Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 15, Number 4, 1 April 1998 — KŌLAMU ʻŌLELO MAKUAHINE [ARTICLE+ILLUSTRATION]

KŌLAMU ʻŌLELO MAKUAHINE

I j ual<iaci i \ca heiau co j<^awacewace: na iea wa ha kupuna i alai<aci, na iea maha maieua i mālama^ na \ca lima cōpio i \cō\cua

Na Manu'aikohana Boyd tNĀ HOA heluhelu o ke Kōlamu 'Ōlelo Makuahine o Ka Wai Ola, mai ka paepae kapu o Līloa ma Waipi'o, Hawai'i, a hiki akula i ka paepae kapu o Hi'iaka ma Kawaihoa, Ni'ihau, aloha pumehana kākou. Ma ka lā 'umikūmālua o Malaki i mālama 'ia ai he

huaka'i māka'ika'i o nā haumāna kula ha'aha'a no Nānākuli mai, ma ke komohana a hiki loa aku i ka 'ao'ao hikina o ka moku o Kākuhihewa, 'o ia ho'i 'o O'ahu nei. Na ke ke'ena o nā lima kōkua ma OHA i ho'onohonoho i ka huaka'i me ke kōkua o nā limahana a me nā lima kōkua pū kekahi. Aiakaheiau 'o Kawa'ewa'e ma Kāne'ohe, i ka moku 'o Ko'olaupoko. I laila mākou i huaka'i ai.

no ke a'o 'ana mai i nā mea hoihoi o ua wahi pana lā. 'O ka ho'oma'ema'e 'ana i ka heiau ma muli o ka nui o ka nāhelehele e uluahewa ana ma laila kekahi kumu 'ē a'e no ka huaka'i. Ua no'ono'o 'o Puanani Akaka, he kumu kula ma ke

kula ha'aha'a 'o Nānākuli, e ho'olālā i kekahi mau huaka'i i Malaki no ka ho'omana'o 'ana aku iā Jonah Kūhiō Kalaniana'ole i ka mahina o kona lā hānau. Kaulana ka inoa o Kūhiō ma Nānākuli no ka 'āina ho'opulapula ma laila, kahi a ka hapanui o nā haumāna e noho ai. Ua koho 'ia he huaka'i i Kawa'ewa'e me ka mana'o ua nele ke kōkua e lawa ai ka pono ma laila. Pēlā nō 'o Kūhiō i i kōkua aku i ke kaiāulu, a ua hoihoi pū 'o

īa 1 xa maiama ana 1 na mēheuheu a me nā loina kahiko. I iwakālua makahiki aku nei, ua ho'omaka kekahi hui e mālama iā Kawa'ewa'e a e kōkua i ka ho'ōla hou i ke kino o ia wahi pana, ua kaulana nō i ka mo'olelo o 'Olopana a me Kamapua'a. 'A'ole kēia 'ano ho'ōla hou 'ana no ka ho'omana kahiko, akā, no ka ho'iho'i 'ana i ke kūlana mua o ua wahi ma o ka huki 'ana a 'oki 'ana i nā kumu lā'au malihini a me nā mea

kanu like 'ole e hāli'i pa'a ana i nā paia a me ka papahele i hiki 'ole ke 'ike 'ia kona nani. Na 'Anakala Charlie Ogata, he kupa 'āina no Kāne'ohe a he lima kōkua ma OHA e alaka'i i ka hui mālama o Kawa'ewa'e. UA NOI'I nōwelo 'o 'Anakala Charlie i nā 'ano like 'ole o nā heiau kahiko i hiki iā ia ke maopopo i ke kūlana mua 'o Kawa'ewa'e, a ua lilo 'o ia i 'umeke kā'eo maoli nō! Wahi a nā puke mo'olelo kahiko, he luakini ke 'ano o ua heiau, a he "po'okanaka" kekahi inoa 'ē a'e. Ma ia 'ano heiau i mōhai 'ia ai nā kānaka (kāne wale nō) no ka ho'omana iā Kū. Ua loa'a i nā mokupuni like 'ole ia 'ano heiau e la'a: 'o Mo'okini a me Pu'ukoholā ma Hawai'i; Pihana ma Maui; 'Ili'ili'ōpae ma Moloka'i, a pēlā aku. 'A'ole nui loa nā lā'au 'ōiwi e ulu ana ma laila a koe ka pala'ā, ka lā'ī a me kekahi kumu koa i kanu 'ia mai nei. Loa'a pū ka laua'e a me ke kukui nāna e hō'onaona a ho'omalu i ka pi'ina o ke alahele. 'O ka hapa nui nō na'e o nā mea kanu, he "'ōhelo Kalikimaka'" a me ka

"Bersia," 'a'ole maika'i no nā uhau humu pōhaku kahiko. Ua no'ono'o 'ia e ka hui mālama o ka heiau e kanu i nā 'ano lā'au 'ōiwi wale nō mai kēia mua aku. Ma hope o ka ho'okama'āina 'ana i nā haumāna ma ka heiau, ua hele a pa'ahana lākou i ka huki mau'u a me nā hana like 'ole e pono ai ka ho'oma'ema'e 'ana. Ua ho'omaha a pa'ina nā keiki ma hope, ua luhi nō paha i ka nui o ka hana a me ka wela o ka lā. Mahalo iā 'Anakala Charlie i kona kipa 'ana i nā haumāna, a me kona akamai loa e pili ana iā Kawa'ewa'e. Mahalo pū iā Kamana'olana Mills, laekahi mo'omeheu o OHA, a me Rodney Kwok, luna ho'okele o ke ke'ena o nā lima kōkua ma OHA no kona ho'onoho 'ana i ka huaka'i. A, mahalo piha i nā lima 'ōpio o Nānākuli no ko lākou aloha a mālama 'āina i hō'ike maika'i 'ia ma Kawa'ewa'e. Aloha nō ... ■

On March 12, students from Nānākuli Elementary visited Kaioa'ewa'e Heiau in Kāne'ohe. Under the guidance ofCharlie Ogata, historical sites chairman ofthe Queen Emma Hawaiian Civic Club, students learned about the heiau's history, and the importance ofhistorical preservation. OHA culture specialist Kamana'olana Mills also attended, along with volunteer coordinator Rodney Kwok. Mahalo to Puanani Akaka for bringing her students to Kawa'ewa'e, andfor their hard work in clearing weeds and overgroīvth from this "wahi pana" (storeied plaee).

Ua mākaukau nā haumana e kokua i ka ho'oma'ema'e i'ana ka pa o ka heiau ma o ka huki 'ana i nā nahelehele.