Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 11, 1 November 2022 — Kānekua'ana: Ke Kia'i o 'Ewa mai Hālawa a i Honouliuli [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Kānekua'ana: Ke Kia'i o 'Ewa mai Hālawa a i Honouliuli

' KA NA'AUAO O NA KUPUNA V * THE WISDOM OFTHE KŪPUNA *

Na Kalani Akana, Ph.D. Ua kaulana ka 'ōlelo no 'Ewa, 'Alahula Pu'uloa i ke ala hele o Ka'ahupāhau." 'O Ka'ahupāhau ke ali'iwahine manō a kia'i o Pu'uloa— mai Hālawa a i Honouliuli kona kuleana. 'O kāna kānāwai ka ho'opalekana 'ana o nā kānaka a pau e komo ana i nā wai o Pu'uloa. I ka manawa a kekahi mau manō 'aikanaka i komo i nā awalau o Pu'uloa, ua lilo 'o ia 'o Ka'apāhau i 'upena nui ma ke kali (nuku) awa i hiki 'ole i nā manō 'ino ke pakele. A na kona kaikua'ana 'o Kahi'ukā i kā a hahau a'e iā lākou a uka. He mo'olelo hoihoi 'oko'a nō kēlā. E nānā na'e kākou, e ka mea heluhelu, i kekahi kia'i e a'e o 'Ewa. 'O Kānekua'ana kona inoa. No Nu'umealani mai 'o ia a ' o ia kekahi o nā mo'o i hele mai i O'ahu nei me Kamo'oinānea. 'A 'o kēia Kānekua'ana nei ka mea nāna i lawe mai i ka pipi o Pu'uloa. Ua hilina'i ko nā 'Ewa i ko lākou kia'i 'o Kānekua'ana ka mea nāna e hā'awi mai i ko lākou pōmaika'i i ka wā e pilikia ai ka i'a. A pilikia ka aina i ka i'a 'ole, 'o ka ho'āla nō ia o nā pulapula a Kānekua'ana i nā waihau, he 'ano heiau no nā po'e mo'o. He wahi heiau ka waihau no nā mōhai like 'ole e like me ka pua'a, ka niu 'oe, ka mai'a 'oe, koe ke kino kanaka a 'o ka hō'ā nō ia o ke ahi e ho'ala ana i ka pōmaika'i o ka lehelehu. Ua 'ike 'ia kēia mau ahi nui mai Hālawa a i Honouliuli. 'O ka mea aha ka pōmaika'i? 'O ka pipi nō ia. Ua kākau 'ia e ke ku auhau 'o S. M. Kamakau (1870): 'O ka pipi, 'o ka pipi nō mai Nāmakaohālawa a hiki i nā pali o Honouliuli, mai nā kuapā o uka o 'Ewa ā hiki i Kapākule, 'o ka pipi nō ia mai ke kali awa o Pu'uloa, a ka pōhaku o kau loko, aoka ulu ia iho la 'ia e ka pipi o luna o ka nahawele, a oka loa'a nō ia o ka i'a, 'a'ole e hala nā malama 'eono

e kū ai ka lālā hau, ua piha ka 'āina 'o 'Ewa i ka pipi, a me ka mōmona pū o kona i'o, aia ma loko o kona i'o, he daimana i kapa 'ia he momi nani e like e ka 'ōnohi o ka i'a, he 'ānohinohi ke'oke'o hulali kekahi momi, he muhe'e ke'oke'o ia momi, he ' ānohinohi 'ula'ula e like nā waiho'olu'u o ke ānuenue 'ula me ka lena a me nā waiho'olu'u polohiwa, he mūhe'e makoko ia momi, he waiwai kumukuai nui ia i ka wā kahiko, a he 'ōpala nō ho'i ia ma 'Ewa i ka wā kahiko, he li'ili'i kekahi, a he māhuahua kekahi. (Ke Au Okoa, April 28, 1870) [nota: ua ho'ohana 'ia ke kahakō me ka 'okina ma 'ane'il

Kū loko i'ū 'o Pōpio'ulo mo Hōlowo, Pu'uloo. No Dompier, - Ki'i: Bishop Museum 956 65 'A'ole 'o ka pipi wale nō ka loa'a mai Kānekua'ana akā 'o ka opae huna a 'o ka 'ōpae kākala, 'o ka opae nō ia mai loko o ke kai a loko o nā loko kuapā, a kau loko pu'uone. I ka wā kahiko, nui 'ino nā loko o Pu'uloa. Ua koe wale kekahi mau loko i'a i kēia manawa. Ua olelo 'ia e nā kama'āina o 'Ewa, "He kai puhi nehu, puhi lala ke kai o 'Ewa e, e noho i ka la'i, 'o 'Ewa nui a La'akona." 'O ka nehu ka i'a i ho'olako 'ia e Kānekua'ana kekahi. 'O ka nehupala, 'o ka nehu maoli, 'o ka nehu nō ia mai ka nuku i Pu'uloa ā hiki i ka uka o nā 'Ewa, me ka piha o nā nuku awalau a pau. No laila, i ka wā kahiko ua pōmaika'i ko 'Ewa po'e i ka lokomaika'i o Kānekua'ana. ■ Kalani Akana, Ph.D., is a kumu ofhula, oli and 'ōlelo Hawai'i, and a research analyst at the Office of Hawaiian Affairs. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing. To read this article in English, go to kawaiola.news.