Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 24, Number 1, 1 January 2007 — Ka polokalamu kūmakahiki ʻo Ola nā Iwi [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Ka polokalamu kūmakahiki ʻo Ola nā Iwi

Editor's note: ĪJniversity ofHawai'i at Mānoa students ofthe Ulu Ka Hoi Hawaiian journalism class taught by Kahikina de Silva provide articlesfor Ka Wai 01a's periodic kōlamu 'ōlelo makuahine (Hawaiian language eolumn). This article is one in a series about a trip taken this summer by Hawaiian language students from UH Mānoa and UH Hilo. The annual huaka'i (trip) is "Ola nā Iwi" (the ancestral bones live). This summer, students traveled around Hawai'i Island, engaging in various activities like working in a lo'i in Waipi'o, sailing around Kealakekua Bay, and cleaning fish for dinner - a first for some.

Na Kenji Rasmussen Ka noho 'ana o mākou ma Ke'ei E noho ana au ma ka'u pākaukau, ua ho'omana'o a'ela au i nā mea maika'i ma Ke'ei. Ho'omaka ka huaka'i ma hope o ke kalaiwa lō'ihi 'ana mai Waipi'o aku a i Ke'ei. Ua hō'ea mākou i mua o kekahi ala lepo. 'Ike akula au i ka 'ōpala he nui i 'ō i 'ane'i. E mana'o ana au, e noho ana mākou ma ka pā 'ōpala. A laila, ua lilo ka pā 'ōpala i palekaiko kahakai. Ua mana'o au, aia au i luna o ka lani. Kūkulu mākou i ko mākou kahua a ua ho'okama'āina mākou i ka 'āina. Ua loa'a ka mea 'oi loa iā mākou, a hālo'ilo'i ku'u wāimaka e uē. 'Ā'oia, ua loa'a nā kuāua iā mākou. Nū 'oli, nū 'oli! I ia lā a'e, ua hele mākou i ke kū'ono 'o Kealakekua. I laila, ua e'e mākou i kekahi

wa'a a holo akula i 'ō i 'ane'i i ke kū'ono. Aniani a mālie ke kai, a ua 'ike iho mākou i nā i'a. A laila, e nānā ana au ma kēlā 'ao'ao o ke kū'ono a ua 'ike au i kekahi mea nui ke'oke'o i laila, kohu anami'u kāne e kū maila. He aha kēlā? No ke aha ia e kū ana i laila i ka 'āina o nā ali'i? Ua hō'ea mākou a 'ike maka akula au i ia mea. Wahi a ka hō'ailona 'o ia ke kia ho'omana'o no ka hiki 'ana mai o Kāpena Kuke. 'O ia kahi i 'ike mua ai 'o ia i ka mokupuni 'o Hawai'i. Tsā! Ua nalowale anei? Ua kapu 'ē kēlā 'āina i nā ali'i ma mua o ka hiki 'ana o Kuke. E nānā ana au i ia kia ho'omana'o, ua nui nō a nui, a he ke'oke'o hinuhinu, a makemake au e pahū ia. Akā na'e, aia i kahi i make ai 'o Kuke he hō'ailona 'u'uku wale nō! Noho ka hō'ailona i kekahi pōhaku i ke kai. Ua 'inū hele mākou i kēlā pōhaku no ka manawa lō'ihi. No ke aha i loa'a 'ole kēia me ka

wikiwiki? Ua ahuwale kahi o ka hō'ea 'ana o Kāpena Kuke ma kēlā 'ao'ao o ke kū'ono. Akā, 'o kahi 'oi loa o ka hoihoi, 'o kahi o ko Kuke make 'ana, ua pa'akikl ka loa'a 'ana mai. Pehea lā? Akā na'e, ia'u i nānā iho ai ma ka hō'ailona 'u'uku, me ka mana'o 'ana i ka make o ia Kāpena, ua nūno'aka au. Ua pāna'i like! Ma hope o ka holo 'ana i ka wa'a, ua ho'i mākou i ko mākou lani pono 'I. I ia lā aku, ua hahai mākou i ke kumu 'o Kalani a hele wāwae ihola i kahakai. Ua a'o mai au i ka lawai'a pa'ipa'i. Ua hele mākou i loko ke kai, a ho'omaka akula mākou i ka pa'ipa'i 'ana i ke kai a holo akula nā i'a i kekahi 'upena ku'u. 'Ano like ia hana me ka pāhoe, akā 'a'ohe o mākou wa'a. Ua hopu mākou i nā i'a he nui. A laila, ua ho'omaka mākou i ka ho'oma'ema'e 'ana i nā i'a. Ua 'ike au i ko'u hoaaloha 'o Iwalani - ua ho'oma'ema'e 'o ia i kāna i'a mua loa. Ua ho'omāke'aka kēlā. Akā, 'o au, 'a'ole au ho'oma'ema'e i ka i'a. Auē! Ma hope o ka lawai'a 'ana a me ka ho'oma'ema'e 'ana, ua kuke mākou i nā i'a no ka 'aina ahiahi. 'Ono loa nā i'a. I ia kakahiaka a'e, ua hui mākou i kekahi kupuna mai ia 'āina. Ua ha'i mai 'o ia i nā mo'olelo no Ke'ei. Ua a'o mai mākou e pili ana i ka heiau o Kamehameha nui.

'O ia heiau i hope o ko mākou kahua, 'o ia kahi no ka mōhai 'ana i nā hoa paio 0 Kamehameha nui. Hiki ke honi 'ia ke koko a i kēia lā. A laila, ua hahai wikiwiki aku mākou i ke kupuna mai kekahi wahi a i kekahi wahi. E mana'o ana au, "hele wāwae wikiwiki kēia kāne. E hele wāwae ana kēia kāne he kanawalu makahiki, a he wai 'au'au ia! A, eia au, ke paupauaho nei." Auē! Koe kēia, ua 'ike mākou i kahi 1 a'o ai 'o Kamehameha nui. Ua nānā iho mākou i nā pali i lele ai 'o Kamehameha, a lilo i kāne. Ma hope o ka hele wāwae 'ana, ua ho'i mākou i nā pali o Kamehameha. 'O ia ko mākou manawa no ka lele 'ana a me ka lilo 'ana i kāne. Ua nānā au i ko'u mau hoaaloha i lele mai nā pali. E mana'o ana au, "Hūpō loa lākou." A laila, hō'ea ko'u manawa e lele aku ai. Nānā ihola au, nānā akula i ko'u mau hoaaloha, ho'opa'a ihola au i ko'u mau maka a ua lele au. Lōlō 'eā? Ma hope o ka lele 'ana mai nā pali, nanea nō ke koena o ko mākou noho 'ana ma Ke'ei. Ua 'aukai mākou, ua lawai'a mākou, ua hiamoe mākou i ka lā. He wā nanea ia. A laila, ua ha'alele mākou iā Ke'ei a ua hele mākou i Puna, akā he mo'olelo 'oko'akēlā. Ua kū nō i ka hoi. E1

— 'ŌLELO MAKUAHINE • HAWAIIAN LAN GU AG E

Hawūi'i lslond's magical Waipi'o Valley was one of the locations visited by UH Hawaiian language students on their summer huaka'i. - Pholo: Carol McDonald