o ka huakai o ka ama noj |kahi iran;\wn, a ua lioouua mua ia | jaku o Kaana mnmua iluna e ko, f Inkou wahi ponoi ; a e like me ke kupaha|ia o ko la-

kc i wau niakiia poiioi, oia ke ano he m&u tuana kupna uiai kioohi mai. a e like me ka lehnlehu oia ano lahui, a ua lilo U; olelo a Ki,ana i inen- hoolohe ia e kona ohana me ka me ka emoole loa, a ua ike ; ia i kela manawa ka loli ano e ana ae e ke kualwwi o Mauna Loa me h« a nna la o ka Pele i Kilauea, ka hele & papa ka wend ula īloko o ka lewo. aole hoi ma ia wahi wale no. ua nee ae keia mea kopanalia ma ka puaii o Kalnakoi a me ke kahu 6 Ililo, aia ke huli aku la iluna o Kalae rae ka pahi ohao o iia kanaka. A o kahi i hoomnka inai'ai akeia mea kapanaha, oia oo ki hi oi loa aku o ka hana ano « a ko laila inau naana kupua, ua like me ka hookahe a wai ana o ka Pele iluna o ka aina, a e lele ana hoi kekahi naau malainalama ano e i o a i anei me he uila U i ka maka o ka opūa, oia no paha ka mea i haku ;a ai keJa mele o ua poe aiwaiwa ala o ia aina. Ua plihia eaai la o Kallaeloa Oa ula loa ke kai o Hoolehua * Heaha ka aku a nei makuni £ hao ai oe i ke kai Moe wale ai ka ia o Hilia. Mahope iho o keia mau mea ku paianaha e īke ia nel aia Molokai a pnni, ua ike ia aku no hoi lie onau uiahele o na mea kino hoopahaolmo eiho mai ana tr;ai liina uiai o ka piko o Mauna Loa, a ofa pahā kau t ninau iho la e ka mea he'.uheln, heaha la ia mea kupanaha ? Ke hoike aku nei ka meu kakan be mau mea kino laau keia he hu' wale, he uiau laau kino awaawa lakou, mulea uia na auo a pau, he iiiau iaau hoi i malama īa e ka poe kahiko i mea hoopoino i ke ola o kekahi poe. I ka hele ana o keia mau mea kino -aavi a hiki makai o Palaau, oia ka manawa i pae pono aku 'ai k« ka\katnfthii>« alii kaulaua o Waipio me kona ohana a yau, mamuli 0 ka eleu o na niahoe, a ua loaa hoi he inanawa kupono e ho»rnanao ae ai i keia mau lalani jne T e a Kaehu. He ukana ka K'uauea Lu ae la i Pulaau. Kohu auna uaanu i ke one Ka hoholo i ke alialia. Aia hoi uia keia manawa i pae aku l», ua hali la aku la ka huakai e keia unau mana kupua e noho ana iluna o Mauna Loa, a oia ka wa i hookipa la aku ai ka mea iiobr keia moolelo me kana ahi kane a me na mea a pau me ka ulumahiehie nui, aole hoi he mau ninau ana ae no na mea a pau e pili ana i na mea ai, olaī, u» lako mua ia i ria wa a pau me ta hemahema ole, a ua luana no hoi na mea a pan me na nanea maikai ana aia ma keia homē o na Mahoe jte ko laua kaikuaane, ua konaohia ia iloko o ka pnuwai o Laukaieie ka hauoh nui f me kana alLi kane c n« ke 'lii wahine o ka moana kai uli kai lipol'po. Aia ma kela manaw* a lakou e 1 noho nei, ua eleu ae k »a mahoe i ' na lealee like ole. | A oiai boi aa kiuo laau lehua e ulu ana inaluna o keia wahi. ua hoolilo ia uiai la lakou i mau mea kino leafca me he kanaka la ke ano ma na lealea hula like ole. a he mea hihiu a kamahao ke-ia i ka oiaka o na malihiui e nana aku nei, a na la mau iuea ī hoohala la mau koena la s hiki wale i ua hora iiilii o ke aumoe, . a ua huomau ka noho ana o na malihim uia keia wahi a hiki 1 ka hoomaka ana o ka, huakai e hele kaapani ia Molokai: mahope iho o ka hala ana o kekahi; jau la maluna o Mauna Loa, ' Ma keia wahi e ka mea heluh»»lu \ e huK a« kaua a nana aka i ka o«i-; eo Makanike<>e. Ma keia aua aku Ia u ka hu-1 akal ma Palaau, oia no ka mauawa 1 kaawale aku ai ua «ueu ueī uial,

