Nuhou, Volume I, Number 20, 17 March 1874 — KE KAAO O LAKAMANA. KE KOA NUI O KA POE MALAE! [ARTICLE]

KE KAAO O LAKAMANA.

KE KOA NUI O KA POE MALAE!

Halmia e W. 3L Kipikoiia. Helu 20. I ba hiki ana aku o Lakamāna i kahakai, lohe iho la oia, ua lawe pio ae la kekahi poe enemi he lehulehu wale i kahi kulanakauhale uuku o Munahatii ka i'noa ; ae ahaaina olioli ana ua poe enemi hana ino nei. a e hoopoino >vale ana i na mea o ke kalanakauhale. . Hoakoakoa ae la o Lakamana elima haneri kanaka ika|ka he poe kukini mama loa i ka holo a me ia poe wale no, aohe mau mea ai, aohe hoi mau paiki kupono no ka hele ana. Alakai aku la oia 1 kona mau , kaimka e hele ana me ke koa loa a hiki imua 0 ka poe kipi o lava he elua fausani ka nni } e moe ana no ka ona a e haunaku ana hoi, Huipa hele aku la o Lakamana ma i ka poe liipi a naake he ehiku haneri a oi aku } a pau aku la kekahi poe kipi i ka holo e pee maloko o kekahi wahi awaawa uuk'U; aka, ua hoopuniia ae la no e Lakamana ma a haawi pio mai Ia lakou, e ae oluolu mai ana e lilo i mau kauwa i mea e koe ai, ko lakou ola. . No ia mea hoounauna aku la o Lakaiaana 1 ka poe i lawe pio ia mai e oki laau i mea moku, a e hanā i kaula a e hana hoi i mau pea moku; a ua hookoia ia kauoha. A i ka hala ana o na maliina ekolu, ua paa na waa, parahu, oia hoi he mau moku liilii, a kupono no ka la\ve ojia i kona mau koa a me lea poe pio. ; . " ; ;;. I ka makaukau ana 110 ka hoio auu, uakau aku la lakou nei nie na pio a holo aku la ma na kai malie o īava, kaalo ae la ina ka mokupuni o Banaka a kaalo ae la ma na kuaau o ka mokupuni o lava nm kalii kokoke i ke kulanakauhale o lakatara. A ia Lakamana i kau ae ai i na hae o lava, ua akoakoa mai la na kanaka o ke kulanakauhale o lakatara ma kahakai e manao ana o ke alii keia o lakou, ke alii kaua nui o ka moana o Boro\viko ua hoi mai la mai Malaka mai me na waiwaipio mai o Sumafera a nie na kanaka o Malaka me Siama. I ka holo ana mai o kekahi mau waa o uka a pili īna ka aoao o na waa o Lakamaua ma, olelo aku la o Lakamana i na _lava pio o kona mau waa e kahea aku ma ka olelo lava i kela poe i holo mai la, aole e ae ia kekahi mea e pii iluna aia.a pii e aku ka Moi o lava o Lalana Besa ka inoa, a hoolauna mua me Bolowiko, a nana e hoopae aku ia Bolowiko i kula ; alaila, haawiia aku i ka Moi ka makana maikai !oa oia ke apo—ai, daimana i lawe ia mai mai ka a-i mai o ke Suletana o Boroneo. Ia wa, hoi aku la ua waa i uka a aole i emo, holo inai la na waa lie kanalima ua hele a iehau i na kanaka i aahu ia i na lole silika ulaula a olenalena; u ka iku o kela n me keia waa, e kau ana he hae silika olenalena. Aia ma kekahi o keia niau waa ka Moi Lalana Besa a me kona mau

