Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 34, Number 2, 1 February 2017 — Ma ke Kākāʻōlelo ke ola: E Laupaʻi ke Ola [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Ma ke Kākāʻōlelo ke ola: E Laupaʻi ke Ola

EHawai'i Mokupuni ē, ke 'auhea aku nei iā 'oe o ka lehua kani i ka ua ho 'oikaika i ka pō, i ke ao e ko'i'i ai kāua ē, aloha nui 'oe! 'Auhea

'oukou, e Maui mā, pō'ai ho'i o ka lā komo e ho'i ai ke aka a pili pū me ia kanaka 'ana aku, welina pumehana a nui loa ! ! A 'o 'oe, e O'ahu kaupoku iā Ka'ala Kuahiwi, iā Ka'ala Kualono, iā Ka'ala

Wāhi Pōnaha Lani, me 'oe ko'u mana'o ho'olau a lohe mai ke a'o! ! ! Kau-a-'i. . .hā'upu manomano ku'u ake, hā'upu manomano lanipō i ka hemolele maika'i loa ē, kulukeoe pū kāua, pau pū me Ni'ihau Pu'uwai Hāmama, a welo loa aku i o Lehua Kāpī Kai ē, he wahi leo wale nō

kēia...'elo'elo ke aloha. Nou, e Ka Wai Ola, e niau hele aku nei a 'apakau kāu 'ike ma nā welelau o ka 'āina aloha nei ē, nou ko'u aloha nui paupauaho 'ole e kūwili pū iho

ai, aloha 'oe! Inā nō he 'olu kou i ka'u e noi aku nei e komo he wahi mana'o ma kou kino lahilahi, he mana'o nō ko 'one'i nei e māhele aku ai me nā hoa 'ili 'ula o kēlā hulilau kēia

hulilau, lau ke aloha ho'omana'o. I loko ho'i o kēia wā e naue 'ūlōlohi 'ole nei i mua, naue pū ana nō me ia pūnohunohu 'ana aku o kā kākou 'ōlelo kupuna o ka 'āina nei e 'ike ai i ko ke ao nei E HO'OMAU 'IA MA KA 'AO'AO 2

Na Hiapo K. Perreira, Ph.D.

PERREIRA Mai ka 'ao'ao 1

a puni he Hawai'i. I mea mau na'e ho'i e laupa'i ai, ua 'ike 'ia nō ma ke ākea me ka laulā o ka 'āina, aia ma ka 'ōlelo 'ana i ka 'ōlelo ka mea e ola ai; aia ma ka ho'ohana 'ana i ka 'ike 'ōlelo i loko o ka 'ōlelo e akāka hou a'e ai; aia ma ka noelo ho'omau 'ana e ho'ohua maiau ai he 'ōlelo Hawai'i pono no ko kēia mua aku. 'O kekahi hi'ohi'ona ko'iko'i loa o ia ho'omohala hou 'ana aku, 'o ia ke kākā'ōlelo. He mea ke kākā'ōlelo e ho'omana'o 'ia ai nā nani kamaha'o 0 ke au i hala, a 'oaka hou aku nō i mua o kēia hanauna hou. No ke au ho'i i hahana ai ka 'ili i ka welelau ihe laumeki, ke au ho'i i pō i ke 'ala ho'omana'o i ia mea he noho i ke alo o ke ali'i, he ala ke kākā'ōlelo e kui lima ai me nā kūpuna o ka pō panopano o ka 'ōlelo Hawai'i like, a ola hou mai nō ke aka i loko o ke kani mo'opuna. E like nō na'e ho'i me nā mea 'ē a'e a pau o kēia noho kanaka 'ana, he pono na ke kanaka e ho'omāhuahua a e ho'olaupa'i a'e 1 kēia 'ike, a lawelawe i loko o ka hana maoli e ma'a hou wale ai ko Hawai'i nei i ke kākā'ōlelo 'ana. E lilo ho'i ke kākā'ōlelo 'ana he loina koi ma nā 'aha a pau e mālama 'ia, inā nō he 'aha o ke 'ano ku'una (he 'ūniki hula, he kapu 'awa, he 'aha ho'iho'i i ka 'ahu 'ula o ke Ali'i Nui Kalani'ōpu'u), inā nō he 'aha o ke 'ano hou nō ho'i (he 'aha puka kula, he 'aha ho'okipa, a he 'aha 'aina). He aha lā nō na'e, aia ho'i ka pono o ke kākā'ōlelo ma loko o ko kākou poli waha, ma loko ho'i o kā kākou mau 'ōlelo Hawai'i no'eau 'ana, a puana

