Ka Oiaio, Volume VII, Number 5, 5 April 1895 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

'Punhi e Xi i f A'. mu no' "KA hEO\ ~ : ~ ~~ " ! Ka lulo r:,i' āil-.ai a Laukaie j it- nie hnuei 'AHikīine—Li!o o Ma-! J< inikwie me HiniilieliMaui i mau ; alakui ma k x aina a ipe ka uioaua j il:e ia na lua liolionu inaloko o ke kai a me ka aina nei—Helo pu j me ua ohanu pouoi—Hoouohoia o Jjankieleuln i Iliikalani—Ulu ka ieie nia keiamau niokupuiii—Lilo i nton lioonmiiao ia e lia LaLu; Hawaii nei. Aia ra ilio o ko MakHniieeop • ke «na i kei» lun, un lianu hou mai oia mj» Kihon, a īi)e ke one o p» kap»k;ii o Mooinomi a īiiki niH kd lue i) ka ilio. a ke huli ae la k ma m;:u nannina i ka ltma kiiakila o Mauna L >a, kalii t.o : a kona mau hoa a u:e kona haku lari; kai | kuahine alii Laukaieiē. e\n«ho , Ja jme kaohana o h»u;t ui.e ka waiei i; i»a ea nuiliui anoMUu o ia wahi a j ka pee aiwaiwa i n<'ho.a:. I la Makanikeoe i hikl ai ma ka lae o kā liio, uU ikē aku la oia he i wahi awa-Awa ma ka aoao'hemae; - moe kololii» una jloiio o ke kai ho-1 h° ai , . ' | * A oia kapa 5 fior>ko!o aku ai i ke! anoo keia «wwaw'a e waiiio uei nja-j īal i o ka p:i|MKu o ka moana 'iai hohonu. a u«" loaa aku iaia kahi i. nui |oa aku. ai o keia »waawa, aia | maialn o kela lua e ulu ana kekalii | 0»ru laau nui, oia hoi ka EkaL i a j meke Kauiani, he mau lagtu kupa- j naha keia malalo o keia awuaw;», a he wahi ikaika loa hoi 'keia o ke au o ka nioana iuka o ka aina irisvya#na o lae kaulHiia. o ka lae o; Kalaau a me ka lao o ka Uio a k mau niili ka mauiao o kiiia inau laau e oli» nei uialalo keia awaaw. 111« ka aina, a he hnle noho k«-ja no na ano ia a pa.il o ke kai, a he ko'a lawaia hoi ua kji pae kaliiko o Moloka', a ohi ka 'mea. i īke i;i ai keM mau laau « ka poe lawaia, i ka manAwa e hihia ai ke aho a hei ka lala « ua mau laau nei. Ua malaeua ia keia 'maa laa.u e | ka poe kahun?., no ka mea, he awa- j »wa ke ke kiiio o ka !aau Kamani,; aole ona mea e aiaulBK>''ai,. koe wa1ej noka'poe auwne len.i a kino ano' papalua i pili iloko o ka uiahele u j ko ; a laau, e like me KaUipahoa a ine ka limu make ma Ilana ma ; Maui. I Ai.i ina keia wahi, aole i ■ i« ke ahikanana i ka nkali ia e na eleie o ke'lii o Kahoolawe, aia no lana ke kaalo nei ma naaekai a nuej ua makālae o Molokai. me kapoina] ' ole'. a mam'ili O ha o na ] hoike ana o keia lua ā kakou e ike j neī, me he mea la. ua hiki loa ke | j manao Iho, oia ke kuum o ka ilij »pa o kekaUi n>au moku ma kela , j mau lne tna Molokai.i ka huki ia e'' ke au ikaika o ka m'oana a pela i poinft ai ke Kalepa Wilikoki i kela j ! makahiki aku nei. ' A ma keia lua i loaa ako la i ka j 1 mea huli lua, aia h<>', ua huli hoi 1 aku oia no lona o Mauna Loa kn ; 1 Home kaKela o n i Mahoe a ine ko j 1 laua ka'kunane kalu hoi a kona j * kaikuahine haka a me ua ohanae! npho ala ia kuahiwi eehu uūi 1 ine ke anuauu. : 1