alii ukali p koha Alo alii. TJa liilinai nni 1 lakou maluna o ke alii Borowiko, ka meaj e noho alii ana ma kekahi aono o Tava ma kahi i kapaia o Surakata. 1 ko lakou kokoke ana mai rna ka aoao o na waa o Lakamana ma t kahea mailana' alii a me na o ka Moi Lalana Besa| " e ola ka Mqi Boiowiko, i hoi mai nei me na waiwai pio| mai ona mokupuni nui s na gula me ke d|a,la ame ke daimana a me na pio mai o o Pnnitianaka mai a me Malaka." A i ka pili ana aku o ka waa o ka Moi Lanana Besa ; ma ka aoao o ka waa o Laka mana, alaila kauohā aku la o Lakamana ke koa nui o Sumatera e hopu ia ka waa 0 ka Moi o k4 kulanakauhale o lakafara'a e hopu pio pu !ia hoi ka Moi me kona mau ukali. Aole i emo ua eleu iike mai la na kanaka ikaika o Lakamana me na polohuku loloa e kilou ana i ka waa o ka Moi a me na waa e ae ei paa i ka hopuia Ua nui loa ae la ke kahaha o na inanao o ka Moi Lanaha Besa a me na makaainana no keiā paa a'na o lakou me ka hikiwawe loa, a lilo i mau pio, a maopopo iho la no hoi ia lakou ko lakou hoopunipuniia e ka enemi oia ka | Lakamaiia ikaika nona ka inoa ihele ke ka'ulana' a hiki i ka mokupuni o īava. 1 Kamailio dluolu aku la o Lakamana i ka Moi e olelo ana he makemake oia e lilo i hoaaloha maikai 110 ka Moi aole 1 enemi : a aole no hoi oia e hana ino aku i ke kulanakadhale a me ha makaainana o lakatarā, in?| Moi Lanana Besa nei e hui pu mai me Lakamana a e kaua like aku laua i ka Moi Bolowilcō, ka mea i hana ino aku i na kanaka o Boroneo a me Sumatera, a ina apana aina liilii hoi kekahi o īava e like me lakaiara. Ano keia a Lakamana ua olioli loa ka Moi Lanana Besa, a ae aku la e hui pu aku e kaua kue aku i ka Moi 8010w r ikb o fava. Ia ua hookuuia ka Moi o lakatara e hoi me kona mau makaainana; aka mamua ,o kona hoi a|na haawi aku la ua Moi noi malalo o ko mana i kekalu mau keikikane ana elua, o Paku. Buiui ka iuou o kekahi keiki|alii opio, a o Burono kekahi, a me kekahi mp.u keiki maka hanohano e ae o i kijimu e ike io ia ai ka manaoio o ua Moi nei ona kokua ana aku me Lakamaiia ma m ajaua i hooholo ai. Ua hoike pu no lioi ua Moi Lauaua Besa nei i kona e maki oia inauka me kouia mau koa iie kanakolu tausani ma ke kaj hakai aku a liiki i ka apaua uina o Surakata j i «ii ke hopu pio ika Moi Borowiko; a o Lakamana nia hoi ma ke kai ae no e Uolo ae ai a hiki jmu kekahi lae e kokoke aua i I Sourabea a ae e lele ai i uka a hui |pu aku me ka Moi Lanana Besa a iiele e I hoapio i ka j\loi Eme.pem Boro\nko o Sur , • .-j I iīakope o keia pau hoike mauao ana ( o ka Moi Lauana Be^ t hooholo iho k laua J!

<r hookaawale a" ho! akn Ja ka Moi tanana Besa i kula. a holo no h'oi o Lakamana ma ke kai. He mau la wale no a hu! lakou nei ma ka lae o Sourabea, a hoomaka like ke kai ana e kaua ia \ aole nae i ! emo loaa mai la lakou nei ika puali kaua o ua hoomaka koke kaua. Ua ! like na koa o Borowiko me he o]>a3a !a imua io Lakamana ma, a hoopuehu liilii ia aku !a ; 'ahopu pio ia o Borowiko ; a Kookaulanaia fae la o Lakamana ma ka inoa he oia hoi he Emepera no kona lanakila ana a pda oia i liloai i Emepera no|lava a punh ! Aole } manao nui o Lakamana ma keia I kuiana kiekie ona, a noho la hoi ma ke kut lanakauhale nani o Surakafa e hookahakalia ' ai, a e noho ai hoi iloko oka oliiolu ame ka | hanohano, aka, ua koi no kona'manao e hele. Hoopaa iho la no kona mau manao e j holo aku i kekahi mau pae aiua> a e kaua aku i kekahi mau enemi nana i hoohaunaele ia Sumatera. Nolaila ua hoohoīo oia e hele me kona mau koa, a ohi pu aku la oia he . elima mau tausani koa ikaika 'mai pa puali kaua aku o lakafara, e hele pu me (a a hiki | ika mokupuni o Tenate i hoopio aku ai ika ] Moi oia aina, no ka mea he Moi kini oia. I Hooponopono ihp la o Lakamani, i koua muu puali kaua a hoouohonolio poao iho la i kona mau alii koa ma ka lae o !Sourabca, a i j ka niakaulea» aua e holo, hoea mai la kekaI hi wahi keiki opiopio, maikai pa hiohiona a j pilalahi no hoi a hoike aku. la ,i toua iuoa o I Paki, he keiki oia na kekahi alii oka aina o j 3latGrenia t a hiki aku ua keiki nei ma ka j waa o Lakamana, a olelo aku ik ike kapeua I he makemake oia e kamailio ,pu me Lakaj mana. Aka he u~ahi kapena huhu loa a I aaka loa hoi keia, a oleio aku. la iua keiki I uei, '• aia ahe olelo auo nui alaila hooloheia j eke alii, a iua aole, aole e ike ,i ke alii." I no ka hiki ole iua keiki uei ke hoopuku aku i kokahi luiua auonui, ua kipakuia mai la e ke kapena e kau aku maluna'o koua \vju a e hele ma kahi e. ; ' ■ j » I.yi ukii la ua keiK} uei iluiia. ; kona \va.a I nie waimaka kahe aua„ no ka haua j ele oke kapeiia, a noho īhu la e uwe j me ka paa ana ona lima malppe uka waa 1° Lakamana. No kekahi manuwa uui, ia | Lakamaua eku aua a e uaua ai„i i aka oka I aiua, oiai ka waa e holo ana, ijko iho ia oia i i ke keiki e uwe aua a uiuau iiio ia ke aiii i j ke kumu oka uwe aua. Huli, koke ae la na | uwku oke kciki iiuaa a ike la ia LakaI uiaua aae ia, •• Ji ke alii oua alii, ua j hew uiai nei au mai ke kulauakauiuile nui ,nui o Surakata e iiia au i kauwa uau ma- | luua o kou, waa-kaua, a e uoho pu me ew. | aUv ua kipakuiiiai uei.uae kapeua īa'u." j Hakaponoaku la ua nwka o Lakamau.i j «aaluua oke keiki me ka nui.a olelo ( aku k, •• No ke aha koumea i makemake ai j oWo i kauwa ua u? " mai Sa ke keiki. j w N® ba mea', h« akua oe. *a |ie makemake .au e hoomana iu oe. a e huaft i>u i ko'u 1 ola ia oe." .j j- : I I : -

