Ka Oiaio, Volume VII, Number 8, 26 April 1895 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

Unuhi ia e Mose Manu no ''KA LEO Ka huakai hele makaikai a Laukaieie me kana Aliikane—Lilo o Makanikeoe me Hinahelelani i mau alakai ma ka aina a me ka moana. Ike ia na lua hohonu maloko o ke kai a me ka aina nei—Hele pu me na ohana ponoi—Hoonohoia o Laukieleula i Ihikalani—Ulu ka ieie ma keia mau mokupuni—Lilo i mea hoomanao ia e ka Lahui Hawaii nei. ----- Mahope iho o ko Koiahi ma kaa wale anaku mai ka mea aku nona keia nanea. He mea oiaio ua hooko aku la o Laukaieie i na manao o na kamaaina o Waikiki e pae i uka, e like me ko lakou makemake, nolaila ua pae io aku no lakou ma ke ane o Kahaloa a noho iho la ma lalo o ka malumalu o na lala a me na lau o ke Kou, oiai oia ke kahua o na hale o nalii kahiko o keia aina Oahu nei, a na Kamehameha V i i noho iho nei ma Helumoa a na ka muliwai o Apuakehau i hookaawale i keia mau wahi o nalii ma Waikiki. Aia ma keia ike pono ana mai o ke kamaaina nana i hookipa aku ia Laukaieie a me kona ohana a pau, ua hoanoe ia na noonoo maikai o na Makaainana a pau e nana mai nei, a ua hiki ole hoi ia lakou ke uumi iho i ko lakou mau manao, a no ia mea, ua hooho ae la lakou me na leo nui o ka pihoihoi e wawalo ana i na paia o Kalewa e like me ke ano mau o keia lahui mai kinohi mai, a ke manao nei ka mea kakau moo lelo aole e hoole mai ana kahi mea i ike pono a lohe hoi i na leo honehone o na keiki aipohaku o ka Bana Lahui Hawaii Ponoi i puhi ai i na ea po Poalima o ka pule i hala ma ka Hotele Hawaii, e ikuwa ana na leo, e kani ana na pio, e paipai ana na lima, no ka nui mai keia o ka hauoli a me ke ohohia ia. Pela no ke ano o ke anaina kanaka nui i ikeia ma Ulukou Waikiki-kai i ka la i hiki kino mai ai ka mea nona keia nanea. Aia hoi ma ka aoao o na kamaaina nana i hookipa aku i ka huakai alii o Hawaii, ua ike ia ko lakou eleu nui me ka awiwi launa ole mai i na mea e hoomoa iana, meia kukuku no o ka mahu o ka puaa a me ka ilio la, noho ana i ke alo, na ono a pau loa, ua hoonee pau ia mai keia ma *** i mua o na malihini **** mea i hoomoa ia a me

na mea maka, aole hoi he mea e wae ae ai a ko lakou mau kiionohi e ike iho ai ma keia lokomaikai o na kamaaina i na malihini kiekie, ua hoike maila o Hanele ua eha oia ia Keoni Bulu aia pu hoi imua o ko lakou ihu na manu aala o na lau lipoa o Kahaloa a me kekahi mau mea e ae he nui wale. I ka wa i pau ai o ka lakou ai ana, ua luana iho la na malihini me na kamaaina ma na olelo ana a he nana wale mai no ka ke anaina nui e noho mai nei, a mahope iho o ua kamailio ana ua waiho aku la o Laukaieie i kana olelo a pau i kona kaikunane Makanikeoe e noi aku i na kamaaina nana lakou i hookipa, e hookuu mai ia lakou e hele, e like me ka manao o Koiahi i olelo nui ai, a ma keia mea, ua hooko aku ko lakou kaikunane i ka Laukaieie mea i olelo aku ai, a ua lilo no hoi i mea maikai i na kamaaina, a ua haawi ia na aloha hope loa mawaena o lakou a pau. I keia wa e liuliu nei ka huakai no ka hele ua ike ole loa ia ka poe malihini i ko lakou wahi i nalo honua aku ai, mai na maka aku o na kamaaina aia nae he Punohu ua koko ka mea i ike ia aku, e nee ana i luna o ka ili kai ma Mamala he kai hoi keia i haku nui ia i na mele a nona keia mau lalani mele. Nani Laeahi he maka no Tahiti, He ihu ia