Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 6, Number 3, 1 March 1989 — He Kanaenae E Piʻilani — A Lamentation Piʻilani [ARTICLE+ILLUSTRATION]

He Kanaenae E Piʻilani — A Lamentation Piʻilani

This is a capsule of Pi'Hani's experience in Kalalau valley, in herown words, from the time of herhusband's actions until the deaths ofher son and husband. It is an outpouring of love

for her husband and child and for the places in Kalalau, now forgotten, that sheltered them. It reflects the style of writing and speaking at the turn of the century.

Excerpt from "Ka Mo'olelo O Ko'olau," by Pi'ilani, published in 1906, courtesy Frances Hali'a Frazier.

He aha ho'i keia e ku'u houpo manawa e ho'ouluku, e ho'opaupauaho nei i ka pu'uwai? He aha keia e ne a'e nei e ho'iloli a'e nei me he punua ala ka ne hone i ka iwi hilo, e ho'eha'eha nei, e haehae nei, a e 'aki'aki nei i na ma'awe o ke koko pu'olo a ke aloha? 'Ae — ua 'ike au. E aloha aku au ia 'oe e ke kamaehu pali kapi kai 'O ahikaolele o Kamaile, ke kiu kia'i kahakahana o na po kihei 'uhola polohiwa a Kane, he kia'i 'oe no ku'u kane — aloha wale — a huli a'e ku'u alo pe'a na lima pale ka 'ike 'ana aku ia 'oe, ho'okahi no a'u 'alana 'o ku'u aloha ia 'oe — aloha 'oe. 'O 'oe ka ia e Kahalanui pu'uhonua, ka punana a maua i ho'opunana iho ai me ka lei aloha he hi'ialo, e 'apo mai 'oe i ko'u aloha ke ho'i akula no me 'oe e loli'i pu ai, e kaunu pu ai. E Waimakemake — e — na kou malu lauhihi make'e i hunakele aku ia makou mai ka make a na poka pinapina'i a na haekoko, 'o 'oe pu me makou i loko o na kuaua o na 'elele make a na pu laipela i 'alo'alo 'ia ai, 'o 'oe ka 'ikemaka hala 'ole i ka 'aimanu o ka pu ki pololei a ke ka'e'a'e'a o kou poli, a 'o 'oe pu me makou i ka make a ka wai a me ka la maka poniuniu o ka nele i kahi mana 'ai, ua hi'ialo 'oe, ua ahonui 'oe a ua pe'e poli 'oe ia makou — he lei 'a'ala kou inoa na'u i kui a e lei ho'omana'o mau nei, ua kuni 'ia ua wilina i loko lilo o ko'u pu'uwai, me 'oe auane'i ko'u aloha pili pa'a a waiho a'e keia mau iwi — aloha 'oe. Aloha 'oe e Koheo ke kahua makamaka nana i wehe akea mai ka nane huna a na Pi Ki a ahuwale 'o

Hua i ka la, nau ka ho'i ka hana aloha e poina 'ole 'ia, ua kanu 'ia ua liko i loko lilo ua puia. 'Alawa aku au i luna o kou hokua kala'e e Pune'e — e, ka makaula kuhikuhi pu'uone nana i kilokilo i hikaua ke kaona ka lua a ka inaina, ua 'ike 'oe, ua hiki mua ia 'oe ka mahu'i 'aha'ilono leo 'ole ua hala 'e akula ka Manu Hilu aia i ka luna kapi wai 'o Limamuku, haha po'ele a'ela na lima popo hao ahi a na hanu haekoko, huhewa ka 'ike ho'onui a ka 'ohenana, ke hapapa wale ala no i kumu pali 'o Ka'alaneo, e 'ole ho'i ka neo ua nana ke'e ka i'a i ka maunu a ka 'opuke'emoa— aloha 'oe, aloha 'oe e Pune'e, ua 'ike mai no 'oe i kau 'a'ole i ho'ohewahewa. 'O 'oe ka ia e Kalahau ku kila ku kia'i kiu hanu meheu o ka 'ehu poka, he pale kua 'oe, he pale 'alo, he palekana no ko mamo pua lehua ke Ka'e'a'e'a i kou hokua, 'o kau no ia e kia'i mai nei i kona home lepo me ka lei a kakou; nou ko'u ilihia mau, aloha wale — nou ka lei i poni'ia i kia'ii malama i ho'okapu i na iwi aloha a kakou, kele 'ia a nalo, ua meha ia kuono aia i ka li'ula, 'o Welehu ka moe kau a kau, aloha 'oe. Nana aku au ia 'oe e 'Ohe'oheiki, he iki hana kau laupa'i ke aloha, nau ka ho'i i ho'okanaho ka maka poniuniu i na la o ka Makali'i a me na po o ka Ho'oilo, nou ka umauma waiu waimeli o ka lokomaika'i i na houpo lewalewa, nou na lima lau pe'ahi i ola honua, i ku ai kaena a kamahele 'auana he lani ko luna he honua ko lalo — he makua 'oe he continued page 18

