Ka Puuhonua o na Hawaii, Volume IV, Number 31, 3 August 1917 — HE MOOLELO HOONIUA PUU WAI No Ka Makaikiu Wela [ARTICLE]

HE MOOLELO HOONIUA PUU WAI No Ka Makaikiu Wela

KE AIWAIWA AWE KE AH£RAN<\NA O 11US\A Ke Kon Ki;ii Puku Ht-1 u Eotio o ke Aloalii o ka Kn i*jh jm Peter« Ka Nui A I OLE-: 0 Kli K A t K A M A '' IN l ', A! ) J ADEEAUSA 0 SA.\ A PJ£TEH0J30K0. MOKUNA III Ua ko oie nae l:e'a mane-o kohu ole o ua Hiki nei i ka wa a ka Kmepera i pu aku ai 1 kona manao me ka feo rui oiai oia p ki hikuhi sku ana i k? puka o kora keena malu: "U'oki!" w&hi ana me ka ieo kalattala, mē ka hoe mau sna mai nō me kela !eo nui heoweliweli: "Aole Jca au i makemake e lohe hou i kekiihi msu nieoleio hakuepa mai ia elua mai. j "Uaikeolua i keia puka? Ku, a haalele koke mai i keia j

keena me ke k&īi heu ole iho, g pau auanei ka hilinai hou ana 6 ka Emepera maluna o olua," Me ka hoka a hifahila nui, • me ka punia puia hoi e ka 'miina wela, ku ;e !a laua me ko laua poe apay a haale'e i*fco i ka Emepera, ame ke Aliik- a Hu kana ka puuhonua heck; hī o ka kakou Koa Kiai Puka Helu 6, a huK boi aku la no ka home 0 ke Keikifl;i H ki ir.e ka heekukule. Ia lakou nae i k«a loa akn si mawaho o ka halealii, ua h&I u ae la ke Keikialii Hiki a kam&i* lio aku la ia Malone kena kekoolua me ke ano mihi i keia mau o'ele: "He k€u wa'e aku ka hoi ka piena o ua elemakule nei a kakou i keia la! E lilo ana ka kau? mau mea i hoolala ai i .mea ole 1 kela laliikoa elemakule lapuwale. E ike ana no nae oia rua keia bcpe kku!" "Aole paba o ia ka'u," wahi a ke Keikialii Malene m® ke ano puu o kona leo iaia i hoemau mai ai. ! "Aote lea au i mot uhajr e mua e, o ko'u kokua ana aku la hoī; i kau mau hana, he mea la ia j no'u eowilipuia aku ai me ee. j Eia ka auanei, owau mai 1 no ka luabi. >> I

u Ae, na ko'u puniwale, i owi-! li pu aku ia kaua, e ku aku a 1 paio me kela Bea Keokeo o na' halokolokowui o Polani no |e ola ame ka make, elike me na j olelo a kaua i lohe aku nei ia | Hukana ame ka Emepera e'' u-kamailio ana. j u O ia nae ka'u e manaoio loa nei, o ka mea no kela nana! kauā i ulupa ma kela ahiahi a kaua i hoao ai e kaili ia Ade- ! raisa ma. Akah! ko'u haupu anoe wale ae la no!" ' Pupuku H na ku'emaka o; ke Keikialii H J ki no keia mau oielo aoo hopepe a ke Keikialii Malone, kona hoa make, o ia ! kana 1 kamailio ae ai ma ke ano; hoolanalana a ku no hoi i ka ■ hooio ame ke kaena i ka o!e'6 : ana ae: I "Heaha auanei ko pemaikai o ka neonoo heu ana*ku : no ia mea? M "Oiai, he enemi oia no kaua i na wa apaul Nolaila, i lohe a iikeoe e: kuu Malone, sole oia i ike pono i na maiuu o ka' Bea Eleele o Sana Petercboro nei!" M Me ka iima haaluiu ke Ke!fei aiii Malone i kaomi iho ai ma ka poohiwi hema o Hiki, a ftans iho la me ka leo liilii eiai lakou e hookokoke lōa aku ana i knuhale; ! j

