Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 31, Number 1, 1 January 2014 — Ka Olelo Hoomalu Halawai [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Ka Olelo Hoomalu Halawai

na Dr. Keao NeSmith hoomaikaiia'i ka Moi Alexander Liholiho, Kamehameha IV, penei kekahi hua hoakaka o Ka Hoku o ka Pakipika o ka Kepakemapa 26, 1861, "aole ke aupuni he pohaku, aole hoi he laau; aka, he kanaka ke aupuni."

Mamuli keia hookanakaia ana o ke aupuni o ka hana hookahua a hooponopono ana o ko ka Moi Kauikeaouli, o kona mua hoi, i ka oihana aupuni, a peia pu kekahi hoakaka ana ma Ka Elele Hawaii ma Iulai 14, 1848 no na hana a ka Moi Kauikeaouli ma ia hana, "O keia hana a ka Moi, ua ku i ka lokomaikai maoli; mamua ua haawi oia i kau wahi o kona mana i na makaainana, ma ke KUMUKANAWAI, a me na kanawai hoi. Nolaila, ua lilo kekahi olelo i na makaainana; na lakou e koho ka poe a lakou e manao ai e komo iloko o ka Ahaolelo Alii, e kuka pu me na Lii, a hooholo i na Kanawai. A ina i hewa, a hemahema paha na Kanawai, aole no na Lii wale no ka hewa; no na Makaainana no kekahi." Nolaila, he aupuni

ke Aupuni Moi Hawaii i hookeleia kana mau hana e na makaainana e auamo like ana i ka oihana hooholo aupuni me na 'lii pu. Nolaila, ua ike kokeia ka pono o ka malamaia ana 0 na papa hana hoomalu halawai o na luna aupuni i pono a maemae ka holo ana o ka hana e like me ka mea 1 hiki. Ke puka aku la kekahi puke nana e hoakaka aku i na lula hoomalu a na 'lii o ka Ahaolelo Alii a me ka Poe i Kohoia o ke Aupuni Moi Hawaii i ko lakou mau aha halawai ana. Kapaia ua puke nei, o Na Lula Halawai, na William J. Puette laua o Keao NeSmith. O na lula hoomalu i hoike a hoakakaia, oia na lula i ku like aku me na lula i kamaaina i keia manawa, oia hoi, o Robert's Rules ofOrder (Na Lula Hoomalu a Lopaka). Ua kukulu mua ia na lula hoomalu o ka Ahaolelo o ke Aupuni Moi mai ka 1851 mai a

mamua iho paha, a kukuluia iho la ka papa hana hoomalu a Lopaka i ka 1876, a nolaila, o keia hoiliili ana, ua hoohuihuiia na lula i paiia e ka Ahaolelo o ke Aupuni Moi a me na lula pu a Lopaka a hoohuliia ma ka olelo Hawaii.

Ua noonooia e paiia ua puke nei e kekahi mau hoa o ka Aoao Kemokalaka o ka paeaina nei ma ko lakou mau aha halawai. Ua kupu a ulu mai ka hoihoi mawaena o na lala e malamaia na halawai o lakou ma ka olelo Hawaii, a nolaila, ua noiia aku la ka loea lula hoomalu o ia aoao, oia o Dr. William Puette, he polopeka o ke Kulanui o Hawaii ma Ewa, nana e noii aku a loaa na lula hoomalu ma ka olelo Hawaii e hoohanaia'i e na hoa o ka Aoao Kemokalaka. Ma kona hui ana me Dr. Keao NeSmith, ua hui like ka hooikaika ana ma ka imi ana i na lula hoomalu o kahiko e loaa mai ai na huaolelo e kupono ai no ka malama ana i ka papa hana a Lopaka. He lako keia puke no na ahahui like ole o ka paeaina nei e ake nei e malamaia ko lakou mau halawai ana ma ka olelo Hawaii a he waiwai

pu nohoi no na kula olelo Hawaii e makemake nei e hoomaamaa aku i na haumana i ka hana hoomalu halawai me ka hahai pu aku i ka papa hana a Lopaka a me na luna aupuni o ke Aupuni Moi. Ma ka hookahua ana mai o keia hanauna hou ma ka nana hou ana i ka mea nui

o ka olelo Makuahine o ka aina, ke hoomakaukau pu mai la ua hanauna nei no ka hoonoho hou ana i ka Ahaolelo o ke Aupuni Moi. SUMMARY IN ENGLISH In distributing political power among the subjects of the Hawaiian Kingdom in its ineephon as a modern state in 1840, King Kauikeaouli directed that the houses of the Legislature establish themselves in an orderly fashion. This eventually led to the development of rules of order in the House of Nobles and the House or Representatives, some of the earliest rules of order amongst nation-states in the world. These rules were eon-

temporaries of the first iterations of Robert's Rules of Order (first published as a handbook by Henry M. Robert in 1876), and some of the rules resemble those of Robert precisely. The rules were published in both Hawaiian and English in eolumn format in the 1800s. The Territory of Hawai'i did the same in 1909. A new book is soon to be released, called Nā Lula Hālāwai, by William J. Puette and Keao NeSmith, whieh is a compilation of the rules of order adopted by the Hawaiian Kingdom's House of Nobles and House of Representatives, with updated versions of Robert's Rules rendered in Hawaiian for those organizations wishing to conduct meetings using these rules in the Hawaiian language. This work is a result of the desire expressed by members of the Democratic Party of

Hawai'i to conduct their meetings in Hawaiian. The Party's meetings had already been using Hawaiian terms for many aspects of their meetings, and members desired to use more of the language to conduct business. Having been funded by a small grant from the Office of Hawaiian Affairs, this book answers the requests of several organizations in the Hawaiian Islands, including the Board of Trustees of OHA, to

provide a way to conduct meetings while incorporating more Hawaiian language, above and beyond " 'ae" and " 'a'ole." It has been an aspiration of a great many people in recent decades to learn Hawaiian, and this book supports another domain in whieh Hawaiian ean thrive. Nā Lula Hālāwai will eventually be made available with audio support to help those who want to know how to pronounce the Hawaiian words. ■

Follow us: lLJ/oha_ .hawaii | Fan us:B/officeofhawaiianaffairs | Watoh us: Youfffl^ /OHAHawaii

j 'ŌLELO PĀLUA ^ > TW0 LANGUAGES f