i ko Lakamana lohe ana i ka olelo a ke keiki hu mai ia konaaloha i ke keiki, a kauoha aku la ia i kōna kapena e ae aku i ke keiki e pii mai iluna o ka waa-kaua. Ūa oluolu ole ua kapena nēi ia mea, a ua huhu īoa, aole nae i hoike aku i kona ano huhu imua o ke alii, aka, ua ho©paa ola i kona manaō e hana ino i ua wahi keiki nei, 1 ke kau ana mai o ua keiki nei, alakai aku ia o La;kamana iaia ma kona keena mahope, a _ haawi aki/ la i na kauoha e lilo oia i kapenap.oe, i keim lawelawe mai nona; a e lawe aku i na lausiri a me na hua peiela, he mau mea nau ia ma na aina Malae, e like me ka poe e nau baka nei, a kapa aku la i kona inoa o Latii Bitu t oia hoi ka Hoku o ka Lani. I ke ku ana aku o Lakamana ma i ka mokupuni o Tenate, loaa aku la he mau auwaa parahu, he mau waa-kaua nunui, ua makaukau e kue mai ia lakou, Ua hui ohumu like mua kaMoi oTenate a me ka Moi o Tidore a me kekahi mau Moi e ae o na mokupuni o Moīuka, XJa ane kokoke keia mau pae aina i ka moana Pacifika, a mai keia mau pae aina mai i loaa mua ai na kanaka ma fta pae aina o Nu Kilani, o Tahiti, o Borabora a me Hāwaii nei, a i keia manawa a makou e kakau nei, ke hoomanao nei i na poino a me na hele moana ana i ka wa i loaa mua ai ko kakou maii pae hina ma ka moana Pabifika nei/ He kanika koa loa ko Moluka, oia na koa o na mokupuni ekolu, o ko Tenate, Tidore a me Amahona, Ua hiki aku ko lakou nui i ke kanakolu tausani iluna o ria waa-kaua; a pela lakou i kaua mai ai ia Lakamana, He kakaikahi wale no na wahi koa o Lakamana, aole no nae oia i puapuahulu e kaua aku i ka poe enemi. Heokahi la o ke kaua ana, a ua aneane pilikia loa o Lakamana i kekahi manawa ; a na aneane, pau loa na \vahi koa ona i ka make i ka panaia mai i ka pua e ka poe enemi, a mahope puhiia ka waa o ua o Lakamana 1 ke ahi, Olelo aku la na wahi kanaka i koe iho i ua o Lakamana e ee aku maluna o kekahl waa a holo i ola ai, aka he kulana koa kona 4 aoie ona makemake e huli aku ke kua i ka poe enemi, nplaila aole oia i holo, aka, ua kau aku la oia iluna o kekahi waa me umi mau koa eleu, a me ke keiki me Lani Bitu, a hoīo poloiei aku la imua o ka waa o ka Moi o Tidore* I ka ike ana mai o na kanaka o Tidore i ko likou'nei waa, hooho mai la lakou, "Ēia ae ke Alii Nui Lakamana ke holo mai nei e haawi pio iaia na ka Moi o kakou," Aohe nae o Lakaikana hohlohe aku ia kahea mai, he okoa no ko ia nei manao, a pili aku h ka waa o Lakamana a kilou na polohuku ma ka aoao o ka waa o ka Moi o Ti<]ore, a lele aku la oia iluna me he belcd la a kau iluna o ka oneki o ka waa o ka Moi, \ me he mea la he anela oia ia wa e kle heh ana ma o a maanei, hili ana me kana pahi kaua ma ka akau a me ka he« ma, a puehu liilii m koa o luna o ka waa, e. lukuia ana me he mai ahulau la, A i ke|