n'āi.ua aku ; o na~ahr.ua.. ua i>e!e aku osh a luki m:i Ktilaiua>>la a i»a kekahi ioko nialāila, ua huli aku knua'inau inaka a papa aku la iio kahi o kā wai'e lq.u)i enai ana, ike akū la oia i ka pnai maliq mai o ka wai, ft no ia inen, ua infinao oia e ike pnnn ia mea, a ua h 'O.mnka koke oia e hele n.a keia loko wai a iāia i liuli 'aku ai. ua ike aku )a -oia he lua i uroho ia e ka "nioo alli o Maui i okip moa ia : ste noi, a. nona keia lua. o Ka'uamoo ka .inoa. Aia no hoi he mana ' lehule)nr wale mai keia loko aku ma Kalamaula, a hoea aku nia ke kau wahi o ka Mokupuni o Hina. a mai kela lna aku no hoi i hookolo aku ni ke. keiki a ke eiwaiwa nui walē i noho ai o na pali kanlana o Waipio a | lilki i ka loaa ana aku o ka lua ka h honu o kauhako eoa .ka aina e noho inai nei i ka ehaelia a ke al'oha poina ole no kahi o ka Lahui e lawe ia nei no ko lakou hopena. oia hoi o KakupapA a me Kaiawao. —— ■' O fca 'ua kai hohonii 7 inaa aku Ih ia Makaiiikeoe ma^ Kalaupapa. oe lua keia i ulu ia e ,na iaau h"a ohia ai. a me ke kukui e hoopum ana 1 kona mau aoaō, a ua niahi hoi a kai.u ka pof< kahikoi na mea ai e pono ai ko lakou noho ana. a ua hookolo hou aku ka iini mea pohihihi malalo o keiii lua. a puka ma kahakal o ka lde o Kahio ma Hoolehua. '~e puhi kāi oia, aia nialaila'kaiii i marw;i ;ii ka noe kahiko e noho ana tua ia aina. eia k& puka 0 ke kai o keia lua o Kauhako. A nohiila, e oluolu mai e ka mea helulielu e hoakaka iUi ;tku ka mea knkan moolelo i ke ano o koia 'ua, 1 iilo ai i mea waiwiu ka īke 'atia aku o na hanauna hou a keia nn i ke ano o ke au kahiko o ka aVv\a h me i£a lahui kanuka, a e \vaiho i ka olelo ana no Makanikeoo. Aia ma ka inoolelo o ka iiookiimu ana o keia Paemoku, aole i ike ia ka'iua o Kauhako rna Kalaupat>a, aia nee oi« ka moolelo o Pele ī hele mai ai mai Tahrti mai, ua hiki mua mai oia ma Kiiioa Kaula Niihau Lehua a rae Kau3i a noho nmu ka o Maoa, o;a hoi o Puukapele, a ua nee hou mai oia ma Wahiawa, a eli iho la i kft loko kai ia momona o Onomiīu, a na hele hou mai a hiki mauka ae o kalae o Makahuena a me Mahaulepu ma Koloa. TXa kamoe loa mai la fea huakai.a ua aiwaiwa nei a Haumea ma Pgua a me Koolau o Kauai a hini ma Piiaa ma kahi ana i k, pa ai i ka inoa mua loa o Kil.uiea, a ua ike oia, aole he kupono ia'a ke nuho ma Kauai no ba papau, nolaila, ua hele mai jia a hiki ma ka lae o Kaena a maluna o Kuaokala ma Waiānae uia Oahu u«, a ua kapa hou iho la oia ia wahi o uia ma Keawaula a ua liele oiai ola a hiki ma kai o Makaha. Ua hana oia i p\m a hoonee aku i ke kahakai, oia kela nuu e ku nei i ka paia o ka inoa, a pela no o Puuoliuln ma kahi kokoke ī niaili, a ua hele mai oia a ma Leiloiio a me Aliaomunu, oia ,koua hoouiaka :uij» o eli ia Alia s, ■hlo i luakal Lohouu a uit2 &ona | puka kai o sl:»upvaiuu.ikaioo ka |inoa, a ua waiho |a ua I'ele noi i i kokaki mea kuuioha' e piii ann i i koua oiau maka, ,u lilo ae.la i paaI fc.ai, a oia kona tuqa i kapaia ai o Aūapaakai a aiki i'keia au hoa, a ! I kakou e iko nei, J j A ua olelo m nolhai o Puowama ame LenHi DaiuuXu Hiiu, na keia wahine kupua nUana, a in,-»ho|>e okona haaU?i<j a|a mai ni Oahu nei» ua īllki asu o.U u\a Ka!aupa}U ma Mx>l>>kjx\, a hooouka ei.i e cU ia K«ujiako a h!o i lu&' kai houeau a liik\ k ke*a , I % i A ua Uio keia lua ka; hohonu l

waln e lioolei loa ia .ai ua- kino make o e uoho.ana ma Kalaupapa a me na maKaainHna i pili a kuleana i keīa lna i ka wa hikoOka poei pili ole a aku i kekahi mea make iloko o keia lua. nlaila. e horpuka in aku ana no ma kela' pīihi makai o ko lae.o Kahio 'ie kmo oka mea i iaakfe a hoolei īa mai &ka nalu a kau iluna o na pohaku a na ka p'oe hele kahakai e ik'e inai ia mea. a na ia poe e olelo. aku i ka ohana o ka mea i make, a ana lakou o kanu hou kahi ku}x»no. ' ! A ob ka moolelo o lua o Kaūhako i noii nowelo ia aku la e kn eueu Makanipuahiohio, a nolaila o hoomaiiao īho oe e ka heluhelu e ike hou aku ana 110 oe i na wahi i hoike la ae la. l! Aole i pau.