Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 15, Number 6, 1 June 1998 — KŌLAMU ʻŌLLLO MAKUAHINE Ke Kānāwai Māmala Hoe a Kamehameha [ARTICLE]

KŌLAMU ʻŌLLLO MAKUAHINE Ke Kānāwai Māmala Hoe a Kamehameha

Na Kamana'oiana Mills OHA Culture Specialist Kamana 'olana Mills eontributes to this month 's Kōlamu 'Ōlelo Makuahine with a story on Paiea Kamehameha, paramount chief ofthe Hawaiian Islands and founder ofthe Hawaiian nation. On June 1 l,we celebrate Kamehameha Day, now a state holiday, originally established by the king's grandson, Kamehameha V, as a national holiday in his grandfather's honor, and is not a birthday annivesary. E ō e ka na'i aupuni ē. Mai ke kai ko'o o Ka'ula a i ka wēkiu o Mauna Kea. aloha nō kākou. 'Ike ho'i kākou i ka wiwo 'ole a me ka lālama o ka hana a ka po'e kahiko. 'O ia nō nā kaua, nā hana kālai'āina. a pēlā aku nō. Akā, kū a'e ho'okahi kanaka i ka wā kahiko, ma mua o nā kanaka a pau i kēlā wā, no kona akamai. kona wiwo 'ole, kona loea kālai'āina, a me k'ona loea hana paio. 'O ia nō ka lani mō'I 'o Kamehameha. ka liona o ka Pāklpika. Ua hānau 'ia 'o Kamehameha i Kohala e ona mākua, 'o Keōuakupuapāikalaninui lāua 'o Keku'iapoiwa, i kahi o ka makahiki 'umikūmāhikukanalima/ono. Ua ali'i 'o Kamehameha ma lalo o ke ali'i nui 'o Kalani'ōpu'u, a ulu a'e *o ia i ke ali'i nui o kēia pae 'āina i kona hana kupaianaha 1 nā makahiki a'e o kona ola.

He nui ho'i nā hana āna i ho'okō ai i kona noho ali'i 'ana. Ua hā'awi 'ia ke kuleana no ke akua kino hulu 'o Kūkā'ilimoku iā ia e Kalani'ōpu'u. Ua eo 'o ; Kalanikauikeaoulikīwala'ō iā Kamehameha, a lilo ka hapa o ka 'āina o Keawe iā ia. Ua hui 'ia 'o Keōuakuahu'ula me kona hopena ma Pu'ukoholā, a hui pū 'ia ka moku Hawai'i ma lalo o Kamehameha. Ua hala ke aupuni o

Kalanikūpule ma O'ahu iā Kamehameha. a pēlā 1 aku. Akā, e ka mea heluhelu. he 'i'ini o loko o'u e kākau e pili ana i ka mea a'u i no'ono'o ai, ' o ia ka hana maika'i nāna i hana ai i ka manawa o ko Kamehameha noho ali'i 'ana, 'o ia hana maika'i

nō ke kānāwai pono 'o Māmala Hoe. Ma kahi o ka makahiki 'umikūmāhikukanawalukūmākolu, ua kaua ko Kamehameha (Kona 'ākau, Kohala, a 'o nā māhele 'o Hāmākua e pili iā Kohala) mau koa me nā koa o Keōuakuahu'ula (Puna, Ka'ū, a 'o Kona hema) lāua 'o Keawemauhili (Hilo, a 'o nā "āina 'o Hāmākua e pili iā Hilo). Ma kēia kaua i eo ai nā pū'ali koa o Kamehameha i ka nui o ko Keōuakuahu'ula a me ko Keawemauhili mau kānaka kaua. Ua kipaku 'ia aku 'o Kamehameha mā a hiki i Laupāhoehoe. I kekahi mau lā i hope o kēlā hanana, ho'okele 'o Kamehameha i ka wa'a i Puna i hiki ai iā ia ke ho'oukiuki i kona mau hoa paio ali'i, ā pōā i ko ia mau ali'i 'āina. Ua hiki mai 'o Kamehameha i Kea'au ma Puna, a pae ka wa'a i uka i ke one kahakai. Ua 'ike 'ia 'elua mau lawai'a e luana nei ma kēlā wahi e Kamehameha, a ho'omaka 'o ia i ka hāhai 'ana i ia mau lawai'a 'elua. Ua puka ka hana 'ino e hiki mai ana maiā

Kamehameha i ka lolo o ia mau lawai'a 'elua, a holo lāua me he Iio lā i ka maka'u o ka hiki koke 'ana mai o ka pepehi iā lāua. Akā, i ko Kamehameha holo 'ana ma ka pāhoehoe no ka pepehi lawai'a, ua hehi 'o Kamehameha i loko o ka māwae ma ka pāhoehoe a 'ūmi'i i kekahi o kona wāwae. Ua 'ike 'ia ko Kamehameha pilikia e ho'okahi o ka

lawai a e holo nei. Ua huli ia lawai'a a holo 'o ia i kahi a Kamehameha. Ua ki'i ka lawai'a i hoe no ka pepehi 'ana iā ia. I ka hiki mai 'o ka lawai'a i ko Kamehameha wahi, ua haua ka lawai'a iā Kamehameha i kona po'o me ka ikaika, a pau ka 'ike

1 Ka no opouiiuu. ivia Keia manawa, ua nua pu K.a lua o nā lawai'a i kahi o ka lawai'a wiwo 'ole. Ua makemake ka lua e pepehi iā Kamehameha a make, akā na'e, 'a'ole i ho'okō 'ia, a ola 'o Kamehameha. I kekahi mau mahina (makahiki paha) i hala aku ma hope iho, ua no'ono'o 'o Kamehameha e pili ana i nā lawai'a 'elua a me ka hana loko 'ino āna i ho'ā'o ai. Mai kēlā manawa mai, ua kauoha aku 'o Kamehameha, mai hō'eha i nā kanaka hewa 'ole a me nā kanaka nāwaliwali. 'O ka mea maika'i 0 kēia kauoha ka mea pono no ka 'āina. Ua a'o mai 'o Kamehameha, 'a'ole ia he mea maika'i 'o ka hana māino a mā'ewa'ewa. Ua 'ike 'ia ka waiwai o ke ola o nā kanaka a pau. E ō e ka mea heluhelu. hiki nō iā kākou a pau ke 'ike i ka waiwai o ka hana 'ino 'ole, akā nō na'e, mau nō ka hō'eha 'ana o kā kākou po'e i ka 'ahahui Hawai'i i kēia wā. Inā hiki ke maopopo kēia pono iā Kamehameha, inā hiki iā mākou ke maopopo i kēia pono i kekahi. ■

Ua hānau 'ia 'o Kamehameha i Kohala e ona mākua, 'o Keōuakupuapāikalaninui lāua 'o Keku'iapoiwa. • 1 . I L — I» .1! R H _ I — I —