Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 24, Number 9, 1 September 2007 — E hōʻā ʻia ke ahi a Wilikoki [ARTICLE+ILLUSTRATION]

E hōʻā ʻia ke ahi a Wilikoki

Na Kaina Makua Editor's note: Students in Kaliikina de Silva's "Ulu ka Hoi" Hawaiian journalism class at UH-Mānoa periodically contribute Hawaiian-lan-guage articles to Ka Wai Ola. In this article, Kaina Makua recounts the story of Robert William Kalanihiapo Wilcox, the Hawaiian royalist who led an attempted rebellion against the post-overthrow government. A military officer trained in Italy, Wileo. x served in both the Kingdom ofHawai'i Legislature prior to the overthrow and, following annexation, as a special delegate to the U.S. Congress, where he hoped to advocate for the Hawaiian people. Lālau i ka pū, kau i ka pū kahi e kl aku ai, weoweo ka maka i ka 'enemi, kl pū aku kī pū mai. Pehea mai nei i ke ahi? Ke 'ā nei nō? hō'ā hou 'ia aku nei nō? Eia nō kahi wahie i mea e hō'ā hou ai i ke ahi o ka Hawai'i. E ho'i kākou i ka wā o ka ho'okāhuli 'ana i ke aupuni o Hawai'i. Kama'āina anei 'oukou iā Wilikoki? Kaulana 'o ia nō kāna mea i hana ai i loko o kēia wā o ka ho'okāhuli 'ana i ke aupuni Hawai'i. 'A'ole nō paha i maopopo i ka hapanui o kākou 'o wai lā 'o Wilikoki koe aku no ka haukapila i kapa 'ia 'o Wilikoki. Malia paha, e ho'āla hou 'ia kona inoa a me ke ahi i loko ona ma ia wā ho 'okahi. Ma ka lā 'umikūmālima 0 Pepeluali i hānau 'ia ai 'o Lopaka Wilikoki i ka makahiki 1855. Nui nā mana'o i kupu maila i loko o ka na'au ona i ke o'o 'ana. He maopopo nō iā ia he aha lā ka mea maika'i a me ka mea hewa a kūpa'a nō 'o ia me kona na'au. 'Eleu nō ho'i 'o ia i ke alahele āna e hele ai. 1 kona wā 'ōpio ma kahi o ka makahiki 1880, hele akula 'o ia i kekahi kula no ke a'o 'ana mai i ke kaua 'ana ma Iīalia e la'a nō i ke kī 'ana i ka pū, kekahi 'ano o ka noho 'ana i kahi 'āina 'ōnea-

nea, nā mea like 'ole e pono ai ke kaua. 'A'ole i kana mai kona akamai i ke kaua 'ana. Ma hope mai o nā makahiki 'eono lilo akula 'o ia i Sublieutenant no ka po'e kaua. Huli ho'i maila 'o ia i Hawai'i i mea e ho'omālie ai i ke kai 'o'olokū. I ko Wilikoki noho 'ana i ka 'āina 'ē i Iīalia e loli nui ana nā mea a pau i Hawai'i. 'Akahi nō a loa'a ke kumukānāwai 'ēlau i 'ōlelo 'ia 'a'ole loa'a ka mana iā Kalākaua ka Mō 'I ma ia manawa a e kau ana kēlā mana ma luna o nā kuhina. 'O ia ka po'e e kāko'o wale aku ai nō i ka Mō'ī iā Kalākaua ma mua mai o ka loa'a 'ana o kēia kānāwai. Akā na'e, na lākou ka po'e kuhina e hana i nā ho'oholo ma lalo o kēia kumukānāwai i kēia manawa. Nui hou a'e kēia 'ano hana i hana 'ia i ke aupuni Hawai'i, i ka po'e Hawai'i ma ia wā. I ka nānā 'ana i kēlā wā mai waho mai, hiki ke 'ike 'ia ka pio 'ana o kekahi 'ano o ke ahi. 'O kēia 'ano, 'o ia ka loli 'ana o ka mana'o Hawai'i pono'ī. I ka makahiki 1889 i kū'ē aku ai 'o Wilikoki i ka Repubalika i mea e pani aku ai iā Kalākaua me Lili'uokalani me ka ho'ohana 'ana i kekahi kumukānāwai nāna i ho 'okumu. Ma kahi o nā kānaka he ho 'okahi haneli i ho 'ākoakoa maila no ke kaua 'ana aku i ka Repubalika a 'o kekahi o kēia mau koa he mau koko 'ole nō ho'i lākou, 'o ke Kepanī 'oe, 'o ka Pakē 'oe a pēlā aku. A'o aku nei 'o Wilikoki i nā kānaka i ke kī 'ana i ka pū a me kekahi mau mea no ke kaua 'ana. Māki akula lākou i ka hale ali'i ma ka lā 30 o Iulai i ka makahiki 1889 i mea e hō'ā ai i ke ahi e pono ai i ke ola o ka Hawai'i ma ia wā. I ko lākou hiki 'ana aku i ka hale ali'i, ho'onohonoho 'ia aku nei nō nā koa i puni ka hale ali'i. Iā lākou e pe'e ana i loko o ka hale ali'i, lālau maila i nā pū pili i ke kino kali wale aku nō ka hana a hiki mai ka po 'e Repubalika. He mau minuke ma hope, ua holo mai nei kekahi kanaka i kapa 'ia 'o Sam Damon ma luna o kekahi

