Nuhou, Volume I, Number 23, 7 April 1874 — KE KAAO O LAKAMANA. KE KOA NUI O KA POE MALAEI! [ARTICLE]

KE KAAO O LAKAMANA.

KE KOA NUI O KA POE MALAEI!

HaleuUi e W. M. Kipikona. Helu 23. Ka ihoa o keia alii kahiko o Kemoka, a ia la i hele mai ai a kokoke ia Lakamāna, papai ae la oia i kona nmauma me ka ikailea me koha lima akan, me ke kahea ae 1 kona inoa i e kt>lu manawa; alaila. kuhiknhi n e la ia i kekahi puulu kaikainahihe e kulolou mai ana, he iwakalua paha ko iakou mii, a he olohelohe lakou a pau aohe kapa, a hoakaka mai la hoi ia ma na hoiilona, he mau makana lakou na ke alii nui i hiki aku. Alaila, ani peahi ae la īia alii kahiko Kemoka nei i kona lima i kona poe makaainana, a hele pa—kolu a pa—ha imua, a ia lakou i kaalo ae ai ma o Lakamana la, kahea ae la lakou u roku" oia hoi ke alii; ma ia manawa no hoi i hoolei mai ai lakou i mohai o na hua laau, na manu, na momi. a me kekahi mau mea e ae ma kona mau kapuai, e like me ka hookupu ai i ole he auhau konohiki i haawiia aku e na Hawaii i ko> lakou mau , ; alii. '■ A pela a hiki paha i ke tausaiii o na makaainana i hele mai imua o Lakamana me ka hoahu mai he mau ahua nui o kela a me keia o ka mea ai, a me na mea makamae hē lehulehu wale. Ua loaa ia Lakamana keia hookupu a me ka hoil.ee 'an.a ia o kona mana, maloko o ke akahai a me ka oluolu o k& hana ; aka, o kona poe koa nae a m£ kona mau luina aole i oi aku lakou ma ka manao maikai a me ka naauao, nolaila, ua hooinaka koke lakou e lawe i kekahi mau inea e lia'awi ole ia* mai na lakou. * A me ko lakou hoomaka pu aku no hoi e kau i leo lakou lima maluna o na wahiue, e like me ka hana a na luina ma na wahi a pau o ka honua, alaila, hoomaka mai la e huhu na makaainana o Papua, oiai, lie pqe hoaaloha maikai lakou mamua ae nou mai la lakou ī na pohaku i na kanaka o Lakamana, a i o na koa o Lakamana i panai aku ai ma ke ki ana aku i ka lakou mau pua hooho ae la%a kanaka eleele, t( pepehi a inake," a iloko o ko lakou wa huhu, holo ' mai la lakoii malunll o na koa, a hoomaka pu iho la ka luku weliweli ana ma na aoao a i elua. Hoao aku la o Lakamana e me kona leo i ke kaua. Kahea aku la ho*j oia i kona kanaka e hoi hou i hope i ko lakou māu waa; aka, no ko kikou hoopili pu m mai e ka poe Papua a kokoke 'loa, nolaila, ua kono ia inai lakou e huīi a e hakika aku, ■ a no ka mahuahua ana mai o ka heluna o ka poe P&pua i na tausaui he leliulehu, 'hana aku la o Lakamana i na hoailona i Kapena o na mokit e hoouna hou mai i mau koa i uka, a ahikai aku la ia i ke kaua i mea e pakele ai kona pv?C kanaka. Oki aku la i lalo k< a!ii nui i ka po' 0 Papua me he kana-J ka pepehi*hipa k e luku ina hipa ; a iaj ia i waele nku ai i kona ala ;waena o na pu-

