Ka Oiaio, Volume VII, Number 14, 7 June 1895 — Page 4

Page PDF (1.12 MB)

This text was transcribed by:  Wendy Osher
This work is dedicated to:  in memory of H. Kapika Lono

NUPEPA KA OIAIO.

J.E. BUSH, Lunahooponopono.

O KA PONO KA AIALII E OLA AI KA AINA.

POALIMA, IUNE 7, 1895.

 

KA HAIOLELO A KAKINA.

            Ua hoike akea ae la o Mr. Kakina, ma kana haiolelo hoohui-aina i ke kumuhana, a ma ia mea, ua hoao mai la o Kakina i kona hoomau ana, a me kona hooia ana aole i loihi kona kulana mai mua mai e pili ana ia ninau.  He hoohui-aina oia mai luna a lalo, mai loko a waho, a wahi ana, ina ua manao au ua loli ae la na poo o ke aupuni mai keia kulana, ua e moole loa @@@’u hui me ka poe e kue ana ia mea e kue koke aku ai ia lakou.  A eia hou keia olelo ana, ina no ua haalele na mea a pau i ka hoohui-aina a koe wau hookahi, aole no au e loli ana, oiai oia maoli no ke alanui hookahi e pau ai o na houpuupu, na kuee, a e malu ai ka noho ana me ka holomua o na pomaikai o ka aina.  He nui aku kana mau olelo e kakoo ana i keia kahua, he hoohui-aina.  Ma ke@a hoi ke ana mai a Kakina, ua hiki i ka poe i lohe i ka olelo eia o Kakina ke hooikaika nei e hoihoi i ka Moiwahine, a i ole eia ke koi nei i ka Aha Hooko, @ hoihoi ae ia Kaiulani, a pela aku, ke ike maopopo he mau olelo makani wale no ia, i kukuluia maluna o na hunahuna a me na mamala olelo, i lawe hapaia a paholaia aku i ke akea he mea e manao maoliia nei e hoohanaia aku ana.  Wahi hou ana:  Ua hookumuia aku keia olelo e lauaheia nei no ka hoihoi houia o ka noho moi, nana ae mai kekahi olelo mawaena o ka Loio Kuhina a me John Rickardson o Maui.

            Ua ninau au ia Kanuka, a ua hoole mai la oia, aole ana olelo pela, aka, ina i manaoia he manao @koa ko ka Aha Hooko, ua makaukau oia @ haalele koke i ka Aha Kuhina.  O na olelo a pau oia ano, wahi a Kakina, he mau olelo haku wale no i hoolahaia ae mai na aloha ‘lii, aka, he mau olelo i haku kaokoaia me ke kahua ole.

            Oiai makou, ua hoike aku i kekahi mea e pili ana i na mea i oleloia e Kakina ma ka hoihoi ia Kaiulani ma ka noho moi, ua manao makou, he mea oi loa aku o ka maikai, e unu@i aku i ke ano nui o ko Kakina manao hoomau ma ka hoohui-aina, i mea e ike pololei ia il@o ai ka mea oiaio, a i mea e pau a@ na manaolana kuhihewa o kekahi poe eia o Kakina ke koi nei @ hoihoi hou ia ke aupuni moi, a pela aku.

 

A ENEMI O HAWAII.

KE KIEI IA NEI.

            “Ma ka nupepea Call Mei, @@ ua hoolahaia ae la keia hoike o na mea a Kanikela Waila i imi ai a i hooiaio, a eia ke kiei nei ma Kaleponi, oia hoi keia.”

            “He nui na lono a me na kupinai lono o a huakai filebusta, kaua no kekahi mau mahina i hala, aka, aole @ae au i ike pono i ka mea pololei a he wa pokole wale aku nei no.  I kinohi aole o@u hoomaopopo i keia mau olelo aka, ua loaa mai la nae ia’u mahope mai nei naua i hoololi ae i ko’u manao.  Ano ua maopopo loa ia’u he oiaio keia mau lono.  He oiaio he mea kekahi e hanaia nei, aka, aole @@e e hiki ia’u k@ kamailio e pili ana ia mea an@.