The family of Kaluaiko'olau (left to right>: Pi'ilani, Kaleimanu, Kukui (seated), and Ko'olau.

j V) I I i < I o 1 V> j '5 : 3 £

He Kanaenae E Pi'ilani, from page 11

kanaho no keia aho e kanaenae aku nei — aloha 'oe. Aloha 'oe e Kaluamoi ka poli ho'okipa ho'onanea ho'owalewale a ho'ohala manawa a na kolea kau ahua haekoko, na kou kilohana iuhi aku i ke koloka o ka palaka a me ka powehi ma luna o lakou, i ki'ei halo 'ia aku ai e na hoku o 'ahi kanana 'aha'ikapupuhi i ka piko kuahiwi, moakaka ka papa konane i ka luna ha'iha'i 'olelo o ke kaha wailele.

E Limamuku — e, e Limamuku ho'i! Nou keia panapana pinapina'i e loku hala 'ole a'e nei i ka iwi hilo, nou keia mau 'omaka wai kuaua e hiolo makawalu nei — nou keia wai kauhola waiko'olihilihi e kaheawai nei — nou keia ho'iloli ho'eha'eha e haehae nei i ka houpo — unu mokaki ihola ka pua lehua i ka pehia e ka ua loku, na wai ho'i e 'ole ka 'eha, eia i ka manawa ka 'eheu makani kikiao o ke aloha kahi i hana mao 'ole ai — aloha — aloha 'oe e ke kahua poli ho'okanaho kaupoku 'ole, aloha kou ho'opunana ma'alahi 'ana ia'u me

ku'u kane a me ka lei a maua, aloha kou ki'eki'ena kapukapu i ka nihi pali, aloha na leo mele ne hone a kou kahawai ha'iha'i 'olelo, pale paha auane'i na maka pau ka 'ike 'ana ia 'oe; 'o ke kilohi mau wale iho no na'e ia 'oe aia i loko ke aloha kahi i noho ai ua ponia ua kahakahana 'ia, aloha 'oe. Ke ho'olono aku nei no au i kou leo 'oe e ke kahawai 'o Waimakemake, na kou hu'ihu'i lipolipo i ho'oma'alili mai i na kipona wela malohaha o ko makou mau kileo, ua aloha 'ia au ia 'oe, he pulakaumaka 'oe no na 'onohi maka o ko'u waihona ho'omana'o. Aloha 'oe. E na punana malumalu a me na makamaka o ke kapa kai 'ae one i aloha 'ia, ke ha'awi aku nei keia pu'uwai i na koni aloha mau loa no 'oukou, na ke ahe 'eheu o kehau kuahiwi nei e lawe palanehe aku a loa'a 'oukou a ho'ope iho i ko 'oukou mau papalina, e ho'ike aku ana, 'o ko 'oukou mau hi'ohi'ona ke nalo mai ka 'ike a keia mau maka, aka, 'o ke aloha, 'a'ole loa ia e nalo. A e ke awawa ho'okipa palekana 'o Kalalau! Ua punia au i ke aloha nou, me 'oe ka ho'oilina o ko'u mau 'i'ini a pau a hiki i ko'u hopena. Ke hele nei au ma ke ala e ha'alele iho ai ia 'oe ma hope, me ka waiho pu iho i loko o kou poli kupaoa i ke 'ala o na lauhihi o ka wao kele, i na iwi ho'oilina aloha a kakou. Ke waiho nei au e moe malie laua i loko o kou malu, nau ka huna, ka hunakele, ka hunakele lilo, ka hunakele lilo loa — aloha paumako wale. Nalo 'oukou mai ka 'ike 'ana a keia mau 'onohi maka, moakaka no na'e i loko o ke aniani kilohi mau a na 'onohi ho'omana'o o ko'u pu'uwai, ua 'a, he mea pio 'ole ia i na waikahe nui — aloha — a — ke niau nei au i ke au a ka wawae, e hi'i ana ma ke kua poli ma ke alo i ke aloha pili pa'a — ua hiki — a!

Ka hale O Ko'olau. Hawaii State Archiues