"He rnea makahewa wa!e iho jno kou ksena ana iho no kaua. !No ka mea, aole au i poina iki ijke!alaaui hooulu haunaele !?>]', a i hooiiloia ai.oe i mea o!e !e ks!a ko?. opio ie'.ia e ku khi !ana »a ka pukapa mamua o ka iha'ealii." — j Ma keia wahi e haalele iho |ai kaua rke kamailio ana no naj jkeikialii, a e huH re k:vua a na-! Ina aku i na kukai o!elo mawa-! ena oka k-ion L- aaie ka Emeper* Pet ro k t Nu\ <l Ua kuhiheA-a loa ka Emepen ma kana miu olelo," wahi |a ke Koa Kiai Puka Helu 6 I oka Em<:per.-, oiai no ua Emepfra la e paa ana i kona li- ■ ma, ka rrea hoi nana i hoeeke | aku i na poohiwi o ka Emepera j iaia i kamaiiio aku ai ike Koa : Puka Heiu 6 me na minoi aka oluoiu i keia mau olelo: ,' Ua kuhihewa i'o anei ka Bme

> pera r. a k?.na mau ,olelo? E 1 :oluo!u i e e hoikeike mai i ka •iEai3pera, -i hoopauia ae ai kona [pohihihil" s j "B ola m*u loa ka Mea Kiea pela-pu no.hoi au e noi iole aku ai no kau mau huikala jana mai ii'u no ka'u mau olelo apau imua ,ou." Aole i kama'iio mai ka Emej pera inrtua o na maka wiwo ole o ke Koa Kiai Puka Helu 6e haka pono tfku ana maluna

|ona. .. : .... ■; j ! Aka, ua eueu wa'e ae la no mau lehelehe i ka wa a ke ikoaopio e hormau aku ana j t kana kamaiiio sna: ' i "He hooloha mau au no ka ; Ffneper-', spe!a hoi ka Bmepera t no'u. Aka, e nana aku no au i ka Emepen), he enemi no'u, i kona wa e uhaki ai i kda noho j hoaloha mau ana, apela no hoi [ka Emepera no'u. "O keia ke kuhihewa oka Emepera ma kana mau olelo, e hoolilo ai no oia i kona hoaloha ponoi i enemi nona. "Pela io anei hoi e kuu Wela, e 1110 ana anei ka EmepeiM i enemi nou?" "Ke manao nei a«, aole Ina i| poina ka Emepera no ;kana kau IWa nei, oisi i hui mua loa ae ai j kaua maloko o ke keena malu j i kahi wa ae nei I hala. j 'la'u nae i haalele ibo ai ia ■eee ka Emepera maloko i:ei, ua halawai aku la au mt ka j Mea Kiekie ke Kamā'liiwahine jAderaisa maloko o ka ho-lo nui 'o ka halealii nei, oia kona wa i i ninnu mai ai ia'u nou.

! "Ua ike ka Emepēra no ia ■mea a'u e poina ole nei i na ' olelo a ka Emepera i hoopuka mai ai imua o'u ika olelo ana ! mai: '■ | {, E Web, ke hoolilo mai ne! 'oe ia'u i enemi ino loa nou]" J I leela wa aka Emepera i !ohe ai i keia mau olelo kuio a ke' J koa opio, ua puili foa ' iho la ka ina lima o:Wela, me jhe mea la, ua hooku'iia aku fco,na puuwiii e keia mau olelo me ; ka leo o!u waipahe? "E Wela, ua hookaakaa i'o 1 mai no oe i na maka o ka Emepefa. No ka mea, ua nui maoli ' kou koa ame kou wiwō ole imua ! o ka Emepera." ; "Ina o ko'u koa imua o kn , Emeperr, ka mea e hooko oleia ai keia m\u ole!o aka Emepen, ( ka haaw' aku nei au i ka'u mau 4 a'o ana. i "Aka hoi, Ina o ko*u koa ka mea e liīo ai aa i enemi no ka fimepera, ke haawi pu aku nei 'no au ! ka'u mau mahalo āna he nui, no ka mea, ua 1 poina ka Emepera ika mea a kona waha i hoopuka ai imua o kana 1 kauWa haahaa nei." " Minoaka iho la ka Bmepera me ka panti pu nna mai i keia ; mau olelo a ua Koa Kn Puka | Helu 6 nei;