            Ua loaa mai la ia’u na kauo@@ mai ko’u aupuni e imi aku i keia mea a maopopo pono, a e hana aku i ka mea e hiki ana i hiki ole ai ke kepaia na pu a me na poe e komo po’a aku ia Hawaii mai na awa Amerika aku.  He mea maopopo no, ma ke ano he mea pili i ka’u oihana, a me ko’u aoao kalaiaina a me ko’u makemake maoli, e hana ana h@i au e like me ka mea hiki ia’u e alai i ke keaia o na mea kaua ku ole i ke kanawai mai Amerika aku.  Aole au e noho palaualelo ana ma keia mea.”

            “He mau agena anei kou e hele @ei e ki@i i ka poe manao wale ia eia iloko o keia hana kana kipi?” wahi a ka mea hanu mea hou.

            “Ae, he ekolu a eha paha ko lakou nui,” wahi a Mr. Waila, “a @e poe maalea a kiei eleu loa ua poe la.  Ua maopopo loa ia’u ka poe nana e hoala a e alakai nei i keia ana.  Aoe e hiki ia’u ke hoike aku i ka inoa o keia poe ano, aka, ua ike no @ae au ia lakou.  Eia @ae, aole o’u kanalua i ka hoike ana ae ia Franies Leo G. Harden, oia kekahi agena o keia poe, he wahi kanaka opiopio wale no, he okoa a he eleu, aka, he kanaka hiki ole ke hilinaiia.  He pono nui kona ke lanakila a aole hoi he mea e poino ma kona aoao aku.  Ua kipakuia mai la oia i ka makahiki 1894 mai Hawaii mai, a eia oia ke auana hele nei  ma keia pae aekai mai ia wa mai.  Ua holo aku la hoi oia i ka huna o keia mokuaina i keia mau la aku nei mamuli o kekahi hana malu a ka poe nana e hoeueu nei keia hana kipi.  Ua kauoha a’u e kiai ia oia, a ua maopopo ia’u eia oia ke hana nei i na hana kolohe. 
            “Heaha kau e hana ai ina e oiaio loa mai ana keia mau hana kue mai keia wahi aku?”

            “Heaha kau e hana ai? Ae, he mea oiaio, aole au i maopopo loa i kau mea e hana ai.  Hookahi wale no alanui imua o’u, oia hoi ka hoike aku i keia mea imua o na mana aupuni Amerika ma keia mau hana, aka, aole, o’u hilinai e kokua nui mai ana ke aupuni Amerika.  He mea oiaio no hoi, ua hoikeia aole keia aupuni e akeakea ana a e lawelawe a kue kanawi aku ma na @ihia e kue ana i ke kanawai noho kukaawale @ na aupuni, e like me ia e pili ana ia Hawaii.  E nana kakou e pili ana i ke k@mu Wahlberg, a me Kapena Martin, kona Kapena.  Aole loa he wahi aka o ke kanalua ana ma ia moku i lawe aku a hoopae i ka lako kaua a me na pua, a ua hoohiki wahahee hoi ke Kapena i ke ano o kana ukana i lawe ai. 

            “I ko’u wa i hoopii ai ia Kapena Martin, no kona kue ana i ke kanawai kukaawale o na lahui ua haiia mai la au e ka loio aupuni o ka Apana Hena o ka Mokuaina o Kaleponi, Mr. Denis, aole a’u kumu hoopii koe wale no ma ka hoopii hoohiki wahahee o ke Kapena i ke ano o kana ukana a mahope hookomo he ukana okoa maluna o kona moku.  I ko’u ninau ana ia Loio Aupuni Foote o ke aupuni maoli, ua oleloia mai la a’u aole hoi he kumu hoopiiia Martin.  Nolaila ua hookuu waleia ka moku kuna Wahlberg a me kona Kapena.  Ina e hiki i ka poe kaua kipi ke haalele i keia mau kapakai me kekahi moku mama o kona noho ana ma ke kai, alaila aole he pilikia o ko lakou pae ana aku ma Hawaii He hneri ka nui o na wahi kuono e hiki ai ke pae ia aku ma na mokupuni a pau, --na awa e waiho wale la e hiki i na pu a me na lako kaua a mo@na kanaka ke pae aku me ke keakea ole ia, me ka oluolu a me ka palekana.”

