Ka Oiaio, Volume VII, Number 15, 14 June 1895 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

Unuhi ia e Mose Manu no "KA LEO

Ka huakai hele makaikai a Laukaieie me kana Aliikane—Lilo o Makanikeoe me Hinahelelani i mau alakai ma ka aina a me ka moana Ike ia na lua hohonu maloko o ke kai a me ka aina nei—Hele pu me na ohana ponoi—Hoonohoia o Laukieleula i Ihikalani—Ulu ka ieie ma keia mau mokupuni—Lilo mea hoomanao ia e ka Lahui Hawaii nei. A mai keia wahi aku oia i hele ai a hala hope o Lumahai me Wainia ua loaa aku iaia ka lua o keia mano kaulana oia wahi o Kaumaka kona inoa, a ua nana hele aku 1a keia no luna o ka puu o Makana, a ua ike pono iho la keia i ka lae hala o Nauwe e hone ana ike i kai me be Naia la. Aia hoi imua o koua mau maka kahi ana o ke kino make o Lohiau i lawe ia ai e Kiolioe ma a huna ia maloko o na wahi ana la, a noia huna ia ana o ke kino o Lohiau, oia ke kumu o Hiiakaikapoliopele i noi aku ai ma keia mele a ka po hula e aumaku nei iloko o na aaaina lealea. Kunihi ka mauna i ka lai e O Waialeale la i Wailua Huki i ka lani ka papaaua ka wai kini Alai ia la e Nounou Nalo ka ipuhao ka la ula mauka o Kapaa e Mai paa i ka leo — He ole ka hea mai—eIa Makanikeoe i hiki hou ai ma Haena, ai i oia ke ike pono aku nei no i na kanaka ana i hoopakele ai mai pau i ka muka ia e kela mano o Kalalau o Koamano kainoa, aole nae he wahi ouli haupu ae iloko o lakou o ka puuhonua keia naaa i kala ae i ko lakou pilikia, ina i kalakahiko i au waie ka la ia lakou. A mahope o kona kiu ana aku ia lakou, ua huli ae la keia no na kiowai a Kanaloa a me ka wai a Kapalae malalo pono o ke kumn o pali o Makana. A ua maopopo iaia he mau wahine moo na mea nona keia mau kiowai elua, a oia ka mea i papalua la ai kainoa o kekahi kiowai o Kawaiaamoo. Paiai kahuli lole ula uka o Alakai Noewale mai no Kalehuamakanoe Noe Kalehuamakanoe wiwo i ke anu Anu aku i ke ala kipapalaau alahui kui lima kana o Maunahina e E hina hookahi la owau wale no E hina pu no kaua i kaahanui Aha la-hao-e Mai keia ala kuahiwi malihini aku a ka eueu e hele nei, ua hiki no oia ma kahi i oleloia. Ua ike maka iho nei au i ka nani o| Aipo. E li ana ka io i ke anu o Hauailiki. Ma keia ala kuahiwi a ua hiena nei o Hawaii, aole loa he mau mea nana e alai mi kona alahele, oiai, ua lawa oni ma na ano apau, a maia kumu no oia i hele ai a hiki ma Waiahulu kahi a Kamapuaa i noho ai me na wahine, a ua hiki loa aku oia ma kahi i oleloia mauka o Waimea. Aua oe e ka ua

***Ma kei* ff»hi wjw»i*. «a buli kolw »tu la koan aUbeī« no luna ō Koukou. a ui hfti loa tka 1* oia m* Maunanio* a ke bolo mai 1a ke «liio ka me ka |r«)bih«iß, a oia hoi ksu 4k* aiea liel«betn • puuua ae at i mau UlAni » n* Jii. Mipu k> hanu 0 k» T-fttiae i ka p*li tt«pu no i k* pall h Waialoh» Aloh* w*le «li ke. k»IHI hīki palai K«o»i k«a*n» kwa. A ua hiki loa aleō oia mauka o Puuk»pel« t a ua ike aku la oia he wahi kiowni ma k«kahi wahi okoa « aku, he wabi pouahalua poepne. I ko Makanikeo« nana pono ana ikeauoo keia;tsratii ki&wai e lans «ei m<> ka limu kaU o ke kāi, a ik« pu aku la no hoi oia he mau ia m&oli 0 loko ohkai e holo an«, oia hoik* kueou. Aholehole, Moj. A m* kekahi iuau iaeae he nuf wftje, a oia ka hnomaopopo ana a te iatoth«le > Ite auo, ua ike oia he wabi puka kai tnaoii keia. noiaiia, ua huli pooo u'a i k«hi i puka mai ai o k« trai o ka moana. Noiaila, ua hoon>»ka kok« crfa « imi m« k« hookolo āna i kona anO maoii. a īaia i luu eku »: me be honu aia, ua ike oia, ua iho polaiei k«ia w.flin lua kai Halo « k» houua eae ka laumama o kona uiau aoao •puni. aua ioua aku hoi iaia ke aiahele' pololei kahl i puka mai ai UW.