>■ '"Aele loa e poina iki ana ka Emepera 1 ka rrs«a a kona walia e hoopuka ai." .1 fee!a wa i kaawale &eai laua lloko o na puiii f!ioha pumi liana ana r oiai n j nse kn ' Bmepera e '.nana--hoom«u mai ana nb mahope o ke Koa Kiai Puka Helu 6 a hiki i ka wa o ka puka i psa aku aku ai mahope oa«. Huli ae la ka Bmepera a hōi ' ?ku la no luna o kona noVi me ks nalu nui ana no ke āro o ke Koa Kiai Puka Helu 6, o no nae kana i hoohe :<e ai me ka leo nui: "He di.-'bfl Jo i'o r.o keia kanaka opiol Aka nae, he ono au i kana mau olelo. "No ka mea, aole oia i hoike

mai vkona wiwo a hohewale, e like la me ke Keikia3ii Hiki a me ke Keikialii Malone o Ledina. Kela Bea Kikokikoo Le-

dina, wahi an \ Akaaka ;.e i i ua Emepera nei, me ka huli pu ana iho ej hpopau p.ono i k;.na nana ana i na palapala pili nih.ina e waiho ana maluna o kona pakaukau. !■ E hookuu kakou iaia e hana i kana han-i, .&. e nana ae kakou i ke Ko?! Kiai Puka HelU 6 e hoi la, pehea aku nei la ua leueu nei o Poleni,Ae, i ua hueu !a i oili aku ai mailoko aku o k : keena malu o ka Emepera, a b >omaka aku la oia e hele ma ka ho lo o waena e'oīii aku ai ma ka puka o mua o ka halealii, o ia no kona wa i halawai hou aku ai me ke kaikamahinealii. Me he mea la, e kakah ana no oia iaia malaila no kona hoi mai. No ka mea, iaia no a kaalo iho iho mamua o ua u'i kalll puuwai nei o ke aloalii o Sana Peteroboro, o kona wa no ia i kamailio mai ai me ka leo nahenahe o ka wahine u'i: "Aia aku ia ihea ka elemakule?" "Aia aka la no oia i!oko o kona keena malu." "01 E kuu Welal! E hahai mi'i ee maho/.'e o'n, he wahi ukana poina -kekahi u'u nau," wahi a Aderaiis-i m'e.ka 'eo awiwi. Oianoka ua Koa Kiai Puka Eielu 6 nei i hooko aku ai me ka hahai ana aku mahope o ke kaikamahinealii e alakai ana

mamua, O keia wahi nae a laua nei e nele nei ma ka aoao hema o ka halealii : he wahi maluhia loa ia oiai, aole be niau koa kiai laila. • Malalo o kek lii kumu rose e ul.u punonohu ana 1 loaa aku ai ke Kama'liiw&hine Dina e kal'i mai ana .ia laua. 0 ja no hoi ka na Aeieraisa nei i kamailio koke aku , ai ia Eina me ka leo i p ; ha me ka pihoihoh ' "E aia. ihea kahi ukaua a ke aleha a kaua?" "Eia no. 0 ka'u ia i kakali aleu nei ia olua, a ke hopohopo nei au o ikeia keia mau luna a kakou!"' "Heaha iho la kau mau o k t hopohopo an ; ? In,a no he poIno, he poino !ike no ko kakon," wahi a ua Adc?r;u«i nei i pane ae ,ii me ka wlwowiwo o!e iho. 1 kela vva i wehe ae ai o Pim mailoko ne o kon i poli i ke- 1 kahi wahi pnelo i wahiia me kekah'. fole siiik* mnemae n hiia wi ae la ia Ad?rais*. O ia ka ua. Ad:ra?sa nei i !atau akn ai'a banvi ae \\ i ke Ko? Ki.ii Puka He'u 6 me keia m.m o!e!o i awllipu ia me na mi |noaka honmahie e p3pahi tho ■ona ms kena man pnpa'ina u'i ! nohen: - ' | U E \Vei3, o kuū k'ii keia, Ka wahim mua loa nana ehot>-