 

E LOKAHI AUANEI KAKOU?

            Ma ka nupepa Aloha Aina i ike iho ai i kekahi kukulu manao ana oia pepa e olelo ana, e kokua kekahi i kekahi, a ma ia kumu e hoike aku ana, ua ike makou he kalaiaina naauao ia, aka hoi i ke au naauao ana.  A no ia kumu ke ninau nei makou e lokahi ana anei kakou ma na hana a pau, e like hoi me keia, e kokua kekahi i kekahi, a e aloha  hoi kekahi i kekahi, a pela wale aku. 

            Ina i’o pela ko kakou ano e ka Lahui Hawaii Ponoi, alaila, ke oleo ae nei makou, e ola aua ka aina, ka Lahui a me ke kulana kumu ou e Hawaii Lahui, Hawaii Aupuni Alii, a me Hawaii Aina.

            A oiai hoi, he mau makahiki loihi makou paio ana no ka pono o ko kakou aina kulaiwi, ka Lahui, a me ka mea e  noho hoomalu ana aole hoi oia wale, aka, ua haawi pu makou i na olelo ao mai ka mea e noho ana i ka noho alii, a hiki i ka pale halii o lalo loa.

            Nolaila, ke hoike aku nei makou i ke akea, maluna o ke kahua holomua, a me ke kaulike, i na e lokahi i’o ana ka Lahui, ma ke kokua ana o kekahi i kekahi alaila, oia iho la no ke ala o ka lanakila, a me ke kaulike, alaila, oia ka wa e ike ia ai, ua komo ka Lahui iliulaula, a ilihapa paha iloko o ke apo o ka lokahi.

            A e like hoi me ka makou i olelo mua ai, oia hoi keia.  “O ka moto o ka Lahui Hawaii o ke aloha no ia,” ina aia iloko o kela kane, keia kane kela wahine keia wahine, kela keiki keiki, ua moto ala ala@la, aole e hiki i keia makakila ke hoi hope no ka wa mau loa, e ku ana oia maluna o ke kahua o ke kaulika, a me ka hoopono nou e Hawaii Ponoi e like me kona kulana mai kona hookumuia ana mai.  Nolaila, e ka Lahui Hawaii oiaio, ka i’o o na i’o ke koko o na koko a me ka iwi o na iwi, e lawe i ka olelo ao a malama, i ola ai kakou a pau loa.

            A oiai hoi, elua wale no ka@oha ano nui a ka Haku i waiho mai ai i ko keia ao, oia keia.

            E aloha aku oe i kou Akua me kou naau a pau, kou ikaika a pau kou uhane a pau.  A ua l@ke no hoi ka lua me ia, e aloha aku oe i kou hoakanaka, e like me kou aloha ia oe iho.  A nolaila e na makaainana aloha, e lawe oukou i keia olelo a malama, oiai he olelo aho nui keia, ke wehewehe ia kona atioma, mai haalei wale e hookomo iloko o ka lolo o ko oukou mau puniu, i ike ai oukou ina mea a pau.

            Kou Oiaio,

            D. M. PUNINI JR.

 

Ka Hoike a ke Ki@.

Aia i ke Ehuehu.

Hul@amahi Kaleponi.

I NA PUUKANI HAWAII.

            E like me ka hoolala ana a ke kumu uhiohe Libornio, pela i hele aku ai na hoa a pau o ka puali, me ko lakou mau kahiko piha o ka hana a lakou i hele aku ai. 

            Ua hui aku la ko makou mau maka me na helehelena o C. W. Ashford, F. Wanabaga, James Brown, John Radin, Nick Peterson, Chas. Creighton a me kekahi mau makamaka lehulehu e ae i kamaaina i na keiki Puhiohe a me na a’u pu.

