Ka Loea Kalaiaina, Volume III, Number 26, 8 July 1899 — Ua Ola Hawaii. [ARTICLE]

Ua Ola Hawaii.

Ua PUKA I KE AO MALAMALAMA NA WAHI PANA O EWA I HOONALONALOWALEIA I KEIA WA A HIKI OLE KE IKEIA Mahope iho o ka haalele ana o ua mau akua nei ia Maihea no Puuloa, ia auinala hiki aku la laua ma ka hale o Hanakahi. Hoea aku la laua nei, ua hoi mai o Halekahi mai ka lawaia mai, a ua mo'a ka i-a, ua wali ka awa a e hoka ana, ku ana ua mau kanaka nei ma ka puka. A i ka ike ana mai o Hanakahi ia laua nei, pa no kahea a kamaaina e komo; o ko laua nei komo aku la no ia. Mamuli o ka ike o Hanakahi ua loaa hou he mau hoa inu awa hou nona, ua kukulu mai la oia elua apu hou, a hui no hoi me kona akolu apu. Ua hoka iho la keia i ka awa a pau, a kahee iho la iloko o na apu ekolu A ku ka awa o lakou nei iloko o na apu, ia wa i pane mai ai o Hanakahi, Alia olua e inu i ko olua mau apu, aia a pau ae kuu kahea ana i o'u akua ike ole ia– Pane aku la o Kane. E–, auhea oe; O na akua e pule nei me ko ike maka ole, o maua no ia; a ma keia hope aku ea, e kahea ponoi oe i ko maua inoa, o Kane me Kanaloa. O keia iho la ka hoomaka ana o Hanakahi e ike pono i kona mau akua a-na i ike ole ai A i ka pau ana o keia mau olelo a Kane, ua inu ae la lakou i na apu awa o lakou. A olelo hou aku la o Kane penei: No kau noi mau ana e haawiia i pomaikai nou ma kau oihana lawaia, oiai he hana luhi kau o ka hele i ka moana. Nolaila, e haawi aku ana maua i pomaikai nou aole me ka luhi. E hele ana maua, a wanaao hoi hou mai maua. Ia hele ana o laua, ua hele aku la laua a Keanapun, ua hoomaka iho la ua mau akua nei e hana i pa i-a, aia no ia pa ke waiho nei a hiki i keia la. I ko laua nana ana i keia pa a laua i hana ai, ike iho laua aohe i kupono; nolaila, nee hou aku la laua a Kepookala; hana hou iho la, a ike hou no i ke kupono ole, ua nee hou aku la laua ma kela aoao mai, a kukulu hou iho la pu i-a, a i ko laua nana ana, hooholo iho la laua ua kupono. Ia wa ua hookomo oho la ua mau akua nei i na ano i-a a pau iloko o ka pa a laua i haku iho la; a kau iho la laua i kanawai paa no ua pa la. O na i-a a pau e komo mai ana, aole lakou e puka hou ma ko lakou puka i komo mai ai aole hoi e paka aku maluna o ka pa, a ua paa keia kanawai a ua mau akua la maluna o ua na i-a a hiki i keia la. O keia ka pa e hea ia nei ma ka inoa o "Kapaakule" ma Puuloa. A ma ka wana'ao, hoi hou aku la ua mau akua nei i ka hale o Hanakahi a hoike aku la i ka pa -a a laua i hana ai i pomaikai nona, a no kona mau manao mahope aku ona.

