Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 12, 1 December 2022 — 'O Makawahine ke Akua Pā'ani o ka Makahiki [ARTICLE+ILLUSTRATION]

'O Makawahine ke Akua Pā'ani o ka Makahiki

V KA NA'AUAO O NA KUPUNA V ^ THE WISDOM OFTHE KŪPUNA "

Na Kalani Akana, Ph.ū. Enā kānaka o Hawai'i mai ke one wali o Hilo ā i ke one pūpū o Ni'ihau, aloha nui kākou. Ua 'ike anei 'oukou i nā ki'i kupanaha o nā mea makamae Hawai'i i kā'ana 'ia ma nā kahua pāpaho pili kanaka e kekahi mau kānaka i hele i ko Beretania Hale Hō'ike'ike ma 'Okakopa? Inā hahai 'oe iā Kumulā'au me Haunani Sing ma Alopuke (FB), ua 'ike paha 'oe i kā lāua mau poka ho'olaha hoihoi. Ua hō'ike 'ia ma o nā ki'i i ka 'ike kupanaha, kūli'u a kūkonukonu o nā kūpuna o ka wā i hala. Po'okela i'o nō kā lākou hana!

Ua kono 'ia 'o Sing mā e ko Beretania Hale Hō'ike'ike e hele mai e hō'oia'i'o i ka 'ike e pili ana i nā koehana mea makamae i loko o kā lākou ho'ili'ilina Hawai'i. Na lāua ke kuleana e nānā i nā mea i hana 'ia me ka 'ie'ie e like me ka hīna'i a me ke akua hulu. Ua ho'ohihi 'ia ka maka o ka mea kākau nei i kekahi poka ho'olaha Alopuke a Kumulā'au i kau punaewele ai o kekahi huhui kaula kohu lei hulu wīwī (Nānā iā Ki'i 1) a me ke ki'i o kekahi kāne e ho'opa'a ana i kekahi ihe laumeki me kēlā huhui kaula hulu e lewalewa ana mai ka 'āī o ka ihe (Nānā iā Ki'i 2). 'O ko'u mana'o mua nō ia i ka'u nānā 'ana i kā ia ala poka hō'ike,

"'Uao. 'o Makawahine paha kēlā!" Wahi a Kelou Kamakau (Kamakau Nui), 'o Makawahine kekahi akua pā'ani. Ua kākau 'o ia ma Ka'awaloa, Kona Hema: Alaila makemake ae la ke alii i aha mokomoko, a hele mai la na kanaka a nui loa, a me na wahine a nui loa, a hele mai la ke kauwahi akua paani o Lono, Makawahine kona inoa; a kani mai la ka pihe a na kanaka, a me ua wahine akua paani nei e hooluolu ana i ka naau o na kanaka i nui ka hoihoi o lakou, a kahiko mai la na wahine, a me na kanaka a pau loa, a mokomoko iho la na kanaka a me na wahine. (Kamakau, ma Hōnaka 6:43). A ha'alele 'o Lonomakua ke akua loa mai ke kahua mokomoko o ke ahupua'a, huli kona maka e nānā i nā kānaka e mokomoko ana ma ke kahua. Noho ke akua pā'ani, ka wahine akua pā'ani. 'O Makawahine nō ia. 'A'ole i 'ike le'a 'ia inā ua ho'ohana 'ia nā kaula hulu no Makawahine. Ua kākau 'ia ma ka puke ho'omana'o a Gilbert F. Matthison, kekahi kānaka no 'Eulopa i hele mai i Hawai'i e hō'ili'ili i mau mea waiwai, ua pili nā kaula hulu i ke Akua 'Auana ("Wandering God"). 'O Lono wale nō kēlā. Wahi āna, ua hele ke kanaka me ka ihe nona ka huhui kaula hulu a hoakai 'o ia i ka ihe i mua o kekahi ki'i no Kapena Kuke [Lono]. 'O kāna hana ka hehu 'ana i nā kānaka i ke ala huaka'i. 'Oiai 'a'ole mōakāka inā 'o Makawahine nō ia, ua hō'oia 'o Matthison i ka pilina o ka huhui kaula hulu i ka Makahiki no ka mea, ua huaka'i 'o Lono ma ke kau Makahiki wale nō. Inā 'o Makawahine ka huhui, 'a'ole 'o Makawahine, ua ho'omaka 'ia nō kekahi noi'i kūli'u i ke kumu o ka huhui kaula hulu. No kekahi, 'o ia ka manawa mua a kākou i 'ike ai i ua mea makamae la. A, ua hō'ike 'ia nō ho'i ma o kēia mau ki'i i ka no'eau one'ula o nā kūpuna. Aloha kākou. ■ ILalani Akana, Ph.D., is a kumu ofhula, oli and 'ōlelo Hawai'i, and a research analyst at the Office of Hawaiian Affairs. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing. To read an English translation ofthis article, go to kawaiola.news

(Ki'i 1, left) Nū kaulū hulu wīwī o Makawahine. (Ki'i 2, right) Ke kanaka e ho'opa'a ono i ko ihe me ko huhui koulo hulu e like me kō Matthison i kōkou oi. - Mahalo: īrustees of the British Museum.