            Ua lulu lima pu iho la me ka hauoli nui me ka manao, me ko lakou ninau pu mai, pehea la o Hawaii ka aina a ka lokomaikai i noho ai?

            Ua pane aku la makou he oia mau no mai ko oukoou wa i haalele ae ai a hiki i keia manawa, aohe ano e ae, koe wale iho no na lono houpuupu no na lako kaua a oukou i hoouna malu ae nei no Hawaii.

            Ua kani iho la ka aka a ua poe eu la, me ka olelo pu ana mai, aohe i piha ka moku kaua a makou e hooili nei, na poka koe a kau aku, alaila holo aku la me ka manao e lawe pio ia Hawaii, hehe hou ae la ka lakou aka no keia mau olelo hooheno. 

            I ka pau ana o na ike ana, ua hoi aku la ka Puali Puhiohe no ko lakkou hotele i hoomakaukau mua ia ai, a hoi aku la hoi au no ka Baldwin Hotele, kahi hoi i haawi mua ia mai ai o ko’u rikiki no ka noho ana malaila, a hiki i ko’u wa e hoi hou aku ai no Honolulu.

            He nani keia Hotele, i pakolu a pa-ha aku i ko kakou hale-lii, he hihimanu kona mau alapii maloko a mawaho, a ke nana iho ia lalo mai ka palena mai o na rumi o luna loa, ua kohu naonaokauaka o lalo ka liilii.

            Ke na@a aku oe i na rumi a pau oloko, hewa ka maka ka ua mea o ka nani, a hiki ole i kou lunaikehala ke wae iho, o ka mea hea la kau e hoohalike ae a@.

            Eia wau ke hele pololoi aku nei no waho o ka pa o ka Hotele, a ke @@@@ aku nei ko’u mau maka i ka pipio o ka waianuenue e iho makawalu iho ana maluna o na pua kanu e ulu ohaha ae ana, a e moani mai ana hoi ko lakou ala, e like me ke kupaoa o ke kupukupu o Lihue.

            Komo aku aku la au a halawai aku la me ua Kupakalo lawelawe oloko’o ka Hotele, a haawi aku la i ko’u rikiki, a ua hookipa kokeia aku la au, ma ka hoihoi ia ana o ko’u puolo ma ka Helu 16, o ka hale ekolu mai o ka honua ae.

            Ua haawi mai la ke keiki lawelawe oloko i ke ki o ko’u rumi, me ke kuhikuhi pu ana mai i na mea a pau oloko, me ka olelo ana mai, ina makemake au i kekahi mea, e kaomi iho i ke ki o kekahi uwea e moe ana, a malaila e hiki ai ke kamai@@o pu me ka ona o ka Hotele a me kekahi poe e ae paha.

            Ua haalele koke mai la oia ia’u a nalo aku me  ka hikiwae loa.  Ua komo aku la au iloko, a wehe ae la i ko’u mau wahi aahu holo mo ana, a komo hou ae la he wahi paa lole hou, a hookani iho la i ka uwea e moe ana no ka lawe ana mai i wahi mea ai no ka wa pokole, no ko’u ake e hele koke ma kahi noho o ka Bana Lahui Hawaii.

            Ua hooko koke ia mai la kou makemake, a ua ai awiwi iho la no ka manawa he ekolu no minute a kaomi hou iho la au i ka uwea, a hiki koke mai la ke kanaka lawelawe me ko’u hoike pu aku, ua makemake au i kaa no’u e holo ai i ka American Exchange, a i ole, i ka Metropolitan Temple.

            I hakaliu no a pau ka’ukamailio ana, ike koke aku la au ike kaa i ka lawe@a ana ae a mamua iho o ka Hotele kukuluia iho la no ke kali ana i ka mea nana ke kauoha, oia hoi au.

            Kau iho la maluna o ke kaa a kamoe aku la no kahi o na Pua o Hawaii, aia hoi lakou a pau, ua hiki mua aku la ma ko lakou wahi i hookaaleia ai, a na hui aku la au me lakou iloko o ka ohohia nui o ka hauoli.