O kuhalepoai kekahi wahi kaulana e ninau mau ia ai e ka poe i lohe wale aole i ike. E ninau ana. Auhea la kahi o Kalelealuaka a me Keinohoomanawanui i noho ai? Alaila, na ke kamaaina hoi ia e kuhikuhi aku; Aia i o kela uluhau e ku mai la i uka o Waipio oia o Kahalepoai. Aole paha e pau keia makahiki, e nalo ana ia kumuhau, ke hele kau la ke gula a me ke daimana e hoolilo ia wahi i mea ole, o na hanahua hou aka aole lakou e ike. O Ewa nei i keia mau la e nee nei, ua ulumahiehie i na mahiko. O keia paha kahi o ka honua e pau e ana i ke ahi; no ka mea, ua oi aku na puka wai e hukiia nei iluna a maloo ae ka honua i ka wai ole, pau Pe'ape'a paha uanei paha i ke ahi. I ka pau ana o ka hana ana a ua mau Akua nei i ka Pa Akule o Puuloa a me na olelo hoopomaikai ia Hanakahi, a me kana mau mamo mahope aku ona, o lakou wale no ke kuleana ma ia Pa Akule kupanaha loa. Ina e komo ka i-a akula a me na i-a e ae ma ka puka, aole e hiki ke hoihope aole no hoi e pii maluna o kuapa ke hohonu ke kai; nolaila, hema u hana kupua kela i hanaia maluna o na i-a A pau ka laua hana ma Puuloa hoi aku la laua a hiki iluna o Pohakea noho iho la ua mau akua nei, oia hoi o Kane me Kanaloa a noho iho la. Nana aku la ia kai o Waianae o ke pohai mai a ka la i ke kula o Maili, a me ka ha'i mai o ka nalu i ka pu'eone. I aku la o Kane ia Kanaloa, nani hoi ke pohai o ka la i ke kula o Maili ame Kumanomano. O ka holu mai a ka lau o ka niu i ka makani, ua like no hoi ka holu o ka lau o ka niu me ka hole a ka lau e ke kukui. Ae; wahi a Kanaloa. O ka holu auanei o ka lau o kela laau a me keia laau, he Kaiaulu auanei ka makani kamaaina o keia aina. He loa o Puuokapolei, eia ke ala ma Pohakea, he kokoke ka piina a me ka ihona, he 'olu ke Kaiaulu. Haele mai la laua a hiki i Pu- ukuua, he wahi ia i nohoia e na lii o ia au kahiko. Ua oleloia o Puukuua ia wa he aina kaua. Eia kahi moolelo pokole o ia wahi mamua. O na 'lii o ia wa i ka wa mamua, he poe alii no lakou mai ka po mai. Nana iho la ua mau akua nei a o ka paapu o na kanaka ilalo o ke kalua, a nohona hoi ia o keia wahi, he nui no ka noho ana o nalii me na kannaka o keia wahi, he kohu kau-a ke ano o ka noho ana o keia wahi; oia ka olelo a ua mau akua nei. O keia ka hiki mua ana o ka olelo he kau-a (kauwa), a mahope mai he mau makahiki loihi. A hala aku na lii mua, a kaa mai i ka lakou mau mamo alii, he wahine ka mea i noho ae i Aliiwahine ma ia hope mai, a ua mau no nae na 'lii o Oahu nei i ka hele no a kipa i keia wahi ma ke ano he mau alii hanau no ka aina, he mau no ke kipa ana. A i ka hiki ana mai hoi i ke au i no- ho hou ae ai o kekahi Aliiwahine hou, he aliiwahine muumuu ia. I ka wa nae i kipa aku ai o na lii e like me ka mea maa mau, ua holo iho la keia Aliiwahine no kona hilahila i ka muumuu o kona lima. A no ka holo mau o keia aliiwahine no kona hilahila, ua kapa aku ua lii e kipa aku ana ia ia he "kau-a." A mai laila mai ka [illegible] ana o kela noonoo kauwa ua hiki wale i keia wa o ke au naauao. Aole he kauwa maoli. he kauwa hoo * ; A pi’ui'i n.*' 1 j k»iuwu loaai. Aiai a umiuo k<* Alii Ni;l (Moi) o an- I aukai i Wnikiki. Kiu ka ninun a I kf> A1 1 i Nui i ke alii malalo i)jo | :oiiii, l'.’li” » hii nmn wahi !ej)o ko- , ) » ; ihi o l'iiukuioi, aolii palm he mau j ; walii pol'iili? ■ Hia ka ]iniic n ke alii nmhiio i!;<i oim ln’ l'olmli no. O ko kan- ; oim ia uku 3a no m n kii. 1 Oiiii J:e kan<’ um ka wuhiiio ,t « i i

«Huen nua i«e na kelkl. a hikl ai »e ko kii i ma« koiki. O ko ku uu u «o ia o ku makuukano a lnwo ui 4- i kuuu muu koiki a hiki i Wuik i kl. . a Aia lioi u hiki ikawua ko A1 i n holo a| i ka auuukal, uluil; o I>oo«ua ia raai ko kahu o kii «u u i na keiki u lawo aku ia nn kul 0 pupau o ko kai, nm kuiii u k a AUi uui o'holo ku ana, alaila ku - ua Hma o ka Moi ilmia o k»li - keiki a ra« kahi keiki, ma uu uo ua keik! e paa ai. 3 Oka hnaolelo ma ku waha t ke Alii uui e ololo ai, “Aolo * pau kuuloa! Aolo ipau kuu loal!’ v . . . , . oiai oia e au ana mo ka paa no < \ r k J*ft Hma i na keiki a hiki i ke . unaauma ke kai o ko ulii. TJ» lana ae la «a koiki ihum <i ka ilikai, aiu I/e ulō ihiio. Ein , hoi ololo aka maUmikane inn .|kulu akn nei, *‘]Moe malie i ke >|kai n ko Huku,” u pela aku, O Uo kai o Waikiki ko kai i nlelohi he kui himuliunni kanaku; nku lu», ni» i Kiiiiloii. O kei» lrfhui kuuaka n Puakuj ua, na lini akn :v hni nmi, na lini | Kalo i k« imn. | j Elua mea nui ma kei» wahi. j1. Ua pan a nalowale loa ka n*'ho ia iina o kela walii i koia wa, me mea »1«, mumna’ku pali» n ku ihiki o ka j«>no i īlnwnu iuei ka pau loa :nii o ka iiohoia j«na o keia wuhi. 2. Oua maiuo 0 keia w«hi. ua huikau uku « hui ! y kuu io»i a ka' aikahi loa, a lio ho.-.knhi wai o ka like. Maanei ii«> lu i inolo» ;ii na msin akn» inei i k« hana a Imi »kn lu i Ku- ! hlli.