A oia kiina i hookolo aku al * puka iiiaWAlio aku o ke kai e kokoke mai aoa i ,ke one keni o Noliili, aoia ke kunu o ke komo ang o na ia moaea m«la]o oka honua a pu ka mauka o Puukapele. Ma keiawahi puka k«i i hoike ia i ka wa e noho ana kekahi p#e kanaka i ke au kahiko mauka o keia w*hi. ina lakou e ike ana ina ia Moana e holo ana naaloko o keia kiokai, ame ka iimukalae, lana ana ina ka i'li kui, a me k* aama e holo ana iiai o keia lua, ōa hiki ia lakōu ke ike a koho, aia Uekaikoo nui makai o Mnha. A ua huliamahi kaipo 9 puni o Kauai, a oia kaioanawa e komo ai ke kai iloko o' kawai o Mana, a e nui auanei ua wahi e komo naai ai e kekai iiuna o ku ainn, a ua naiowaie ke uki a me ka nuku h ine na mea e ae, alaila, he moana kai wnle no mai Kekaha akn a hiki i Mana. A peia no i ka w ua uui. ina e p li.i o Kaianamaih i' 11 ka wai, aiaila. e ieaa auanei kt-ia mele. Holo ka waa ua piha Ka'.anamaibiki, E hauini auanei ma ke kaha o Ainaeke, K« ike aku i ka hale ka o lalo, Hale kuikui iau niu o Kona. Mahope iho o koMaknnikeoe makaikai ana ī keia ina kai mai uka mai o Puukapele a hiki 1 kai o-Ma-na, ua'huli ae la oia a nanai ke ooe oiwi o kana ui uohea Kaohaiula i loaa ai laia ma kana huakai mua loa.

A oiai hoi kona kaikuahine haku iani n<e na hoahele-a boa ukali 0 ke au miki-a me k« au-ka-a meua ale kualoloa o Kaieiewaho e noho ana ua Waimea. ua bui aku oi'a me lakou malaila me ke aloha nui ahe wa hoi ia no na malihini e hoonanea la ana 0 ko laila mau kamaaina i ka ia hoopa ih kanaka 0 .Waimea.be 0 ka īft kei» e wehe ai 0 Uwahi i ke kane a me ka wahine. 0 uā aioia la o Kausi ulu a me kawai-kea, ni 'keīa noho an,a ,o ka mea nena keiā aanea malaila, ua oluolu loa keua manao i k* ike ana a me ka launa olelo ana me na kaikamahi ui a mē ne keiki lalawai a punfj!o Kao|i|. A nala mea i hoopili®U na Manao iim iioko 0 na pmnPli 0 na mi»Hhini apau, ame he mea 1«. ,-J E huikau aku ana i kaele a wsa," faha ananei na malihini me nakamaaina oiai 0 Kapai okoa aku noia tie halalau oke ao lewa iluna aohe pukoa mooiona i ko laila mau nani 01 kelakela, el?ke m« mea f īke nui ia ma na moolelo kaao Hawai nei. A uu'inuli oia mau h&ar;ina olu»lu, ua hooknu aku lao Laulaleie i kouaohana a pau loi aole he uiea k«e walaU oka Kaulaaihawan* ai meKaohaiO'i ma alakai ana e m*kaikai Ia Kauai a puni, a ua koe iUoIa koua k#iku»aae eleu -a aho uui ka mea uana i poai pum i keia pae moku & hoomāha me kona «ĪBter. 1 ka holo po>io aua o k«ia manao ua hoomakaukau ae la tm me* a pau, aole 0 kana mai 0 ka huakai uui iikeia ma keia hele ana. a ua ue« aku ka hele ana o ka hwak*i a hiki lua Mana ika ai uwaM„ ole Ma ka houie pooai boi o Kaohaiula, » e iike me kona an« he kupa uoia aiua uia maliluni, oiai, he wahi ke\a 1 «!elo ia, ua hu«i ke ah) 0 Mao» &»» 1 !*So.