 

I AUPUNI KAULIKE KO KAKOU.

            O ke poo e kau ae la maluna, me na huaolelo moakaka, e noi ana i aupuni kaulike ko kakou

            E pane ia mai ana a ua anei paha o ke aupuni hea ke aupuni kaulike e noi ia nei?

            Ke pane nai makou, o ke aupuni kaulika a makou e olelo nei, oia hoi keia, o ke aupuni a ka lahui i lokahi ai, kuikahi ai, a hooholo like ai hoi, oia ua aupuni ‘@a, aole hoi o ke aupuni i kukuluia e kekahi hapa nuku o ka lahui, aole ia he aupuni kaulike.

            E nana i ke Aupuni Emepera o Farani, oiai ia aupuni e noho hoomaluia ana e Napoliona III ua ulu mai la ke kaua mawaena o Farani, Kelemania, a me Perusia no ka paio ana malalo o kekahi kumu i ike ia mawaena o m@ aoao elua.

            He mea oiaio, ua ku ae la na kanaka Farani oiaio a molina aku la i ko lakou ola, no ke aloha i ko lakou aina, me ka hopo ole, a aneane e kupilikii maoli no o Kelemania, a me Perusia ia Farani, oiai ka mana o ma pukiuniahi o Farani, e rula ana ma ke kahua kaua, a e hoolilo ana hoi i kona enemi i mea ole.

            Aka, i kekahi la, oiai na puali koa Farani e hoomaha ana ma ko lakkou hoolulu, ua hiki aku la ka elele me kekahi leta, a haawi aku la i ke Genera Nui o a pualikoa o na leta ‘la, mai ka Emepera aku no ia a Napoliona III.

            A e like me ka o@hana ka@a, @a holo aku la ua Genera ‘la a hala na anana 500 mai @@ kahua hoolulu aku, me ke alakai pu ana i na pualikaua, maia wahi, ua wehe ae@a oia i @a le@@ ‘la a heluhelu iho la a ike iho la @a i na man@@@ oloko e hookikiua mai ana i ka lahui e hele imua, a me ka hoomaha ole.

            I kela wa, ua hoike koke aku la ua Genera nei i kona manao imua o ka pualikaua, e haawi pio aku lakou, i kumu e pau koke ai ke kaua, a mahope aku, e kukulu ka lahui o Farani i aupuni kaulike, oia hoi ke aupuni repubalika, a e hoopau i ke Aupuni Emepera, oiai, ua hewa kana hana, e ono@ nei e@ hele aku im@a, me kona ike ole i ka pono a me ka hewa..

            He mea oiaio, na apono ka puali holookoa, a oia ko lakou wa i huli hoi aku ai no ko lakou kahua, hoolulu mau, a i ka hora 2 eia auina la, ua ike ia ka nee ana mai o na pualikaua hui o Kelemania a me Perusia, a oia ka w@ i huki koke ia ae ai ka hae hoailona e haawi pio aku a@a.

            A oia ko lakou wa i hoopuni koke ia ae ai, a lawe ia aku la.

            Iloko o ka wa pokole loa, ua hiki aku la ka elele mai ke Genera aku e hoike aku ana i ka lohe imua o ka Emepera Napoliona III, ua pio kona pualikoa, a oia no ka wa i haalele koke iho ai i ka hale ‘lii o Farani a holo mahuka aku la.

            Iloko o kela wa, ua pioo ke kulanakauhale, aka, i ka la mahope iho, ua hiki aku la ua Genera nei, a kuahaua aku la, e kukulu hou ia ke Aupuni Repubalika ma Farani nei, oiai, ua hewa ka hana a ka Emepera, me kna hakaka pu ana aku i ua leta ‘la, a oia ka wa i lokahi ai ka lahui a kukulu iho la he Aupuni Repubalika, a hiki i keia la.

            Aole hoi o Farani wale, alka, o kekahi mau Aupuni Repubalika e ae kekahi, i kukuluia no hoi, e ka manao lokahi o ka lahui.