I aumoe 1 kou n; oe. No- ' laila, e mala n.;a ce -; : ',o kou aloha ana i k!s kin;> o 1 ka mea nona kena kii," Lalau mai !a ''ua Kor<. K's»i' Puka HeJu 6 ne/ i ua puolo nei, me ka hoopa an;. ae I V ■ r-a Je-; ihelehe, a panai aku k i keia mau olelo aie na ,hi ! A kanaka u'u

tf Me kuu puuwīi apsu, e aloha ana au i keia kiī, me ko'u aloha ana i ke Uino.po- 1 noi maoli oka mea t "n:t k i'i kii!" '■ '{No'u wale iho; n i kōna m; u| olelo, e kuu Weli. ; Aole anei hoi pela ka mea oiaie??'" wahi a ua U'inohea Ad§nHisa nei i apnhu koke mai ai ika ninau me na minoaka hoomahie:

"He oiaio » kuu Aderais j! Nou, a kouwale i'ho no ia," i hooia aku ai ke koa opio. Oiai nae i kela ;wa a laua nei e hoininau hoolalau waIe 1» no o Dina mb ka maopopo ole mai ika laua raau mea e hana uei, no ka mfe;!, aia ka hopohopo iloko ona o ikeia m?i keia mau hana a ■ Ukou.

Oa Ike koke aku la nae o D;na iko lakou makuahine, kn Emep,erasa Kftkarina i ! ka puka ana I ae ma kekahi aoao o k* lumi hoolauna o na'liiwa&ine, oia ka ua Lina nei i huli:koke ae aī, a kamailio aku la ia Aderaisa a me ke Koa Kiai Pu'ka Helu 6: '<E laua neil Oka loihi no ka o|ua a ka onawaiwai, me he mea ia ka hoi, e huli ana o Mama ia kaua?" "Aubea aku la?" wahi a Ade raisa me ka nana ana ?.e ia Dina, o la no nae ka D!na i kamailio mai ai me ka leo kuoo e ka hopohopo i ka olelo an» mai: ■ - : ■ "Aia ae la ma-o o ka lumi hoolaune!" "Ina pela, e uho; k: : ua," wahi a Aderaisa Imua oka mea a; kona puuwei i aloha ai a i akul I Ja: : | "E kuu Wela,, e htcm?.nac no kfc'u wabi kauoha o kti» ahiahi. "Mamua nae o kou hoi ana, e honi pakahi oe h tuaua No ua aie oe i keia lokomaikai nou vsf^!e!"

i I ke!a wa nae > AderaiBn e nei, ke lobeia aku !a ka leo o.ka hanehane i ka h-ea ma': "E ianei-e, e. iarei hci„ ae 'ohlapa mai nei. O ka leihi mai Uu a ha pono. , Eia'e Pololna nie na 'kea." Aoie nae he heolohe ia aku o ka leo oke ola, piai laua !a e walea ana i pahee ika welowelo. Oia nae kj aa Koa Kiai Puka Helu 6 i pane aku ai i na olelo a Aderaisa; "Aole o'u hoo'.p i kau kauoha, oiai, eia no au ke hQo;'unnao nei, no ka mea, ua lilo \ ko r l ae ia oe, a no kau noi hope hoi ua manao au, ua ;ho;.-ha?haa n a oii aku au i ko o!ua kuiana kiekie ina no ko kakfou loaa pono raai." "Auwe no boi oc <3 kuu "Weia, he hoohaahaa iho la ka ia, ina au e noi aku ia oe e honi mai ia maua. O waie-no o ka hooko mai, i ka'u noi we ka hooioihi hou ole :«ku, i hoi no hoi maua a pela oe. ? ' No ka paakiki;hou o ua Aderaisa nei, ua, hooko i'o rnai ia «0 ua Koa Kiai He'u 6 nei. laia I hooma-u Iho ai i na lfhei iehe 0 Ad€raSsa, ame Piua n.e ikanamao honi ;hooiuau ana a |ke aloha e kanu | a hookawowo ia la iloko o ko Ukou mau, puuwai pakahi, a Ulf;oQ hei i puuwai ae ai i ki p;ve nuu 0 kekuhi leo naheHah.e niai 0 !ke kumuluaaXuii rcso u iukeu e pouluu neif ! | "Heah* kioKn han.i m.un e> [e a'u mau !e»? M i n |

