Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 13, Number 8, 1 August 1996 — Hana pale hulu hipa [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Hana pale hulu hipa

na Elama Kanahele (First of two parts) Ho'okahi wana'ao nui, pā nahenahe maila ka makani 'olu'olu. a ho'āla maila 'o Māmā ia'u e ala mai a ho'omākaukau inā e make-

make wau e hele aku i ka hana me Pāpā. Ala koke a'ela au me ka 'āwīwī loa, no ka mea, makemake loa wau e hele me ko'u mau mākua i nā wahi a pau a lāua e hele ai. Ha'i maila 'o Māmā e hele e 'ai i kekahi mea'ai li'ili'i ttiq mna r\ iro 'ana i 4r>l<=» <=» r><Ālnli

loa a hiki i ka hola pa'ina awakea. No laila, ua noho like 'o wau,'o Māmā a me Pāpā e 'ai i ka pā'ina kakahiaka.

Ma hope pono o ka 'ai 'ana i ka pā'ina kakahiaka, ho'omākaukau 'o Māmā i kini 'aiō na mākou mea hele i ka hana. A eia 'o Pāpā ke kōkua nei ia'u e kuapo i ko'u lole, 'o ia ho'i, ke komo 'ana i ka lole wāwae lō'ihi,

ka palaka lima lō'ihi, ke kāma'a, a me kekahi kuta no ka mea, 'ano kakahiaka nui kēia ha'alele 'ana o ' : mākou i ka hale.

He 'umikūmākahi o'u makahiki i ia manawa. Ua hele mua māua 'o Pāpā i kāna wahi hana. He kahu hānai hipa 'o Pāpā. No laila, ua hele aku māua 'o Pāpā a me ko'u 'anakala e nānā i nā pā hipa a pau, inā ua lawa ka mea'ai a nā hipa e 'ai ai. Ma hope pono o kēlā, ua holo aku mākou i Nonopapa e nānā ai iā Māmā mā i ka pale hulu.

Aia he 'elua hale pale hulu hipa ma Ni'ihau, ! ho'okahi hale i Nonopapa, a ho'okahi hale i Ki'i. Ke 'ano o kēia mau hale, he mau hale . ki'eki'e nā kaupoku i luna loa e like me kekahi hale ha'uki. Aia i loko o kēia mau hale

'elua, ua kukulu 'ia kekahi mau papakau e like me ka pākaukau ma ka paia no nā wāhine e

ho'oma ema e ai 1 ka hulu hipa. O ke kumu o kēia mau hale 'elua, 'o ia ho'i, i ka manawa e 'ako 'ia ai nā hipa a pau o Ko'olau, a laila, i Nonopapa ana ka 'ako hipa a me ka pale hulu.

A 1 ka manawa e ako 'ia ai nā hipa a pau o Lehua, a laila, i Ki'i ana ka 'ako hipa a me ka pale hulu.

I ke kau wela, 'o ia ka manawa e 'ako 'ia ai ka hulu o nā hipa a pau. Hō'ā 'ia mai nā hipa a pau e 'ako 'ia ana ka hulu, a ho'opa'a 'ia i loko o kekahi nā ma waho a'e o ka hale

'ako hipa a mākaukau no ka 'ako 'ana. I ka nānā aku i kēia mau hipa e kali nei no ka 'ako 'ia o ka hulu, kohu mea lā 'ano maka'u lākou, no ka mea, 'ano 'āhiu lākou a

makemake e lele i waho o ka pā. Aloha 'ino kēia mau hipa, akā, he mea maika'i ke 'ako 'ia ko lākou hulu, no ka mea, hiki iā lākou ke holo me ka 'āwīwī, 'a'ole kaumaha ke kino i kēlā mau huluhulu nui. Na nā kāne e 'ako i ka hulu o ka hipa, a laila, e kīloi aku

i na wahine na lakou e ho'oma'ema'e i kela mau hulu. 'O ka hana a nā wāhine, 'o ia ka wae 'ana i na

kuku pipih a me na mea hke ole ma luna o ka hulu hipa. Inā pau i ka ho'oma'ema'e 'ia, a laila, e 'opi'opi 'ia ka hulu e like me ka 'opi'opi 'ana i ka lole, a e nāki'i 'ia me ke

kauia pepa. A laiia, ho omaka ma ka paiia 'ana a nui, a ho'opiha i loko o ke 'eke huluhulu nunui lō'ihi. Aia ma kahi o 'umikūmālua kapua'i ka lō'ihi o ke 'eke huluhulu ho'okahi. I loko o

laila e ho'opiha 'ia ai nā hulu a pau i ka ho'oma'ema'e a nāki'i 'ia a pa'a. I ka manawa e ho'opiha 'ia ai ka hulu hipa i loko o ia 'eke huluhulu nui loa. Dono ho'okahi kanaka

e komo i loko 'o ia 'eke huluhulu no ke ke'ehi 'ana i nā hulu hipa a pili maika'i, i hiki ke komo he nui nā 'ope hulu i loko o ke 'eke ho'okahi. 'O ke aloha nui, 'o ia ke

kanaka e komo ana i loko o ia 'eke huluhulu nui loa, no ka mea, wela loa i loko o kēlā 'eke. Akā, loa'a nō kekahi kanaka e kū nei no ke kōkua inā e wela loa kēlā kanaka i loko o ke 'eke e ke'ehi nei i ka 'ope hulu hipa. Ua pū'iwa loa wau i ka 'ike 'ana i ia 'eke huluhulu i ka 'oni'oni me ka maopopo 'ole ia'u na wai e hō'oni'oni nei i ia 'eke. Nīnau aku wau iā Māmā, "E Māmā, no ke aha kēlā 'eke huluhulu e 'oni'oni nei?" Ua ha'i mai 'o Māmā, "Aia kekahi kanaka i loko o kēlā 'eke huluhulu e ke'ehi nei i ka 'ope hulu hipa. 'Ike 'oe i kēlā kanaka e kū nei i luna 'ō, nāna e kīloiloi i ka 'ope hulu hipa i kēlā kanaka i loko o ke 'eke huluhulu? 'O ia ke kumu maika'i inā e paila mua 'ia ka 'ope hulu hipa a nui ka paila, a laila, e ho'omaka i ka ho'opiha 'ana i loko o ke 'eke huluhulu."

(E ho'omau 'ia ana keia mo'olelo i Ka Wai Ola O OHA i kēia mahina a'e, ma ka 'ao'ao 'ōlelo Hawai'i.)

Na nā kāne e 'ako i ka hulu o ka hipa, a laila, e kīloi aku i nā wāhine na lākou e ho'oma'ema'e i kēlā mau hulu.

E 'olelo Hawai'i