            Nolaila he mea pono, e loaa ia kakou he aupuni kaulike, i lokahi likeia hoi e ka lahui mai o a o, a oia a ua nei ke aupuni onipaa, me ka ewaewa ole.  Nolaila, e na hookele waa o ke Aupuni Repubalika o Hawaii, e kooikaika oukou e loaa ia kakou he noho ana Aupuni kaulike ana, a i mea hoi e mau ai ka hanohano o ko kakou noho lahui ana, no ka wa mau loa.  E ola o Hawaii i ke Akua.

            Kou Oiaio,

            D. M. PUNIHI JR.

            Honolulu May. 29, 1895.

 

E MAKAALA E PONO AI.

            E na makamaka, a me na hoaloha, aloa pumehana kakou.

            Kekau leo aku nei makou ia oukou e makaala e pono ai, a oia hoi keia:

            E akahele loa ko oukou hapai ana i ka pohaku ako’ako’a, oiai hoi aia iloko o ua pohaku la, kekahi holoholona ino loa a i kapaia he laau make.

            Oiai hoi i kekahi la aku nei o keia mahina e nee nei, ua hele aku la o Keohokii e hoohikihiki pohaku ako’ako’a, i mea hana kau waa nona, a iaia e hapai ana, ua nanahu ia iho la kona opu, e kekahi moo pilipohaku, nona na @@weawe eono, me ka maopopo ole iaia, he mea keia nona e kupilikii ai, aka, mahope iho o kona hoi ana i ka hale, ua hoomaka koke mai la ka eha, mai ia la a po a ao, a hiki i ke ahiahi aua a akahi no a akakuu mai.

            A eia oia ma kahi moe e waiho nei, o ka lua keia o ka pule, a he ku i ka hilahila ke ike aku i koua poino, aia nae malalo o ka lawelawe ana ke Kauka i keia wa.  Nolaila, e makaala loa oukou e ka poie hele kahakai i keia kupoino o ka laau make ka moo pili pohaku e noho ana iloko o na p@@p@@@ pohaku ako’ako’a.  O ke ola keia e hoikeia aku nei, a o ke kuli oia no ka make.

 

            Ma ka hoike a kekahi nupepa Iapana o ke taona nei @ hoi aku ana ka kekahi poe no lakou kekahi mau hale maanei ma F@m@sa, a malaila lakou e lawelawe ai i ka lakouoihana.

            He makana ka Kim@ Pelekane @ kona paahana ma Kona Hema Hawaii.  He haole malama o Kimo me ka helu ole, he haawi ka he@a m@@ka lohe ole o ka akau, a me ke kukala mua ole ia o kana mau hana aloha.

 

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO  LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kah@lilieeol’a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.

@@@hi @@e Mo@@ Manu no “KA LEO

Ka huakai hele makaikai a Laukaieie me kana Aliikane-Lilo o Makanikeoe me Hinahelelani i mau alakai ma ka aina a me ka moana Ike ia na lua hohonu maloko o ke kai a me ka aina nei—Hele pu me na ohana ponoi—Hoonohoia o Laukieleula i Ihikalani—Ulu ka ieie ma keia mau mokupuni—Lilo i mea hoomanao ia e ka Lahu Hawaii nei.

 

A no ka u@i p@a ia o ka hale o na alii e noho ai e na lalal o na kumu lehua me ko lakou memele a @@aulau, nolaila, ua kapaeia kain@@ o Kahalelehua.

            Aia no keia wahi kaulana ke waiho nei a hiki i keia wa, a ua loli ae kona ano i keia wa i k@@a kulana mua, o ka poe hele kuahiwi makaikai me na kamaaina ka poe e ike i keia wahi, a ke manao nei ka mea kakau.  O ka Moi wahine Emma Kaleleonalani ke alii wahine hope loa ka mea nana i hele makaikai i keia mau wahi pana a kaulana ma ke kuahiwi o Waialeale a hiki i Kilohana e nana iho la ia Hanalei ma ke ala mai Waimea mai a @o@@ huakai a Emma keia mele kaulana i na la i a@i aku la, aloha no na alii hanau o ka aina mai ka po mai, e like me Liliuokalani.