no ka moku o Pelekane He ala hele okoa ia na ka haole, Hele ala onaona iau ka uka e Honolulu Noho mai Nuuanu i ka wehiwehi. Ma keia wahi o ko kakou moolelo, e hookuu aku kaua e ka mea heluhelu i ka mea nona keia nanea me kona ohana e holo no Waianae. A e nana hou kaua ia Makanikeoe i kona hele hou ana e huli i kekahi mau lua hou aku i koe ma Oahu nei, a oia hoi keia: I keia manawa o lakou ma ka ilikai o Mamala, ua nee malie aku ka huakai a hiki mawaho ae o Kahakaulana a me ke awa o Kalihi, aia i keia wa o Makanikeoe e nana pono ana ia lalo o ke kai i na kipuka one e anapanapa mai ana i ka papaku o ka moana, aia nae i ke kupono anae mawaho o Keahua ma kahi i kapaia o Keawakalai, ua ike iho la ka eueu o Hawaii i kekahi awaawa e hamama mai ana kona waha i kai o ka moana. Aia hoi he lehulehu wale o na Honu a me na Mano e momoe like mai ana ilalo o ke one. O keia no ka manawa a Makani keoe i mio koke iho ai me ka pala- - eke launaole, hele ana keia iwaena o ua poe Honu nei me na Mano, aole nae he wahi mea o lakou a ike mai iaia nei ka mea nana e kuekaa aku ko lakou hale lua. A he mea oiaio, ua hookolo aku la o Makanikeoe i kahi o keia lua kai e holo pololei ana malalo o ka honua, a puka aku maloko o Aliapaakai, ma kahi i olelo ia o Manawainuikeoo. A oia hoi ka puka kai o ua loko kai nui la ma Moanalua ae nei kahi e olelo ia nei i ka haki o ke au. I Moanalua haki ke au I Kahauiki hemo ka umoki Ua hoakaka mua aku no ka mea kakau no ko Pele hele ana mai e eli i keia lua a me kekahi mau lua e ae, a ua like keia lua me Kauhako ma Kalaupapa Molokai. Ma keia wahi e ike hou aku ai oe e ka mea heluhelu i na lua i koe ala aku maluna o Aliomanu, kekahi ana o ke lii Kahahana kana aikane o Alapai a me kana wahine ui o Kekuapoi. Ka mea hoi nona na ula ekolu o ka la a o ke lii hoi keia i make ai ke kahuna Kaopulupulu me kana keiki Kahulupue ma Waianae, a i puka ai ka olelo kaulana a ua kahuna la: I nui ke aho e kuu keiki a pa ka ili i ke kai. No ke kai ka hoi ua aina. A e loaa no ka inoa o keia wahi ana ma ka uhane o ua alii Walia Kahahana la i make ma O Pililua ia oe e hele lua i Ewa. He waa huki kaula i ka pali oe i ke ali—a. I Kamaomao la Kaumakalehua I keia wa a ka eueu e nana nei i keia loko kai nui a me na wahi e ae, ua hiki ae la keia no laua o Leilono kekahi kupua o ke au kahiko. Aia hoi he lua pao waiho o na poe kino make ke hamama ae ana me ka maea i na oi inoino o ka poe make. A ua halele koke aku la o Makanikeoe ia lua o keia wahi, a ua holo mai la oia a hiki ma kekahi wahi ano pahoehoe eleku makai ae o ka mile 5 ma Kapukaki ma ke alanui hele. Aia hoi, ua ike aku la oia i kekahi mea kino wailua he wahine e he-

le ae ana me ka awiwi ma kahi hapa ou pahoehoe. A i ko ka eueu hoomaopopo ana 'ku, aole ia he mea kino o|a maoli, he aka ia no kekahi kino wailua e hele nei, no kona hopena mau loa. Nolaila ua hu ae la kona aloha i ua mea kino aka nei, a ma ia ano, ua lalau aku la na lima lauahi o Makanikeoe me ka eleu me he imo ana la na ka maka a paa ana ka uhane iaia. Ia wa koke pu no hoi i ike iho ai oia he puka hohonu ma keia wahi i piha pono i ka uhane o ka poe i make e lalama ana i o a ianei me ko lakou mau leo aheahe me ke kupinai. A o ka lua keia i olelo ia ma na moolelo kahiko o Kaleinaakauhane a o ka uhane o ka mea i make ke hele ma keia