'ia mai nō ia mau 'ōlelo Hawai'i no'eau, puka ho'i i ke ao. No nā kumu a'o me nā kānaka nona he wali ikaika 0 ka 'ōlelo Hawai'i 'ana, no kākou like ke kuleana 'o ka ho'omohala pono 'ana ma ka nui i hiki i ka 'ike 'ōlelo ma ona mau hi'ohi'ona a pau i loko o nā haumāna, a pēia pū nō ho'i me nā ala e ho'oili 'ia ai a e ho'ohana 'ia ai ia 'ike i loko o ke kākā'ōlelo 'ana. No ko ka hanauna hou ke kuleana 'o ka maliu i ke a'o me ka 'a'apo hā'ule 'ole, a ho'ohana maoli 1 ia 'ike ma ka nui loa e hiki, ma nā pō'aiapili laulaha e hiki e kākā'ōlelo ai. 'A'ole ana waiwai ke mahalo nui 'ia ka nani o kēia hana, me ka piliwi 'ole nō na'e o ko ka hanauna hou i ka hiki 'i'o nō ke lewa i ko ka hanauna hou, a ho'oku'u wale aku na nā ihu-

pani mākaukau wale nō o ka 'ōlelo e kākā'ōlelo ho'omau aku, a pau wale, a komo ia ho'omana'o 'ana i loko o ka hali'a o ke au i hala. He pohō ho'i kau, 'a'ole o kana mai! 'Oiai na ke kanaka i ho'oku'u a pau wale ia welo ma mua, ua hiki nō ho'i na ke kanaka e ho'ōla hou, e hō'Inana hou ho'i, a e ho'omau i nā ke'ehina hana ha'i'ōlelo ku'una a hō'ea aku nō i nā kapua'i hahana e kākā'ōlelo hou ai nā mamo i loko o kēia kikilo aku, e like ho'i me kā nā kūpuna o ke au i newa loa akula. 'O nā ke'ehina ho'omaka o ke kākā'ōlelo 'ana ke a'o pehea, a hāwāwā, a ho'ā'o hou, a mākaukau a'e, a lalilali 'ole ka 'ili o ke akamai. A mālo'elo'e ho'i ia kū 'ana, a hele nō ho'i a walea i ka ha'i'ōlelo me ka

no'eau maika'i e hua ai ia ho'opuka mana'o 'ana ma ke kaila mikololehua pili, ola! 'O ia ho'i, he mea ia ka'ina hana e ka'ina 'ole ai ma hope i ka no'eau a ke ki'ina, me ka mau nō na'e he ka'ina pili o nā mana'o 0 loko o ka ha'i'ōlelo 'ana. 'A'ole nō ke ka'ina he kānāwai pa'a e wāhi 'ole 'ia, i mea nō na'e ia e lēkei ai i loko o ka 'ike kino, a uluhia auane'i 1 ka 'uhane o ia 'oihana, a lapa ke okōko kākā'ōlelo. 'O ka'u nō ho'i e ho'omano nei e ho'opūnana iho i loko nōkl o ka papana'au o kānaka, 'o ia ke kumu me ka mole ho'oikaika hou i ke kuana'ike kākā'ōlelo: aia akula ia ma ke kuamo'o e ho'omana'o 'ia a'e ai nā nani 'ike kahiko a lōkahi hou i loko o kēia nohona ma ka 'ōlelo me ka hana maoli. '0 ke

kākā'ōlelo 'ana nō na'e ka mea nui. 'A'ole ma ke kūkā wale 'ana nō no ke kākā'olelo ka mea e ola ai, pono e kākā'ōlelo! Pono e ho'omakalahia 'ia ke kākā'ōlelo i loko o nā papahana a kākou o kēia wā, a minamina nui loa 'ia ke kākā'ōlelo 'ana, a hiki 'ole ke holo ka papahana me kona loa'a 'ole. E like ho'i me ka nui o ka hana 'ana pēlā, hele nō ho'i a kuluma wale iho ka ha'i'ōlelo 'ana i loko o kamali'i. E like me ka nui o nā ha'i'ōlelo keu e lohe 'ia i loko o ko kamali'i nui 'ana a'e, pēlā nō paha ka nō 'ana iho a pa'a ke kuana'ike kākā'ōlelo i loko o ka Hawai'i 'ana o kēia mua aku, a hiki 'ole ke loa'a ia Hawai'i 'ana me ka loa'a 'ole o ke kākā'ōlelo. Pololei 'i'o nō: ma ka hana ka 'ike, a ma ke kākā'ōlelo ke ola. E laupa'i ke ola! ■

www.oha.org/kwo I kwo@OHA.org

Ke anaina nui o ka ho'oho'i 'ana o ka 'ahu'ula a me ka mahiole o Kalani'ōpu'u -mai KaiMarkell