Ij» MMkamket>e i hiki aku ai, ua hui aku oia me kona kihei p 7 l i o n ■ po kenaa anu, ine kona uiauano' oJuoiu 'a pau, aole hoi e like nie nn : la luua aku la i hala ka pii o k«: kai'i kumu p»li, a ua lana niaUe j h >i keia. . t 0 ky inea i Inaa ai ia mea ia Ka-| ehaiula. o;a . o na hoike pol«»lel aj keJa uniiohu ila o kn nioana e he!e ; pu uei liikou, ke anīani kilohi <»{ na HiHa huna e naJ»w.ile ole ai r.a m(;a i i.aua ia. ua I i'» nie ks ; olelo a ka iiuke Nul. Ma keia nt»i ana aku 'a o ka < ueu ; na h«>!u «e l,i na kukai jJelo aua . r,iuwii« na o n.i tualihiui a pau h no kaiua i:na e k'aap-..ni i lia uiōku' o Hma. s;i:i ma c.e«. ua ho«i- i ia n.i k;in t » a p?iu ma keia' q%jie ana, a o Kaana !-e kamaaina mauka o ka ain«. 'a o Makau keoe ko iakou puuhonua ma na ano a pau. 1 kēia mi a ka huakai e i.e<?nei, !

! o na Mahoe iki kainaaina ma ke ala ; moana ae, a o Hinahelaiū ko lakoi mea lUoiia' noi nana e pale aku i jna ulia e hiki mai ana imua o lakou. Aia ma keia mohel? ana o na hviakai, ua olelo aku o Kaana i kona mau kaiknahīiie, 'aole auaiifei e hiiii ke hele oukwma Kona aku nei, a o makou hoi ma na na'i aku nei o j KooMm a Jv i aku knkou nm kahi e )huiakuai. ! i Ma keia mau olelo a Kaana i koua iiiau kaīkuahine, i a p ne mai !a laii.a me na hu.':o'ftio moaKaka, "ao'e pehī. oiai, ua lohe ho oe , i na olelo mna i hai ia'e nei iwaena o kakoa, o oukou mauka nei oka aina, a o maKou lioi makai «ku n'ei o ka uioana. Nolaila, nole i liiki ia kakou ke hana pela, oiai, aoie o kakou na mea mana ina keia huaKai, o ka Uiea wal« a kakou i aioha ai-—a hilinai a: kako« a pau maluna. ona. J ofa walr no ka mea kulean'a ma na ' aiio a-iiaii.' I ka pau nna o kēia n'au olelo, ua liuliu kokk ae la na mea a pau no ka hele ana, ua hoike mui ,Ia ria Imuui iu«tie laelae o ka la, aohe he mau uhiwai nana e uhi lho i ka ko ona kuahiwi a me na liuu a me na awawa kuhoho o ka Mokupuoi <j Molokai. A ona hoailona niau no o k.i r«ea nona keia nanea, oia no ka. mea niau n.ia mai kimihi inai a liik i wal«*. ia wa. A mamoa ae e ko laknu hele ana |iiia he ma« —kino ano e h«i ke ku j mji ana iiniia o lakou iloko o ia | wa koke no. | Oia hoi. he ni.au ululaau like ole j ke iho lalani u'na l kai o Haleolono I niai luna aku o Mauna L<>a. aia hoi j iniUnna o kekahi laau uui : hele 'kona maU lala a hiluu i na mea k'(io o tia inallhiki e noho ana, a no ka uianawa pokole loa. u>i hului pau ia aku la a nolio una i k'ii o na lae kahakai. Aia n.i.a keia wahi i haewi iho ai na kukai aloha ana, a mahae ae la ka hele ana o ka huakai. a oiai hoi, n» pnpu a me na auw.ta lalua e | hoolaua malie mai ana i kari!ikai. » me na elele o ke ain' o ka moku-: puni o Knhoolawe. I ke kaawale ana ak» o ka mea hona keia nanea, a o kanaaiii kane Kawelonaakalailehu», koele wa wae like mai oia niauka rne kona I maū hoa, a ia iakou i hele niai ai !a hiki ina ka aln'a i 'kaul'ana o na j kamiuiii 1 ka lehehhe nui, he liiea |o ka nhai hele mai o na kane & me me na kainahi, i ka īke mn'ia nini i keia poe kanaka ui nui wale, a he malihini lōa ko lakou ike ana ia lakon nei. Aia ko Kala!akaii)anu mau uij uohe.a ke hai malule wale la no i