nlu 01 i Y ipiia, a hooho 'ie 1h lakou me keia. * 41 Helakua ke akua ulaula o ka poe 3 Malae. 4 ' ' ; ! Aka, o ka puipui o na poe Papua aole i ma-' kau ia Lakaniana, nie ka manao no hoi oia poe he akua a hopholo iho la lakou e puwalu maluna 1 ona, a e lawo pio a e pepehi paha iaia. (3 keia puuiu Papun, ho poe nui wale no lakou, a he kanakolu paha ko lakou heluna, i alakai ia e Panatate ke keiki a Kemoka a e nana mai ana oia no ka manawa kaawale, piai, ka hapa nui o na koa o Lakamana e alualu ana i na Papua e auhee ana leie mai la oia maluna o Lakamana me na hooho ana|me ka inaina nui. No ka wa pokole, ua make ia Lakamana he ewalu 0 ka poe Papua, hookahi mahope 0 kekahi; oiai, lakou e hookokoke mai ana iaia : mahope iho o kekahi manawa, kaa ae ia 0 Penatafe mahope mai 0 Lakamana r me kekahi 0 na kanaka ikaika loa ona eono, a lele mai la lakou a pau maiuna 0 Lakamana, hoopaa iho la i kona mau lima me kona mau lauoho loloa a me ka paa pu mai hoi i kona mau lima a me na wawoe, a mahope 0 k'e aumeume ana, ua paa iho la ilalo ke alii nui ina kanaka he iwakalua a 01 ae maluna iho ona. Me keia paa ia 110 nae ona ilaio, me na wawae a nie k©na mau iima a pau i lioopaa loa ia eia nae ua lanakiia no oia maluna 0 kekahi 0 kona mau enemi ma lea loaa ana iaia ma ke kani-ai me kona mau niho, a moku iho la ia ia he weliweli, a awai mai la ke koko, a haule a make aku la ke kanaka. Ika mana|wa o Lakamana i nakii ia ai a paa r me na. rjiea lie nui, a me na kaulaili 0 ■im .liolp.holon.if, o ka manao 0 na kanaka Papua huhu, 0 ka pepehi koke no iaia ; aka, aole nae he makemake 0 Panaiala e hana ia ia mea kauoha koke ae la nae e hapana o Lakapiana, a e lawe koke aku ia Lakamana ma kahi e, iioko 0 kekahi ululaau e ku koke mai jana, a pela i Inki ai i na kanaka nana i hopu*o Lakamana ma ka lawe ana aku iaia ji kahi e, mamua 0 ka hiki ana mai ona koa mai' ko lakou aluka ana i na kanaka 1 pau ai i k t liolo, ike iho la lakou aku ko lakou alakai mai ka ike ana lakou mau maka. Ai ka iohe ana 0 hapanui ona Papua, oke alii nui 0 ka poe malihini ka lakou pio, iie mea e ka olioii me ka iiooho ae 0 lakou me ka leo hauoii, a naholo aku la i uka 0 ka aina iloko 0 ka ma kahi e niai na koa aku 0 oiai, na e u ana tne ka mfnao kaumaha no ka naiowale 0 ko lakou alii »ui, hoi aiai la iiuna 0 ko lakou mau % waa a kau aku la iluna o ko lakou iu«iu moku me ka ehaeha 0 jko lakou mau naau new ka ikaika ame ke ona poe Papua, nunuie ae la e holo a e Malele i ku aina jK>pilikia. No keia ujliu poino, ua ili iho maluua o u& koa a īue ua luiua Lakaiuaua ka makau. oka "poe mai tnai # oka uui uiai Sumatera, uiau&o e hoi; a mamua ae o |kakaliiakijmui 0 kahi la iuui 9 ua 01 aku inamua 0 ka h|ijKilua e ke au moku t

1 na moku i ho!o aku e hoi lava, ahc : elima wale no paha wahi fausarn kanaka i ; noho iho mamuli o Lakamana ;o ka hapa- ! nui o keia poe nolia mokiipu»i o Niaka. a ! o keia poe ua hooholo iho lakou'o noho malalo o ka hoomalu ana a Kuanaku, kekahi o na Kapena Lakamana, a kali iho ht ma ktia walii i kapa ia o Kapn, a hiki i ka w? e loaa ai ke kino o Lakamana. inn e n!a nm a make paha. . ; , .Ua laweia aku ke alii imi nialoko akn o ( ka ululaau me ka hiki wawe } ana ka lala £ - ka laau i lioeha a hoomaholehole i kona k!~ no. ' Mahope iho o ko lakou hele ana. hiki aku Iu lakou i kekahi wahi kauhale uuku " akoia me ka mauu, e ku poa) ana hoi ma kekahi inalaelae ma ke ano he mau aoao no ka huina ha. īwaena ponoi o keia hu na-lia malaelae, aohe kauhale fcahi o Lakamana i na kii ,ia ai i kekahi pai>ku laau e waiho ana iiuna o ka lepo me, ka moe aiia maluna o kona kua. Ua hauhili ia koua : mau lima, me na wawae, a n)e na wahi a puni kona kino me ka maloeloe, a me ka paa i hiki ole ai iaia ke ouioni ae» iaia iho ma kekahi ano. Mahope iho o kekahi halowai kamailio ana o na alii, liooholo iho la lakou i la nui kekahi la ae,a|o Lakamam-, ka mea e hoofhainoino ia ma na ano'he nui wale, a o ka io lioi o kona uha a me na lima e okieki liilii ia e iike mc|ke kaula a ai īa iaiua o kona mau maka. a hiki ikonn make aua. " f , O keia poe Papua eleele ua luuioli loa iakou no ka mea, ua loa ia lakou Leia akua ulaula, weliweli o ka poe Malae Hoko o ka po* iio o ko lakou mau lima, a ua l|iooholo lakou e okioki iaia iloko o na a pana|he nui e like me ka heluna o na Papua i lukuia e ia a me kona Puali kaua. Alaila, hoomaka iho lakou e inu nui i kekahi waiona i kapaia he kosa, a o lakou a paui na kaiie na wahme lelele ae la me ka hula poai|ana ia Lakamana me he poe pegana la, a \ ka hala ana ' o kahi manawa ma keia t 1 ka |wa i poeleeli 'ai haule aku la lakou e hiamo[\ aka, o fnota, he alii kahiko makaala oia, hoonoho mai la oia i poe kiai o ua kanaka ikaika e kiai i ka Lakamana. | Aka, no ka inu loa ana o u[i kanuka i ke ! kosa, nolaila, ua pauhia koke |a lakeu iloke o ka hiamoe, a aohe mea i lqhe ia mahope ! iho no kekahi manawa, koe \yale iio iia nono,iana ° na I nikas}ui 0 ka ioe mee a ine : ka n ann o ke alu nui no ua e(ia o koua uum wawae pehu a me na lima» a tne ke lvuLtna ehaeha o kona k)noT % laia e moe ana Iloko o keia kulaua # a uu* ka melia o t\a mea a puu* ike ak,u k ia i keknhi mea e uee ae ana' iloko o ka po«!i iwnena o ka poe e inoe iuu\J I ke kokoke aiui nuii iam # a ike aku la ia waUiue, koua koho ajku he wahiue uia ke ane o kaua mau oui aua t u uia ka, a iw a me ka poao o koua liuui kk, Hcle mai la ia a kokoke loa i la % alaila, ik< aku lu U he heleheleua ui a uaui koua s oWr