kau like ana, aku hoi o ua wahi kanaka onaJ ilmia o kā ,\yaa o ua Moi nei, ua hoomaka , iho ia, ke kauā kuloko, a me he mea.la he ;ai ana na ka ; pele, ka iiao a ke ahi koe f hulū l ka Ua nui ka weliweli o na koa oka o Tidore, aua pau iakou ika j lukuia, a o Ikekahi poe ua pau i ka holQC| pee maloko o ka iwikaele o ka waa, kekahi poe l ka lele iloko o ke kai me ke ■ i kahea ana, u ,.aohe keia he kanaka, he Akua; j I aole e hiki aku ia kakeu ke kaua aku iaia. | Mahope ifyo, lauakila ae la o Lakamana» a i I lilo pio iho la ka Moi, a liio hoi ka waa. Hu- j ,ki ae la o Lakamana i ka hae o ka lanakiia j j oia ka hae jSiiika olenaiena o ke aupuni o j I Menanakahau a kau ae ia ma ke kia o uai ( waa kaua nei o Moluka ; a ia wa i ikuwa j , mai ai na ieq> o na kanaka o na waa o Laka- j i mana e oliolj ana no ka lanakiia o ko lakou! I alii; a nui aku la hoi na koa o na waa I kaua p a holo aku la, me na naau } kaumjfha a qie ka weliweli nui i kahi moku-j i puni q Amalpona ; a iilo iho la ka mokupuni. I o ia Lakamana. i | Ua nui nO| na eha o Lakamana ua ku ika pua i panaia,, a ua eha na lima a me na wawae i ka a ua ku no i ka ihe ; a no ia mpa.ua ano inaule a nawaliwaii oia, no ka pau oke koko ike kahe; ano ka loaa ik& mai auu piW'4. Akahi waie 210 a 4 hoehaia 0 Lakamana in|a kauaana, a akahi 110 hoi a loaa i ka mai ; a ua hoonawaliwaliia kona uhane hanohano ; a i kona nawaliwali ana me ka i mai piw T a, olelo aku la oia ia Lani Bitu oiai e noho koke ana ma kona alo, —" Ke ike mai Ia oe, e kuu keiki aole wau he Akua, aka, he kanaka loa 110, a oi loa aku hoi ka nawaliwaii mamua o ke keiki e like me oe. ? * Ia wa, pane mai la 0 Lani Bitu, " e kuu Hakji he akua no oe iau i na wa a pau, no ka 0 kou naau oluolumaikai oia kou mea i akua ai; aole no ka ikaika 0 kou mau lima. Ia wa puiki aku la 0 Lakamana ike kejki, a komo iho la ke anoano aloha iloko oi;ia no ke keiki; a pela no i kiai makaala ai ua keiki nei ia Lakamana i na wa a pau 0 kp ao ; a i ka po hoi, moe no oia ina na wawae 0 Lakamana. 0 ke kapeipa hoi nana i huhu mua i kahi keiki ua hoonaukiuki loa i ka hoopnnaheleia oua wahi ke|ki nei; aua ohumu iho la oia iloko ona e liaawi aku ia Lakamana iloko 0 na lima 0 ka Moi 0 Tenate ; a i oie e pepeJbi malu iaia ka wa e moe ai ma kona keena* 1 kekahi pg hoakoakoa ae la ua kapena nei i kekahi mau kanaka elima 0 ka poe pio 0 lava, a hele aku e lawe pio ia Lakamana a e haliaali iaia i kula ; a e haawi aku 1 ua Lakamana nei iloko 0 na 0 ka Moi 0 Tenate> a ua manao ijo hoi ua poe nei iua e hooikuika o \ 00 Lakamana» ulaila pepelii no a make ina kona pela moe a n&kiu&kl a paa lawe e kiloi i kahi e, I ke komo Ana aku 0, ua kapeua pawa nei. iloko 0 ke kee na 0 , u;\ moe 0 Lakamaua ukk' e a,la ain\ no u;\C .o lu 0 kiai iui;i no, a i ka 'wu t k.oUio aku ai o V:- ■■■ - j - v;Vf. : . . VV:y; ; : -V:V/_V; :VvVVj VV iv; ■ v:;v -\ v- : ;-'\:VVVV