' kn Imu akolea, a ke niniau la i ka | [f:ia o Konie, a he nui 'wale hoi o ina leo e heahea mai ana i na mali- | hini e komo maioko, e hanai ai a j hewo ae ka waha, hookahi no uku [ la o ke aloha. ] Aia nae, ua haawi aku no na'malihiui i ko lakou aloha me na iulu li:na pu ana. nie ka hrti aku, ua lawa makou inia nei (Kanna) ko inakou kamanina, aohe hoi he wahi e hookomo akn f,i i ko oukou lokomaikai e «a katrfaiiinn, nohiila, o ke aloha no ko oJkou. I ka f>au ana o keia mau olelo, iiu nee mai ia ka huakai no mua, a oia no hoi ka manawa i ike la aku ai ka huakai hele aukai e hooko koke mai ana ma ki». aekai, a ua lilo hoi keia inau hu».sai elua i ike mai ka la e na p>e o aka o ka ainp. j Ika hiki ana mai oka hnakui !ma Kanialo, ua hc!e awiwi mai la • ! keu a hiki ma Ualapue a me Ka;luaahri, a ua huli aku o Makani- ! keoe i kahi ana o Hina i noho ai : a ua loaa īa me kaemoole loa, a ua 1 h"ili hoi mai oia a loaa kona mau I hoH, h ua hele aku a hiki ma Pukoo laia ue hoi ka huakai aumoana ke | (iioe kololio ae la ma ka ilikai m,a--i loko o na kuaau, a ua nee aku ka I huakai a hiki ma W'aialua; a hele j ioa aku ka huakai a hiki ma Puu. ;ohuku/ a malaila a'ku hiki ma ka ! ulu kukui kaulana, ma kahi oke j Kino wailua e waiho la o ke kana[kakeulanu i ke au kahiko nona j hoi ka inoa e o nei Kukuiolanikalula,ft tuai keia wnhi aku no Haj lawa. / I Ma keia awawa kaulona i pae a,5 | ai ka huakai ma kai mai o ke kai a i hui me ko lakou mau alii kane me Ina mnnao hanoli. #na ko laila ku- ' maaina oia o MoaMa i pu'ama mei ; uie keohohia uui*;a hookipa ana i aku nia kona hale i na malilnni me . ! ka oluolu. [ Ōka nui obn lokomaikai o Mo--1 anla 1 lokahi pu ia'mai e na kanaka a pau oia awawa mai uka* a j

Rai. oi» na i«e« ai a pau ī panee īa mai imna o n* malihini me na puuwai hamama. He mea hou ijo hoi ka ike ana o ko laila poe kanaka i kekahi poe i hana la e ka uiana nui malalo iho u ua kukuna olinolino o ka lft i ku i ka ni a me Ka nani oi kelakela oia innuli liu wate, a e like u>© ka lokomaikai oia poe kaĀnaaina, oia ka na Anhhini i hoenanea )ho ai t!0 ia wahi no ia !a. Mahope iho o na luana ana, aia na ike la aku la he wahi kuuiu ohu e- uh'paa inai ana mauka o na kakai pali kuahiwi o Halawa me na uwila e olapa uiai ana iloko u ka leivn a 'ue na le» lioouakolo o Kahekih tna na paia lani, a oia kal Laukaieie a kr na mau hoahele' a pak i hu ae ai na h*n>m}(«ao alo-! ha ana no kona ha!e alii namlUa ; ele ia Ihikalani. ka mea ana i wa-' iiio aku ai ia r<avik;el©u!a ko lakou! wahs <nuli pokli. '