I A lilo i aina, kamahio naa 0 Lial| ke kumu <%i wahi. Mk \ftia hiklAHi afeo Tfl 0 na TnaTtbidi a na kam&ilna ma fee Kaolūiu lā w*rt ( ua kfihikuhi aku <\ta t ke one kaulana <fta k me lei liaehae k«na o WafaTono, a me oa waki Mulan* e ae 0 kona aina W&au.* a n«i nn rua ihiāei'aw na kamaaina me k& hele 0 u aka. A o kei»kamaoawa i ikeia aku a£a», b#]*fetleoa 0 na nuea apap be olioli'wāle no. ke hauoli nel tela a mq ksia mamuli 0 kona manaoiho a ke abefrue aku 1» i t?ahi o na lini mau pm.w.i hila ia I* J»a Mana. 1 Ua iiekr aku la lakou » Q Pulihaie e ike ko laiU limn kaulana, a malarfa bb Hialihini a me na kamaina t kau aku ai uo ua w;ia pupu, a ua aku la ka buakai a hiki ma na Honopu elua, kahi k«a o Kaul» iiuiumaoiania i nobq ai ine i»a ohkna • t»a kaikuahino Aiwohikupaa a oa* Laieikawai, a malaila iaaou i ouiho ai a uiki mai o Kahalaouaapwaoa. I ka h{ki ana o ka huakai uui hew*b«wa malaila, ua holo aku lakou » bikl ma .Miioiii kal>i o ka huiuh4i)u wm k«h*u-

Aia mk» keia «r»hi i hoopuka aku >4t «a iuaboe ** Mauuaioa Molokai i ka oleio iuiua 4 Kao>'»iul«. .oiai • iakou «aie 110, ua mak*firake laua e fcese iga no Nualolo no ke »ke t>ui leTe6 K#mane, ilike *i «oewa mao lalani mele. ' ffe uluhna au i ke ahi 0 KamaiU, rka lel» pua-o lele aie ka Auhan, Owau ne ka ihu pani o ia ukā, He aloalo kuaaa au noHpnalel. Ma keia a na inahoe, ua i.e mnila o Kaohnial» īa lakon i hiki aku ai mAlaila u« hookipa i» aku 1« ka huakai nni e ko la'ia kaikamahine me« makua Kauwahme mek««a bfotore o Kamaile, o na puokela keia o na pali aohe e nele a o ke laua n»*kewake rr» iaua ka haku lewa i ke kumu o k* pali a n;e keahi pnpala welo i makua. A niamuli o ko laua hookipa ana i na maffhini, ua hoike ia ka elen a me ka awiwi nui, uakiina aKU ia Nakhloaola i ka pali me nā ko & Kaaalahina i ka paii a me Kawakhauhoe, ka oopu pele o HanakaD(ai ame ka lauae o Makaua me ka awa o Ko'uko'u me na hala o Luia. No ka wa pokole loa keia mau mea i kllua «ku la e na keiki eley n«ii waie ona pali nihoniho, aua uluia paaila ia mau m«| a a ke alo 0 na malikini. a ke ikk ia aKo 1« naumekepoi, aia ktf hoolewa ia maila 1 ke kuli iluna oke alahaka ena pge kamaaina i hele a tefiia wale ia pali. A lua keia hana eleu a na aina, ua haav»i aku la na malihim" 1 na iimuao maha]o, a otai na mea apau e haupa ana. a no keia wahl uhaeke t>oi kela maū wahi kanaenae a ko laila poe kamaaina. Aia ke ol«t iluna, I ka ai lewa i ke kuli. Mahope ihe o k« piha ana o ka iaaina ona uaaUhini ua hoonane* iki iho ia na niea »p»u no ka pahee oielo a na puu k»ni 0,, Kaua? me ka ebohla uui ona m'alihiiu