lio a iā ia e kokoke ana i ka hale ali'i, puka akula 'o Wilikoki i waho o ka hale. Wala'au kūkā iki nō lāua a 'a'ole i li'uli'u ko lāua kama'ilio 'ana, kī pū koke 'ia akula 'o Wilikoki huli ho'i aku nei 'o ia i loko o ka hale me ka wikiwiki. 'O ia ka mea i ho'omaka ai i kēia kaua iki. Kaua wale aku nō nā 'ao'ao 'elua a pō ke I ka hiki 'ana mai o ka pō, maopopo mai nei iā Wilikoki ka emi o kona koa i ka maka'u. No laila, ua hā'awipio akula 'o ia iā lākou i ka po'e Repubalika. Ma hope mai o kēia hana a Wilikoki, ua kapa 'ia 'o ia he kanaka kipi e nā haole. He aloha 'āina nō na'e 'o ia no nā Hawai'i. 'O kēia mea he "Kipi", he mea 'ino a he mea maika'i kēia? No ka mana'o o nā haole he mea 'ino maoli nō kēia a he 'oia'i'o no ia. Akā, Na wai ke kipi ma ia wa? 'A'ole 'o lākou ka mea kipi? 'A'ole 'o lākou nā kōlea i lele i 'ane'i i mea e huli aku ai no kekahi mea'ai? Ke 'ole wau kuhihewa, 'a'ole 'o lākou ka mea i ho'ohuli ai ka mana'o o ka Hawai'i? No ke aha kā i kuhihewa aku ai iā Wilikoki. Nui nō ho'i ka po'e Hawai'i i aloha aku iā ia no kāna i hana ai. Ma ia wā nō i ho'omaka ai lākou nā kōlea i ka ho'opio 'ana i ke ahi. Akā, na Wilikoki paha i hō'ā hou i kēlā ahi. Ma hope aku o ka "Hana Kipi Mua" a Wilikoki, kupu 'ia a'ela kekahi mana'o e Nāwahī mā e hana kipi hou aku i ka Repubalika i ka makahiki 1895 me ka mana'o na lākou nō ka po'e Hawai'i e lanakila ana. 'O ka hewahewa na'e ma ia manawa, 'a'ole i nonoi aku 'o Nāwahī iā Wilikoki e kōkua a hāiki ka manawa na Wilikoki e a'o aku i nā koa i ke kī 'ana i ka pū a pēlā pū me nā mea a pau e pono ai ke kaua. 'A'ole nō ho'i i maopopo i ka hapanui 0 nā koa i ke kaua 'ana. No laila, ua kaua akula nā 'ao 'ao 'elua ma 'ō a ma 'ane'i, i uka 1 kai, i luna i lalo o nā kuahiwi. Kaua wale nō kā lākou hana i mau lā aku. Ma hope o

kekahi lā, hā'awipio hou akula 'o Wilikoki mā i ka Repubalika i ka pōloli. Ma muli o kona aloha i kona mau hoa koko,

e ho'omaopopo 'ia ana 'o ia me he kanaka aloha 'āina la. Pehea? He Wilikoki ko kēia 'āina i kēia mau lā? E3

'ŌLELO MAKUAHINE • HAWAIIAN LANGUAGE

Ua ho'omōkaukūu 'iū 'o Wilikoki i luno pūalikoa ma 'lkalia ū i kona ho'i 'ana mai i nēia paemoku, uū paio no ke aupuni Hawai'i. (Trained ūs ū military officer in lfaly, Wilcox returned to the islands and fought for Hawaiian self-rule.) - Pholo: Atchive.