Ia lnkou nei no i; iiniiPii i nn, nal hae aku la ka inana n ke leki le.iumia oia mau 1h ī kona i'oe a v pn»i : ioa, a inn ke Knmaama o i» wahi a noho ana iuka o k.nn\ joik i o ua j kainaaina m-i, oja »t>i o Mouula, n>! nla kona- inoa ponui I oi. 1 knpaia ; iho ai ka īn»>;i Wkav ;u kaulai a nia H ita\va. vO K'awaiomoaum." v Ua luakaikai hele aku tia tii:<lihini uia na. wahi a pau o koia kahawsū. aia hoi kie lalama hele ia ala na kiewai a me tia kuouo o Mo#u!a e Makiuiikeoi', a ho n'ū i.o nu meii kupanalia ma keia wailele o Moaula, a oia ka Lankaieie i ho'onunao ae ai i kotiiv kiowni ililo-mai ai : i mea kino maoli me kona nani nui m.aluna o na r?oe nie ae i kaulana ma na moolelo ka:i'o kahiko o Hawāii nei. A e hke hoi me ka mea nona keia moolelo e kaahele nei i keia mau paemoku, aia ma keia wahi o Laukaieie a ite na ohana e walea nei, oia no ka palena mai ma Ha - lawa, o ke alanui i kapaia o ke alakahi mai ke kaha lai mai a ka maau ma Iloli a hiki i Halawa. He alanui keia e hele pololei ana me na wahi alu a me na wahi uakee liilii, a ma o keia alanui i loaa ai keia mau wahi lalani mele hooheno a ke alii Kapuaiwa'Aia i Molokai o ke alakahi Hookahi hoi oe e Kalani Ka maka o Iouli he inoa ia.' Aia ma keia huakai hele o Kaana ka mea nana i kuhikuhi a hai aku i na wahi inoa o kona aina i kaikuahine hoi na mea nana i hahai ae i ka mea nona keia moolelo a me kona mau hoa, Mahope iho o na hoikfiite ana a ke kamanina i kona wahi, va ka.ua mai la ke kamaaina i ke 'lii wahihe nana kn huakai hele kaapuni. a no Keia olelo a Moaula, ua ui ae o Lttnkaieie i kona inau hoa a pau no keia mea, a ua olelo akn kona mau hoa iaia. 'O oe wale no ka mea mana a kuleana ma na mea a pau malnna o Hiakou." Ma keia mau hoakaaka a kon-> ohana, na ne akn o L&uknieie 'i keia manao kaohi ake kamaalna o Ha'lawa. Nolaila, ua moe lakoii malaila ia n.o me ka hoike ana aku o kekahio ■na Pūukani i mau mea iealea hula ia po, a na.ia mea i hoonaiiHa i ke kahi manawa oia po. a hiki i ko J«kou hooluolu āna nio ke ehohia nui ī'a e im kamanmn, a he po lioi ia i ike niua 010 ia e ko laila poe kamaain i.

I ke ao ana ae, ua makankau ae la na malihini no ke kaah6le ana ma na pali Koolau mahope iho o ko lakou hoopiha atia i ka lokomaikai o na kamanina. me na . haawi aoa aku i tia aloha hoj>e loa, a e like me ka maopopo ole i ko Halawa poe kahi i hele ui'ai ai o keia poe. Pela no i ike ole ai !akoū 'Lkahi i hele aku ai o keia poe maiini. aka, o ka «;e.\, wale nō i ike aku, aia he Pnnohu Uahl e halii ana iluna o ka ilikai ka iue nialie aia hoi ka hualai aukai Ke huu ae la e rana i ka pali o Huhaka 'ho, & jo Makamke e hoi, aia ōīa me kona mau hya ke nana al<i i ke ku o na ipnli o Papalana i, aneane e hookui kona mau welelau pali ir,a na aoao 0 keia awawa haiki i noho īa e na kanaka. i ke au kahiko, a naia poe 1 l ka iuoa o kq iakou aina ma keia olelo. i'upuhi. kuiku3_o Palapala U)i ino." A o ka noho ana o Tto laiU ooe kamaaina, aole lakou e ike ana i puka ana mai o ka 1« i ke kakahiaka, aia wale no ko lakou wa e ike ai ,i ka la a kupoi.o i Jke awakea. a oia ka manawa e f»ufai ai ke kaj/a a ko laila poe wahine. a uo ka wa poKole loa. ua nalo aku la ka rnalamalama o ka la ma keieahi aoao o ka pali. a o ke apo ma ia hope iho, h.e p:)ipu wale no a hiki i ka napoo ana o ka !aA oia ka uiea e malama mau ai ko laila poe kahiko i na hua kuikui Hawaii, a i keia m;\na\va, ua nalohia aku na kan ika ma kela pwawa a o ka lakou mau hii i hana ai. aiu no ia ke waiho alū a rnō na kauliale, a o kekahi pge mai Halawa aku ka poe nana e inahi nei na loi malaila - Ma keia walii. aole palia. oe e,ka mea heluhelu i poina i ko Makani keoe hiki mus* ana mn IIa!asva mai luna mai o Manna.Loe. mahope iho o kona haalele ana aku i kona kai kuahiue lue Kaaua e hele pu nei me ia.