| A muia ano lakou i walea a? a lyki w»!e i kahio ana ae o kfc la ma Voua alahele lani, aia i k«iu w& i hooi»ak*«kau ai na Uuk.k«it)UU o #li)0 Nualolo j kekahi 0 ko lau» poe kan&k* poiipi e taW< l | i ka aūhau a Ju6 ka papala Huna o ,lu>uu o Kaaiaile, oia hoi li«( «koīu k* osi 0 n* kanak», «a HV«i |i$ rae ki helu o k«ia au bou T;ka manawa e lawe al na tbe Vu~ tiaka nei i ka auhau a'me ka papa--14 e k%"u kna nouiuna o ko lakou niau a-i. Me na pu a nui ; «ol« i kana ma! ke kaumah*, a be wea loa 1 t\a manao o n* oi»libini i ko lukoū īke »u« akn.l Va l*we is āna o kola ra«u mea kaiminlia mat ke atg haka alu'e i>Ui aoa i V» pnli e liiki nku |i i ka rqlwkuboopyki]i, | £ ntl»inihikc a'sj « pli «i « hl%i p>m) o kahl ehoa tt «{ o k» *H • o wi» mvi kanaka 'e p!! nei o ka potj o *a*i 4 a\l#, aole !atron e p«u pono ana ilan» 6 1 ke kahua o ka pou, h« uta>f waTe ho ! kannka knpo!»o. fa lakon i hiki sku ai nie ka takou mui i I«we aku «i. Pa no'aku la eftta wale n« kana k» i!»»a o k* puu • hooo>akiukau ki no ka kp-| ana 1 ke ahi, a ua hoi w*i la k* Wi! p na kanaki Tk« koili ana «ku o ka la 1 k& ili o ke kp, u» hoouna hon aku la o Kauwahīne ? m*u kauāka hou h« unil e rii hou iluna o ka puu o Kamaile, o keia ka nanii e kucqu n.ai i ka uiotnoku alaila pahu i* uu! ka*«hau me kt ahi e a ani wunuk • ka aiihaū,! n* po# nei i pii aku at do ke ala ua

!tlo ia id% pall i mea ole ia īakou ho mlli: aanaa !a o ho]« aYia! k« alo o u» j>at\ alfttk*Bā'ftniwai 'iala aku ai ua poe kana'ī'k nei, ue hai ia a« la ka 4oA6lfllb9'ta me* nona ka pnu ihina o na naalih'ni, ano. 'E! na ipalihini klekie i hipa mai uei, nia 1(0 tr.akon aina pali nei, a niauiuli hoi o ka hui pu ana a kekalii luau kaikanwhine ui a kaulana o Kauai nei, rae oukou na kamaaina hoi nana f lawe mai is onkou e ko makou hoaloha oiaio, he e!ua ahi iluna 6 keia puu o Kaiiiaile nei, oia h«»ī kapai>*.a me fc"4 auhuu. S kw«bt hopp*. ili ko lalo nei, a 0 ke kolu o ke ō ke ahi aia i'oko o ka manao o a mea keia mea, oia n« ahi huikau o na maliliini m« na kamaaina o Kauai nei. A <iia ka nj®a i alelo ia ai "Uli kaili o kaipoani, ke lawe ala ke kai Ika haka ia lih'," nolaila, e noho malia kakon i keia wa me na Jeo bkabete loa e oiol? ai kakou a pai; a hiki i ka mapawa a'u e ike ai ua maikai ka pa ena a k» makani. AUiia, e boolōhe pono oukou i ka wae kani ai <o Jt£). leo o ka uu puhi, a oia nō ka oiannwa e uwai ai n» naea a pan.: a oia ka wa e ikt; ia «ku ai ke ia ana mai o ka moMOkn ahi ilom o'ka nun, a Uiabop* tnai olaila u ia mai ia na aohati hoailon*. fka pau ana o Iffeia mau elalo a k« k«ikamahiue Hamaaina no ka puu o «bi ua u»«h» hke iho la na mM • pau, a oihi ke alo o im mea • p«o loa ke huli n*i iluna me ka n«na pono ana o ko lakou man nanaina iluna, & ke okuku sei hoi kekahi poeiluna. Aole i Ha wale iho, mahope o ka nalowale ana o ka ili o knnaka, ua | pofca koke ae la ka īao o ka pu 1 ka 1 mea nana e hookani ana. | A ora ka Wa i wawalo ae ai na leo |i ka !ewa, me he leo la no ka hekili ! namalo iloko o Kaulua, a na ia mau ! īeo ikuwa i hoike aku ī ka poe o luna' o ka puu o ka manawa keia.