A Kilohana o Kalani

Nana ia Hanalei

O ka lae hala o Nauwe

Alai ia e ka noe

O Maunahina kai luna

O ke Ala kuh@kuhi lima

Uli ae nei Ema-Lanai

Mahea ke ala kupono—

            Mahope iho o ko Makanikeoe kilohi ana ia Pihanaakalani @a hu @ la eakona alahele a haalele aku la la—

Maikai Kauai hemolele i ka malia Kupu ke’akela ke poo o Waialeale kela i ka lani

Kilakila kaawaiki@i kano Kahelekua A ua hiki mai la oia maluna o Kalalea, a ua huli aku la kona nanai@a a ike aku la he wahi puka o ke kau wai loa e hamama mai ana mawaena o ka pali, a ua komo aku oia e ike pono i kona ano.

            A iaia i hookokoke ai, aia @ae, ua halawai mai la oia me na lole @he nui wale e noho ana, a e holo ana a e paani aua e like me ko lakou makemake.

            A ua loaa aku hoi iaia kahi e nuka aku ai o keia l@a mauka ae o ke alanui hele ma MOloaa ma kahi i @apaia o Kealaakaiole kona inoa

            Ma keia wahi na iole kupua kahi @ noho ai, a mai keia wahi aku @ hele aku ai a noho aku ai ma keia mau mokupuni.

            A eia no ma ka moolelo o Pikoiakaalala, a no keia wahi ka iole i hahai ai i kekahi kanaka mahiai @ala o Kauai a hiki i ka pahoehoe o Kukalaula ma Kau Hawaii.

            A e like no hoi me kela iole pua pua lenalena o Kauai i imi ai i kon! Hoa kaapuni a @@o@a ma Hawaii. 

            Ka mea hoi nanan i pii ae i ka pali man@a a loaa o Kiha@u maluo ka heiau maiuna o Kahokuwelowelo ma Waipio Hamaku Hawaii kahi hoi o keia kupueu Makanikeoe e huli nei ina mea pohihihi ma ka moana a me keia mau mokupuni, a e like me ke ano o na iole @ noho ma kela wahi mai ka wa kahiko mai.

            A ai hoi, ua hoola@@ mai kahi mea i ike pono ma ka upepa ma mua aku nei, ua hoi@e ae la ua poe iole hookalakupua nei o Kauai e like me na hoakaaka a ka mea e kakau nei.  Noaila e hoone aku kakou  imua i ke kamahele.

            Mai keia wahi i oili aku aku ai o Makanikeoe me he manu ko@e ala e lele an@ me ka moukea i ka lewa, e hui ana kona mau nanan ana ma o a maanei me @e pueo io nui hooanoano aia, ka mea nana e popoi ke aewa o ka lani.

            A ua ike iho la oia i kahi i ulu ai o kela koa o Kahihikolo, a ke k@ai iho le keia i kahi noho o ka poe Olohe ma ke kuahiwai o Koolau.

            A @a hiki loa aku oiama ke kumu o ka wai Nam@l@kama ma Hanalei aina ua nui a hanohano hoi e like me ke mele.

            A iaia i hiki ai ma keia wahi ua nui na lua i loaa ia@a ma ia hele ana, a ua halakau aku la ola maluna aku o ia kuahiwai a hiki @@@ na Ohia o Kupakoili.

            A ua loaa iaia he lua huna e hele ana @  hoea ma hai o ka muliwai o Waipio.  A oia hoi kekahi wahine pili loa i ko Kapoulakinau ma kakaina p@n@@.

 

HALAIA HAPAUEA

            Ma ka hora 3 A.M. o ka la 26 o Mei 1895, ua kii mai la ka anela o ka make, a lawe aku la iaka @anu o Olepau, ma ke awawa o Waipio, Hamakua, i ke 83 o na makahiki o kona ola ana, oiai hoi ua hanaui oia i ka A.D. 1812 ma Waimea Kohala Hema, mai ka puhaka mai o Paukuwahie, na laua me Keawe.  O kona Kupunakane oia o Kaulahea, no Maui mai, a nohoia Ue no Waimea Hawaii, na laua mai o Keawekaapali.