maii iaia ma ka hawamwana hilu ana, aka, aj)he he maopopo iaia o kekahi huaolelo. Hookokoke mai la oia i kona maka i ko ia siei } a ku-ai mai la i kona ihu i ko ia nei papalma* a iaia e hana ana pela, uwe ae la keia me ka naau kaumaha. Alaila, hopomaka mai la ua kaikamahine nei e wehewehe i ko ia nei mau nakiikii. Me ke kokua o kekahi iwi 01, i moku ai na mea i paa ai kona mau litna s a i ka hemo aaa ae, lalau like aku la kona mau lima a i elua ma ke poo 0 ke kaikamahine me kona honi pu aku i kona mau papalina i hoailona no kona aloha a me kona hoomaikai ana : a he wa pokole, me ke kokua pu 0 ua kaikamahine nei ua lanakila ae la ia. Kuhikuhi aku la ua kaikamahine nei maka.i me kona alakai mamua i ke alanui, a mahope aku keia, me ko laua kulou hāahaa iho i ko laua wa e kolo hele ana. Ko laua komo aku no hoi ia iloko o ka ululaau, no ka mea, he elima wale no paha lianeri iwilei ka mamao mai ke kihi aku 0 kauhale, ka wa ia 0 kekahi kanaka i oi aku ka inakaala mamua 0 kekahi polPl ike ai ua hala ke pio, kukala ae la oia. la wa koke no, ua hoala koke ia ko ke kulanakauhale a me kahi hoomoana 0 na Papua ;-me na ihoiho kukui i hoaia, a me ka hooho ana i na leo ahiu. Ua oi akn mamua o ke tausani o na pegana i holo aku ma na wahi a pau e imi a e keakea i na rnea holomalu. floko 0 ka wa pokole loa loaa iho la ka meheu 0 ke ala a Lakamana ma hele ai, a he hancvi»paha a 01 me 0 lakou i hookolo akiu lioko o ka wa pokole, loaa koke aku la no a liakamana a me ke kaikamahi Papua i ka «nakamua 0 keia poe he iwakalūa ko lakou 'au.i,- ma kekahi wahi kowa ololi 0 ke ala i hoopuniia e na laau a me ka nahelehele, ma kela a me keia aoao 0 ua wahi haiki nei, I ko ia nei loaa ana mai lele mai kekahi poe o iakou maluna oia nei me ko lakou kuhihewa aole aia nei mea eha, aka, i ko lakeu fiookoke ana mai ia Lakamana, ua pau lakou i ka make i ka uhau ia me kekahi newa nui i loaa ia Lakamana e w T aiho ana ma ke ala a laua i hele mai ai mawaena 0 kauliale, a 0 ka ia nei luku ana ua like me Ko mea ana e luku aha i na iole. A i ka make ana 0 kekahi o ka poe alualu makamua he eono a e hiku paha ko lakou nui, hiili ae la lee koena 0 keia |>oe ho ka makau a auhetf aku la, me ka holo hou ana i hope i ka poe gH)noi e hele mai ana £ imi ia Lnkamana me fcona hoola i ke kiileamahi Papuu, Awiwi aku la 0 Lakamana me kona ikaIka a pau, a me ka mama e hiki ai iaia ke ftolo hele i puka koke ai oia mawaho 0 ka ululaau a hiki akti i kahakai. Aka } iwaena konu 0 ka ululaaU a mawaena hoi 0 kekahi mau laau mii khpanaha, i 01 aku paha ke leiekie i ka hanei'i, kapini, kaloa oia mau laaa ia wa lohe koke aku la ra ina leo 0 ka poe hihiu ua koke ia laua. Lele mai la ke kaU kamahi e puliki iaia nO ka a hefe %kn la ia imua me ka pna ana i ke kaikv