Ikawa a na !eo i akaku iho fii ow ka malia at>a; aiā hoi b i ike ia *ka !a na knpa o lonu oua puu k4uJana nei e leeehu mai ftna i ke ahi me k« momoku ma ke alo o ka pali. mehe niea !a e i mai ana kēia toa , u l»lßni mele ia o« eku mea heluhelu e puana ae. Aia no ke 'ahi iluna o Kamaiie, K« a huila mai la iiuna o Aalioaka, He ahi hoailona na ke kuo?, Ke kuehu mai la ke ahi me ka monooku, Kb ahi moe ipo a ka papala, Me ke kini o ahi o Kaniaile, H« lawaku* a>ii no Nualolo-e. Mahopeiho o keia hana a ka poe o luna o ka pua o Kainaile, he u.nnawa k»a a na malihini e kaulona ponoakuena ko lakou uiau maka no ka ike pono aku i ka o!h mai o' ke ahi a he mau hainuie hoi keia { o® ka meha no mea a pau o ialo e I noho aku n«i me ka pano wa.ii leoi o!e. I Aia nae ua ike ia ak» Ta me he owaka ana a kft uwila i ka lewa ka MaUmalama, ua o ia maila he umi ahi napala like o!e i ka wa hookahi a no keia ahi papala keia man lalani mele O ke ahi papala welo i Makua, 0 k* ahi haaheo mai i na pali, E kukoni i k& i!i o ka ipo ahi. I ka manawa i ike ia akn ai keia mau ®bi papalahe nmi e welo mai ana i ke alo o ka pali me he hokn ■#e!owe!o a!a ke ano pipio rae he ahuemiela i!oko o ka lewn. Aia euahope toai o kaia wa i pabu ia mai ai fca auhau e le!e naaka*h!u mai ana ika pali. o keia ke oi aku oka haaheo i ka nihi tokofo 5 ka lae o Makuaiki. A he kohu lele ana na ka manu k» hooUUii m*lvma ae o ra Kohalaiki, a o k'eia ke ahi e alua!o heb na mAhhini i me.\ e ku 01 ai o kai!i, a he umi hoi k* wa i ai ona otb«piha !eo a haalele #b!g, a ke lawe a!* n* weMau malfam f.awakua na v>a!i i na !eo kupinai īa po nui lealea i n« liMio Ha*na

A «W, aia k« shi o ka pnu o Ma kana ke welo a<> !a i ka pa)i o Ke e, • pela no hoi k% ahi o ka puu o Aaaki ma M"ilo|ii. ai* ke uiulu ke «|Uim«jsa iuouioliu» a he p ll nui lioukahi Ikū k«iā I ike 'u uu na paU a k«3 a Hiauluwelo a»au puu o a!u la Inai ka jk> «ai j f : A k« iUa i>aiua u\a: k« alii o i ka u}un*wi JtoolaV % ke Ja ko kaliaX» teiv»J'ko -V k« tno« kolo!! nei ke ahi pat?a!a ma ka lke e MskuttiVi uie ue uwshl ia noj Ku!;~ 0 kexa no ke a!u e !uii\.as; ai na makau u ka ī WaUu* o ns uiallinui a me rtak#tmsuīu 4 a <• pukal lioi kela e!epo kaulan*, "Aolie uao i ka padaa, rt ain raa keia ohohia uui o na a pan e tio!o

ana i o a ianei ma.ua mapao lau wiri. ai iioi kekahi poe e uoho ana • ho-ai ke ahi apuoi ke kapunhi me na ili laau o ka Lama a 1100 ka pupala. Aeieunianama na pipalina a a me ka a-i a pele'no ma ka Umi'uma, he like tfiilia" keia hnna me ke kuihi nna ina holohnlona. aka, ua olelo ia nae e ka poe kahiko. Aia a kuni ka mea a mau mea i kona e like ae !a me keia, al&ila uft ike oia i he ahi 0 4a p\iu o ahi o 0 Kauai i ka poe makaikai. A pele no k« poe hele makaikai Ika Home o ka wahine hookala kupua o Hawaiii. Oka lei Poiniu ia Kilauea. knlua o Pele kaulana hookani ma Hawaii nei. Aia i Kamaile ko lei nani,