            O ke kumu o kona make ana ma ka po o a la 10 o Aperila ’95 ua pau oia i ke ahi mamuli o ka huli ana o ka ipukukui Aila-mahu, i huiia me ke kumu paa, a me ka piwa.

            Ua nui ka hooikaika ana e loaa ka m@@a, aole nae, ua nui ka hooikaika o kou meu kakau e kiei i ke Kauka, aole nae ona ae a hiki i kona hala ana aku.

            Ua mare oia he wahine o Keaka, a make oia a mare hou aku la oia me Hulihewa, a me ia i noho iho nei a hala wale aku la, aole ana keiki me keia wahine elua, he waiwai paa kona, a waiwai lewa i oi aku maluna o $5,000 a ua hooliloia i ke kaikamahine a kona kaikuahine ponoi, a  me ke kaiki hanai, a he moopuna ma ka aoao o ka wahine.

            He kanaka oia i aloha nuiia e ko Waipio mau kini, no ka oluolu, heahea a lokomaikai, a ke olelo nei lakou, hala ka ai a me ka ia.  Ua waiho iho la oia he wahine mare, he kaikamahine, he mau moopuna, a me na makamako a hoa’loha e u aku ma keia aoao o ka muliwai eleele o ka make mau loa.

            Ua waihoia aku la kona kino lepo, e like me ka ka buke kaulana, e hoi no ka lepo i ko lepo mahope o ka halawaiia ana e P’. Paaekuahiwai, a he nui ka poe i ukali aku ia ia ma ka hoolewa.  E hoonaniia ke Akua nana i haawi mai, a nana no e lawe aku ma kela huli o ka make mau loa.

            O wau iho me ka luulu,

            Z. P. KAUMU

            Waipio Hamakua, Mei, 29, ’95.

 

            Ua loli ae la kahi holo o Arawa@ o@a hoi mawaena o Nu Kilani me Ladana, a e pau ana kona maalo ana ma na kai o Hawaii nei.

            O@ai o McDonald e komo aku ana iloko o kekahi halekuai @@ga ma ke alanui Hotele, ua hamohamo iho la oia ma ke poo o kekahi ilio nui e kku ana ma ka puka o ua halekuai la, a e @ahu ae ana ua ilio la i na lima o ua eu l@, me ka miki pu ae @ ke kauiai.  Ua lawe ia ke kahu a me ua ilio ia i ka Halewai.

 

Elia Kaululaau

KAUKA HANA NIHO

            Ke hoike hou aku nei au imua o ko’u mau hoa makaainana a pu@ ko kakou nei Paeaina, eia no au k@, hoomau nei ma ka’u

Ohana Hana Niho:

Ma ko’u Keena, ma ke kihi o Alanui Betela a me Moi, ma ke Alanui Moi ka puka e komo mai ai.

            Ke kono aku nei au i ka poie a pau, i loaa ko lakou mau niho i ka eha; a na’u no e hoopau aku i na haawina @haeha iloko o ka manawa pokole loa, me ka’u mau laau i k@ @@ ana iwaena o ka poe a pau i hele mai i o’u nei.

            He wai auau no’u ka huki ana na niho, a iloko o ka i@o ana a ka maka, me ka palanehe auna ole, ua hemo ia niho eha, a ua hiki hoi ke hoopiha i na niho me ke @@la; Kala a iwi paha, me na uku haah@a a oi loa aku hoi ka maikai o ka hana a ana me ka maiau nui.

            E kipa e o’u mau makamaka a e loaa no au ma ko’a Keena hana, me ka makaukau mau e haawi aku i na ao ana i ka mea kupono e hana ai i ko oukou mau niho@ me ka au@au ole aku ia oukou no ia ao ana

            Elia Kaul@laau.

            Kauka Hana Niho.

K@@na Ki@i o Alanui Betela me Moi

            Augate 1, 1894.  Aug @ tfd.