J ua kapenp. nej, Vu ae la.jyi&Jkeijd nei ma ka aoao 0 Lakamana e pāa ana njit ka jpahi ka'ua ma kona. lima.a hili mai Iji- oiaJ ya kaj pena nei. , I Kauoha aku ia ua kapena J?pwa uei, ina j kanaka 0 lava me ka olelo aku; u e nakiikii i na lima a me na wawae 0 ke e moe nei* 1 a hookau aku iluna 0 ka waa; a 0 kela keiki f " V . - r - - I- - J rhoi e hi!i iaia ma ke poo ; a kiola aku iaia ! iloko oke kaiV No ka oka leo» !ua puoho 0 Lakamana a i kona ike ana ae ' iloko 0 ka malamalama 0 ke kukui aia oia ' iloko ona lima oka enemi; uwo nui ae la ' ia, oiai aohe ona ikaika e kiiikui aku ai a ! hakaka aku ; a olelo ae la ou 00 Lakamana, ! " e ke kapena ke makeniake nei pe e hoope'maikai aku i ka enemi a e hans oluolu aku, !a e kuai aku iau i kou alii. XJa hiki no ao- ! Ie no wau e hoololohe iho, oiai, eia wau iloko ! 0 kou mau lima ; ak:a, hoi mai hoeha hoi oe i ! keia keiki, e hoopakele ae no' iaia, a owau !kau e hanaino/* Aka, kahea ae la no ua Ikapena nei, tJ E kiloi aku i ke keiki iloko 0 j ke kai." j Ia wa ua makaukau na kaiiaka 0 lava e ; hopu aku ike keiki; aka, hoi wehe ae la ua j keiki nei i ka hainaka silika e ,paa mau ana ima kona a luhe iho Ia lauoho piīpīl

Io ke poo oua kellu nei; a \vclic ae la 1 kojna kuka e komo ana a ae ja i jka umauina 4 a ike ia aku !a ka| umauma nepunepu o ka wahine* a lilo ae |a ua keiki nei Ihe wahii>e opioplo naui loa, a olelo ae la ia Uva ; ena kanaka o lava a |me .Sur&Uua, ; owau no ke kaikamahine a ko oukou alii nui j a Borowika." i jhuk) f Oka wai pahuna ka |ffhuna pololei aohe j e hala ? Oka ka e Uke me ke ! mele, 41 aohe pahuna hala a ka Maluakele I Ku no mino olu ka poli o ka laau." I Owai ka \vnhine auau man ike kaī ;a e * noke mhu nei ika huta ?—O Hopoe. I Owai ka wahine kiai kuahiw;J ahe hau ko(na kapa ?—O Lilinoe, | I Ina oe e noonoo atia no ka i'uoa o kekalii !alii o Hawaii nei, a hoomanao ae ee no ke I kane a kekahi wahine ma ka Jsaihala i hoo- ! Kloia ai i kia paakai; owai ua a\ii la?—0 ! Lota ( Kamehameha V.) ! E moe nna kekahi kanaka e|hu!i ana ke 'aloilima ao ae !a ke o!i, %t Kuu wahme I mai ke kula !oa e Kahua, Mai ka ua lIIIu 'la e Manoa" Lohe mai la ka wahine a ua 'kanaka nei t pane keukeu mai 'la, %t u f aloha lio ko wahhie, i pakiia aku ko' poo i ka poj haku," a oki pu u-a!e iho la no ke o!i ana. f Ninau aku la kekahi kumu * kajia uuiu ! ha'umana o ka Papa Helunaau, " elna maiu I *t *4.*- 1* r ~ - 1 mana iima ma ku akau V] Pune puah; 'mni la nn Wimaiw, >f olhna" Hoole mai 1 1a keknhi leoiki. " ao!o c!iav.\, eeno ka iv>lo!ci, !no fei moa. eono ovi pau manampa Imia." 1 T T):tTia nku lea hair.i, eono io m:\« nn\n;\:v.;\ua. | . Eljia i\vi, alaila ikaika ke C Hc . e me U o!cU\ " i ki. ;A ". ,a, kaualu, ala.iU uuL"