O ka huli keke ae no ia o rre ka ole, ; n-.rk 3. -.inea-, ua ike aku la lakou i' ku mai o ka Emejpera-wa- ' fcineiKakar;na-tna o ka :teo i lpane.iuai ai. J: :■■ ■ | : u /jui,ve, heaha mai ne! hoij kr:U e mama, 1 hoihoi mai neī ke'j koa i kuu. «iikinilima nei i , hau'e ai i kakahiaka nei."

, AcieraiS3, ke hoke mai j n»i cje i k* oiea c.iaio, pi-.i na m't«j) ij k: u • makuahirje nei i ]ke pono aku nei ii o)ua me kela koa opi: ?" wahi a Emeperaw*hine nei, me ka ula weo o kona mau maka. j N d keia mau olelo a ka Eme perawahine ka mea nanai i hoohaalulu aku ia Dina } oial o Ade

raisajl panai koke mai t\ kana mau lolelo me ka wiwo oie imua 0 ka !Emeperawahine: j "fīe wahi makana wa|e no ia a maua i haawi aku ai iaia no kanAj mau hana keonimana oi&io i like me kona» helehelena iun|eewiM e huikajla mai ai ia imaua imua o kou alo." "tfa hewa io no olua, e kau ole aku ai na hoahewa ana maluna jo ke, koa opio, a maji hana hou aku no nae olua o hpike au 1 keia hana a i ka makuakane o oukou, mamua o ko'u owilil puia ana iloko o keia mau hana! hoohaahaa a olual. "Ppolaila, ke kauoha nei au ia olua e hoi no ko olua wa- | hi iho, apela no me oe ejke koa i opio no kou wahi me ka| hoopi-! likea oleia, no ka mea, u,a pono oe maiuna o kau hana." Ojka huli ae la no ia o ua maui kaikamahinealii nei a hoi jaku|a no loko o ka halealii a |.ua Koa Kiai Puka Helu 6 nei i ku!oij haahaa iho ai imba o ka Emcperawa'hine a huli s[e la hoi no kana home Hoko o ke kahua 0 na koa kiai kumau o |?:a EmeP era like iho la no hoi o Wela, he wJi ne oiuo'u maoli no ka Eme •per : , K'ik?rina, me kanz. i lon.e wale ai, lakahi no nae 3ia a ikenlika. Mm kona mihi pu iho hoi ina no kona loaa pono i ka Eme peri, aliila, he' mea inaopopo lofi, e uh?.o : a ana oia ihko o ka hale?ach-?o me ke kal? ole. Pela no hoi ka Emi;peraw|hine i huli ae ai a hoi alsu la.no ka l|aleal;i, i ka wa o ke koa opicj i haalele mai ai iaia me kon|i olelo wal% ana ihc| no nae iaia iho; ;: t koa opio. u'i maoli no kelaj." A ninau iho la ija Emepera|wahine nei iaia. "jHe ipo anei oia na ka'u kai kam|ah ? ne i haawi aku ai laua i ko I}\ua lehelehe i mea jhoni nana ijkupono wale no i ka mea a jauaj e msre aku ai i ieane na jiaufj ame a ? u boi ko liua maj majnana e malama nei|" ! oie, ua uumi l<)a iho la !ua $mepcrawaMne neij no ke'a •m;Vvi mea npau ana i īke ai no |kon.i makemake ole ejlohe ka ,Eii epera a hiki i ka waemaef popo ai o keia uiau hana hoo- ' ala6 n kana mau kaileamahlne h *na pei, a kakou hoi e hoo m.vj aku ai i ko kakou nee ana iiiui a o ko kakoa moo|cto. 1 i u« Koa Kivii Puka Heiu 6 ho*a aku ai nokqni home 'ame kona ukali opio iloko o ke 'k-Hna kb<, o ia no ka wa a jHu|ika i oili mai ai n?siloko hui o ka halelio me ke anee o kona •mau helehelena iaia i ike mai