wahi, aia wale no kona pakele he loaa i kona aumakua alaila ola. Pela i hoi hou mai ai ka hanu ola o kekahi poe, e like me ahi kanana nui wale o Waipio e kuekaa nei i na mea a pau ma ka aina a me ka moana kai uli lipolipo. A ke ninau iho la paha oe e ka mea heluhelu i ka inoa o ua wahine la, a Makanikeoe i hopu aku la me kona mau lima punahele a ka wikani i hookahua ai. Ae, ke hai ae nei ka mea kakau o kekahi kaikamahine ui nohea ia o Kaiahamauleo o Ewa nui a Laakona a kaulana hoi, oia o Kawailiula kona inoa, he kupa hoi no keia mau aina elua o Ewa. I lono olelo mai au ia Waiau Haina mai au e Waimano. A no keia kaikamahine ka inoa e o mau nei o Kawailiula mawaena o 9 a me 10 mile mai Waiau aku a na Manana elua, ma kahi o ka hale hookolokolo o Ewa e ku nei. A mamuli o ka Makanikeoe hana maikai me kona puuwai i piha i ke aloha i hoi hou mai ai ka hanu ola ia Kawailiula a pana hou ae la i kona umauma a ike hou oia i ke ao aina, e like me kona ano mua aole auanei e hiki ia kaua ke hoomanao ae i kela kaikamahine o Makaalae Hana Maui a Makanikeoe i hana ai ola? Ua like no ia me Kawailiula e oleloia nei ma keia moolelo, a ua loaa hou iaia he palekana, aole paha e hiki ana i na Wailiula o ke ahiahi e ike a hoomaopopo iho i kona mea i ala hou mai ai oia, no ka mea ua like ka eueu me ke ano o ka Anela Kaulana Gaberiela. Ma keia wahi e make mau loa a na haneri tausani uhane ma Kaleiakauhane, ua hanu hele hou maila ka eueu ma Kapapakolea, a halawai oia me kekahi kupua he Peelua e moe ana, a ma ka nana pono ana o ke Kamaeu i ke ano keia mea onioni a puni kona kino i kona mau kakau panio me ke ano malule, aka, he mea ku nae i ka makau ke nana aku, a ma kona ano mana nui ua hiki loa ia Makanikeoe ke koho aku i kona wahi i hele mai ai a me kona inoa ponoi. E hoakaaka ka mea kakau moolelo ma keia wahi. O keia Peelua e moe nei ma Kapapakolea, maluna aku o Huluamanu. O Kumuhea kona inoa ka mea i oleloia he kanaka ino, ua hele mai oia mai Tahiti mai, oia hoi kela Aina nui me ke Kamaa Busi la ke ano ma ka Hema aku nei o Nuzilani e like me kona kii ma ka Palapalaaina, a o ka lua o ka inoa o keia Peelua, oia o Keliikinoloa, o kekahi hoi keia o na kanaka ui oikelakela loa ma na moolelo kaao o Hawaii, e like me Keanini, Kaonohiokala a me ke lii kane a ka mea nona keia moolelo a me kekahi poe e a'e, a ua nui hoi na wahine maikai o keia Pae Moku i lilo aku i keia Peelua, a ua kamaaina keia Peelua ma Kau Hawaii, a nona hoi ka inoa e o ala ma kela puu o Puuenuhe, pela no ma Kula, Honuaula a me Kahikinui ma Maui, a ma kalae i Molokai a ma keia wahi a Makanikeoe i ike ihola ma Kapapakolea ma Moanalua a hiki ma Ewa, Waianae a me Waialua ua noho wale ia no e keia Peelua, a pela no ma Mana ma Kauai a me Niihau. Ma keia wahi a keia Peelua e moe koi ma ka Kapapakolea oia no kahi i hakina i ka iwi o ke Kolea i kekahi kupueu kaulana o Oahu nei, a kaulana ai kana olelo i keia Au Hou. "He hale * i o ka hoi o Kalea, hakina'e Kaiwi." A oia iho na lalani mele o ua wahi Kolea a a a me na wahi kokoke a pau ma Moanalua. "Alawa ae au o Alia, Nani wale o Kaaimakalehua, A ka ulu kanu o Leiwalu, E noho ana Kolea kani. Ka piina i Kauwalau, Paa keia paka kanaka o Kaeli Ohaoha lei-o-Kanikaniola." I ka hala hope ana o keia wahi i kama hele, ua hiki mai oia ma ke kiowai o Koleana ma ke kahawai.