' ■ ! " , mahine ma kona lima, iiO ku mea, oia koiia \ alakaL , Auo, lohe aku la laua i na leo o na i kaiiaka hihiu ma na waiii a pau e hoopuni j ana ia laua,, a ua piha kui koi ka uluiaau i , na lamalamp kukui, a i ka hoomaopopo aku , ma ka nui q. weliweli o ko lakou mau leo, ua j oi aku ko heluna mamua o ke tausani I kanaka, e irini mai an#ia llakamana 110 kona | ola. Ma!arpalama ae la ka ululaau i na lai. malama ahi, Kokoke mai la na kanaka hii -t i' .:ī ■ v i- ■ , - ■ ' ■ ~ j hiu ia laua pei, a iloko o kekahi manawa ua j aneane o e aumeume me na ha- | nej»i he nuj waie o na kanaka ahiu huhu I ina e ikeia mai laua nei, hooholo iho la ua | Lakamana e lawe i kona ola iho, aka |aole nae ia jj< hooholo loa ia manao. Lalau •ae la na-lima kakauha o ua Lakamana nei i | ka lala o kqkahi kumu laau nui, me ka paa t ana o ke kaikamahine ma kona puhaka, a me kona nui ua hiki iaia ka lele ana iluna o ke kumu laau, alaiia, hoomaopopo iho la ke i ko laua kau ana iluna o ke kumu laau i ko laua pakele ana mai na lima mai o na kanaka hihiu, a rga ia mea, ua ■ loqa he home a he puuhonua no hoi; pii loa; aku la laua iluna loa oua kumu laau nei, iwaena o na lala a me na lau e hihipea ana, a i, ka wa o Lakamana ma e noho ana maiaila, hele ae la malalo he mau haneri o hihm. Oiai na kanaka e hele ae ana malalo o ke kumu laau, e nana ana nja o a maanei o ke kumu laau, a no ka pii aiya hoi o ma iluna loa ma kahi e hihipea ana na lala.a me na lau, ua hiki ole \i& ikeia aku laua, Ua pihakfii ka uluiaau ma na wahi a pau, i na leo o na kanaka hihiu, e hooho ana, a e uwapa a mamua ae o ka puka ana o ka la> he umi tausani i akoakoa ae iloko o ka ululaau, me ka paa hoi o kahakai ma na wahi a pau.| Ua nofio paa o Lakamaka a me ke kaikamahine iluna o ka laau i kekahi la ae a po j aka, me ka ehaeha nae i_ka make a ka jwai me ka pololi a ka ai, a me ka ino o ko laua noho ana maluna o ka laau. Iloko: oia la|a Lakameīna ma Lhoomanawaj nui he nui no na wa i hele ae ai ka poe | hihiu, maiaty. Ai ka hiki ana mai oka po- | eleele, a aohe hoi he mau lanalana e kokoke j mai ana, ih(j> iho la p Lakamana a me ke j īlalo o ke kumu laau me ka j nihi loa, a i;ko laua hiki ana ilalo, hopu aku jla ke kaikamat)ine ma ka lima b Lakaumna jme ke alakaji aku iaia ma kekalii waki e o | ka ulnlaan ma l!e aln e hiki ai i kona mau j waa kaua. j j Mahope 1)10 oka hele ana no kekahi mile jhookahi paliia, hiki, aku la laua ma kekahi j kahawai uu|<u, a malaila laua i hoolawa iho jai 1 ko laua imakowai, a holoi iho la 0 LakuI mana i na eha a me na poholehole 0 kouu i kmo. Alai!n hoomaka aku la luaa e hele ;ma ka lana 'huakai no Jvekahi mau mile he Uelmlehu wale a hikil ko laua hiki ana ma I kekahi laē kahakni, mau mile ke kaa\\*ule j mai kahi o na auwaa 0 Lakamana e ku ana. j Alaanei i lo;u\ ai ia laua he mau ana poopoo ,a ho maikai'uo Uoi 0 'loko, aohe m;uu 7To 1 - I

ka eha, maluhiluhi. u f iupauaho no ho• o Lakamana a me ka makahkmoe* hau?e ia ia ilalo e hoomaha, a pauhia koke !a iloko o ka hiamoe kuhohonu, me ka moe o ke kaikamahine inaluaa o kona mau lim : - - J "" ' .