a. i koiu ua Wela nei hoi i .n|qau aku me lfa - leo [oiuoiu: "K kuu Huika maikai, ua niA*i anei ce?" mai ka hoi ka-u '. U,-> nalowaleia ko rt.!ikuiii nae au i maopopo pehe, !it Lei i nalowale a[ mai kona iilo ana aku. He kahi wale 110 hoi keia." Ku iki iJ»o la •ua Eoa Kiai

Puka Helu 6 nei e noonoo a liuiiu, ua kamaiiio aku la oia ia Hiuka rae ka leo oluoiu: ' "Aote e kau ka'u mau hoahewa: sna naaluna ouj oiai he | mea paahana like no kaua eh! ki ole ai ia kaua ke ike ia kaua ihe. I Ts )!• ina.ua nalowale io kuu i. 'iima; o na manaoino no ia o ka enemi; ke ole au e ku hihewa, ua lawe maluia aku no iama ke ano i mea paahana no ka imihalā ana la'u."

"Ae, pela no ko*u manao ua lawe maluia." "No ka mej, o ka'u ia i noke iho nei ika huli, aohe mea i loaa ma kahi a'u i kau ai iluna oko noho. nolail a, komo iho nei ka maka'u mē ka hopōhopo 0 ili mai kou inaina malunao'u no ko'u hoohemahema wale i; kou mau pono." "EJ Hiuka," wahi aua Koa Kiai Puka Helu 6 nei me ka leo kauo malie, iaia i hoomau mai ai i kana kamaiiio ana: "Mai maka'u a hopohopo oe no keia wahi mea liilii ano ole no, elike no me kd*u oielo 1 kamailio iho nei, aole loa e kau eku ka'u mau ahewa ana maiuna ou, oiai kaua malalo o na puaiikoa k ; ai kumau o ka Emepera malalo o ko kaua maui aahu huna o ka hookemani nq| ka kaua hana i kauohaia ai e' kuu mama aloha. j

"O ia wale no ka hewa a'u e hiki ole ai ke huikala ia de ikou wa e kumakaia ai i-»'u mao kou hoike ana Ee ia'u he keiklāli! a he koa kiekie malalo o Kenera!a Aeto o Polani."

"E hoomanae oe, e kipaku no au ia oe mai ko'u alo aku, a i ole ia, e Jawe no au i kou ola me ke kali ole. Oiai, ua haulepahu iho la ka hana a kaua e huli pauaho ole 1 nei, ka hana hoi a kau? i hoe- ; hikī ai imua o ke kiekie o na iani maloko o ko'u lumi poooi mamua iki iho oko kaua haalele ana aku i kahi taona nani a maemae o Warako, ka home hoi a'u e hoomanao mau nel nono. Ua laiaa ako la o Hiuka i ka lima konahao o kona haku a honi ibo la, me ka panai pu aoa mai i keia mau oklo oiaio i oili ae mailoko Ulo m\i o kv>tii vai me kfrkv.oo i ka i ana aku ia Wela: <V E hoekahe no au i feoV koko ponoi me ka nana ole ae i ko'u ola neu wa!e iho eo. "A hiki »ku i ko'u mau la hoj pe; aole ioa oe e ike e hoao ara a» e kumakaia ia oe! Aka; e | paio ro:ia rio au no kou mau po j ke kue uwu ana aku i kou uiau eih'mi. No ka urm; o koa unuenemi o ko\i hjau no o kou mau hos!oba e ko'u mau hoaloha no ia, no ka mea, ua paa' ka J u olelo imu,a o ke kīekie o na iani, o ia paa aole loa ona wa e uhakīia ai a hiki i ka gili ana iho oko kaua mau ©aka n t "» ka man.iwa n-aia loa.** Aoie i j?*u.