ua imi aku oia i ke kuamoo o keia kiowai a loaa aku iaia kekahi mana wai ma Iemi kekahi kumu mapuna e huai nei malaila a ua hookolo hou mai oia a hiki ma kawa o Lapakea. A o na kamaaina nona keia lua e nowelo ia ala e ke keiki o Hawaii, he mau moo wahine keia elua o Koleana me Hailimanu. Aia kahi noho o keia mau moo elua ma kahi pili kokoke loa i ke alanui hele ma ka mile 4 mai Honolulu aku nei. O na wahine moo keia nana i huna kele i ke alii Kakae o uka o Kukaniloko. A o Hua-a ka mea na i imi a loaa, mamuli o kona hana maalea ana i ka hamo ana i ke kuikui pilau i kona kino apuni. A ma ia ano i puka kela olelo kaulana, "He like wale no ke ku a na kii a pau, he oi wale no o Hua~a." I ka pau ana o ko Makanikeoe nana i keia mau lua, ua hele mai la oia a hiki ma kahi nona ka lalani mele hoonipuuwai malalo iho. "Moanalua haki ke au--O Kahauiki hemo ka umoki O ke kula loa hoi o Kalihi I Kaiwiula ki kiipau." A i kona hiki ana ma Kapalama, ua huli iho la oia a ike ia Wailuakio. A ua huli oia i kahi i puka aku mai ai o ka wai mapuna, a ua loaa aku ma Kalaepohaku a me Alewa he wai nui e kahe ana malalo o ka honua. A ua puka ae hoi kekahi mana wai mapunapuna mauka ae nei o ka uluwehiwehi o Kahawai. A ua hookolo ia aku a hiki ma Puunui, ma ka lua o ke alii nui o na moo, oia hoi o Kamooinanea. O Puunui keia i olelo ia ma keia mele Naoo i make. ''Aloha oe e Kuekaieki, Ka hale hoi aia ukana e waiho ai He maka'u au i ke aki a ka makika, A ka eleao ai paka o Puunui" A ke waiho nei he mau lua Palolo ma keia wahi maloko o ka lepo o Puunui. Aia ma keia wahi e hapapa hele ia nei e ke kilo a kuhikuhipuuone o Hawaii, ua pau loa iaia i ka ike ia na wai mapuna o Honolulu nei. A ua hiki aku oia mauka o Luakaha a me Kahuwailanawai. A ua loaa aku la iaia kekahi Lokoia ma kahi kokoke loa malalo pono o kela wai kaulana o Waipuhia. O keia ka wai nona keia mau hooheno o na la i aui aku la. "I lono olelo mai au ia Waipuhia, I kela wai lele mai oni i ke kunu pali, Pali mai ka maka o ka hala la e Kekele, Kapu aku la ia kai ua ku Kaunuunu. He laau hoomalu ia na ke Konohiki." O keia loko i'a i olelo ia, aia he elua mau i'a e holo pu ana me ke Awa, a me ka Anae, oia hoi he Kumu, a me ka Moi. O keia ka loko i'a i manao ia e na alii o ka lani Kaukeouli K. III. Ka mea nana e kena i ke kuhikuhipuuone, i ka manawa i noho ai mauka o Luakaha, me ka manao e kii ia o Luau i Maui ke kuhikuhipuuone. Ua pane aku ke alii imua o na alii no lakou ka manao i ka huaolelo maikai. "Ua ne|e auauei kakou i ka i'a ole? Ma keia olelo a ke alii aimoku, ua pau wale ka manao o na lii, aia hoi, ua ike aku la o Makanikeoe i kekahi mau wahine ai olaa e noho mai ana ma ka mile 6 mai ke taona aku nei o Honolulu e hana le ahihi ka makahala ana. | KKmi ki paikni a na ko,\oka j Pii^kelem. t Ke om.Oiuai la o luunuku ll'leheoekHe ma;kal no ka ?vr>ho ana «> na pio atoh.i t 11« «'iw.i ka -v.iī n,t t hopm.H u*» Ke U n«s »u ]i<n«h«i* ' aui«tim i Mswe ele i iks |m, ■; r» l»ot>ttoh»>nol:o hon ia k<> makmi i> •> i i»i > ma kahi o Pain.oi 1 a 'awe sa »*\ai v v l>uke m* Honolnh» «\*i e a 11 no ka 11 U o luw<», H<* !unv<j»i kii ko i\i; ;aaku »va e J T, St"ick*r ma ka o3»»lo hai4e. me U4 n« l <ni |v » hv»i o ano s jv>u H ia aku o.oa »>a ieKs # ma vu hui»»v »»as\m *»o v\a n> ia an» ma wa<eke l^ā