' I ka hala ana ae o keia walu oiahope, aa uee malie aku ka niea nona keia mnolaloma Wa i'ika? tnalalo o na pali kiekie e ku mai a'nm mauka o ka aina, me ko lakoū uiau kulana kilakila ke nana aku, a oia (iakou e nana ana, ua ike aku la |lakou i ke. kuku mai o ka lakou I mau aloha iluna o ka weleUu o na I pali iiir kahi 1 kahi i kapaia o Ki 'kiopua. | A tne le holo ana hi a ao i ke; puhi ia e ka makani, ua hiki ponoae la lakou iluua o Mulolewaa kahi, 0 kela ui kaulwna 5 law? ia a<? ui oj kona knp.-mawahine (uia: hoi o I.aieikawai i kona mau la' opio, e !ike oie ka hofke o konn, Buke Moolelo. i I ka hiki i>ono ana ae o Lauka- j ieie me ka ohana inawaho pono o. ka ilikai o >V*ilau. we ka naua! pono ana ae i aa liiona uaui o x»a j pali o keia aw>wa kaulivus a uio ko f ku kilakila o Va puu o Haupu, kahi i nor.o o kela koa kaulana" nona, hoi ua puu la, o'a o Kap^peekauila, g o kelo Houu Kupua ka Wa nana 1 liapai kela puu o Haupu a kiekie, lloūa. '

A .0 ua pui? hi ka ke Uahmia u ana Moi J ike uko ai tiip kn m'-eha-ue —u. puh;t akii ai , oia nie kona I<?Ol r«nioi malnko o ka moehane penof: 'A:a Ja*o lyi,. luna o O'.okui, o ira hēiki maiui a Keolewa ua liu,li hia ' O keia ka hoike" a ke Akua la Mui nia ka mpeuham*. Oi i ii: lioi ka mea nanH 1 hoilie inhi'e hiki Hnai ana ka iki ulu o ke one o iOihualou Ni'heu iki ka loht ka mea nana-« v>uiumi aiilo ke koa kaiiiiina o na pa-li Koolau o Melokai i mea ol(\ a ma ia ano i puka lae Io;v ai kela oleio kaulana e pili ana i ua KHhunn nei, a e puka loa nei i keia ou hou. oin hoi kei«: 'Īle mōe na Moi ke kahuna niann,' Ain no hoi malalo o keia puu ka mwlino a Mbi, a nw kela koali loihi nialuna i aneane e piii i ka il> 0 'ke kai, ■ a oii) ka mea i olelo ia ai ke kaula o Kana Aia no īa kowali ke lewa ala i ke aio p.ili o ka puu o Haupu a hiki i keia wa, ahi no hoj na hnna wai o Waipuhijv ke lawe ia ]a_e.k.a_ iJiba_ 1 iii a iite na ana e h;miama niai ana malona ae e ka ililikai ma be kumu o ka puu o Haupu. a me ka hni oka līonu nana ī hapai ! na pun l«- ■ ] ■ ! O keia i«an hoaknka a ka ' kakau moolelo, he mei oiaio keia niau hoike.'nola'ila. e komailio hou kakou i ka mea nona keia inoolelo e ptika nei. Oi;u oia a me kona mau hoa, eia t«a na kapakai o Waiiau, a ua ike ia iho la no hoi ke keiki alii o jiahi rr,okuj)uni uuku. mawaena o ke kowa o Kau-ai a ene Niihau, oia hoi o Kawelonaakalailehua a me kona mau hoaēku mai ana mauka o Kapaliokahiwa, nie ko lakou alakai eleu nui walp o ia iniiu ia. A oia no ka inanawa i -nee malie aku ai ka puiiohu uakoko a pae iuka o kp. aina me fea nani nui ulu mahiehie.' A ma ia wa no hoi i hele lik*»aku ai na mea a p u e makaLkai i pa wahi pana iiaulana o kela awawa 0 Wailau a hiki i kona kuono e kau ia ana e ka ohu a me kahi i olelo la. 'C Koki o Wailau—ke alapii a ka Opoe.