Nupepa Puka La Kuokoa, Volume I, Number 125, 30 August 1893 — NA LETA [ARTICLE]

NA LETA

f Aole o makou ’makemake e laxre I ke koikoi o aa nala no na manao i hoopuka la malalo 0 -cot& poo e ko makou ooe meakakau. i Ka Ma'i Lspera aole ia Le Mal Lele. 3Ea ino ke Kanawai aole ola. E Mb. Luxahoopono?ono; Aloha oe: Aia ma ka olaa maa nupepa La a me Pule na manao oia maa ioea o fca haku manao imua o ka lehuleha no ka hoakakaanai ke kumui hoea amaka mal ai keia haawlna o ka lepera malana o keia lahui oia o Kaoakaokalani a me J. A. Kanama, o ka lele ka kekahi a o ka lele ole ,ka kekahi, aīa au ma ka aoao lele ole o kela maM. Ma ke kahua ma’i iepera au i ka M. 1888, fae elua na manawa maloko oia makahiki, I Augate 7, fae 10 la hoi mai no Honelnlu nei ma ka malama o Okatoba 9, 1888, hoi hoa no ke kahua ma ? i lepera, maiaila aunatieane elaa makahiki, ma fca la 5 o Augate, 1890, hol hon mai no Honolulu nei. O ka huina hela o na ma J i ma ke kahua ma’l ma ka helu ia ana i Okatoba 33, 1888, fae 1875 ma ka haawi (bila aluaiu) oift' na dala he S10 e ohi ai ina waiwaī ma ka hale kuai o ka Papa Ola ma Kalawao. O na kokua kane a me wahine, keikikane a me kalkamahlne ma Kalawao a me Kalaupapa iloko oia makahiki ma ia la, he 85 kane, 13 keikikane, he 72 kokna wahine, he 14 kaikamahine a me na kamaaioa kane a me wuhiue ma Kalaupapa , he 31, he 215 ka nui a me 2 kahunapule ola a me 1 kahunapule ma’L Ua moepuaal pu me na ma’i ma ia aina I kulaīwi ia kakoa a pau e Hawaii nei, eia imua o Kaoakaokalanimeka haawīna lele olemalo keia mau hoaloha i hoike mua la ae nei maiuna. He mea pono ia ? u e hai aku imua 0 Kaoākaokalani 1 ke kulana o na ma*i iloko o . kela kahua ma’i ma MolokAi, a i ole la, ua ike no paha o Kaoakaokalani, no ka mea wahi ana, ilaīla oia i kekahi mau manawa 1 na ilaila oia, alaīla i hele wale no I ka hololio a hoi mai e like me na lanamakaainana. He.ekoln kulana o na ano ma’i ma ke kahua ma'i o Kalawao. 1 — Ka ma ! i Iepera. 2— Ka ma’i i hoohuoi ia. kokua i makemake e komo iloko o ka ma’l lepera i loaa ka haawlna ai a me i-a a me ka hoohana ole la e ka Papa Ola. Ma keia maa kulana ekolu i holke ia ae nei e ike pono mal ai ka lahui ua hoike la aku imua o lakou ka nui a me ka ikī ma ke ano he kamaaina a kupa no kela kahua o ka popiiikla

a—o—a»mmmrni—a me ka ehaeha a na hoaloha e klel a halo la ma ka hokua o na kai a ke ao opua e hoonana aku nei ma waimaka o na hoa popilikia a pau. 'He mea pono ia’u e holke aku imua o ke akea no na makahiki he 22 o ke kukulu ia ana o kela haie pepehi kanakanaie kekaeawalo 1864 a ka Moi Kamehameha V. i apono ai ma ka la 20 o Augate, oia makahikl, a me ko kakou mau iunamakaainana a.mo na alii o ka Ahaolelo i pepehi ia ai ka lehuleha, oona ka haina 5,000 a oi iloko o na makahiki he 23 ia’u ma ke kahua ma’ī, mamnli o ka oluolu ana mal o ka luna oia wa ia’a e kope i ka nni o na ma’i ī laweia mai ma ka makahiki 1865, ka huakai mua loa a na Lima kakauha o ke kanawai īno i kauo huluhulu mai aī e komo lloko o ua hale pepehi kanaka nei a ke kanawai o 1864. . 0 ke.kulana o keia maa makahiki he 22, he 8 makahiki i ola mai ai o Kamehameha V. ahe II malama me na la he 22 ia Lunalilo, he 13 a oi na makahiki īa Kalakaua msi 1874 a i 1887. la wa hoohuli ia'ke kumukanawai ma lulai 7, 1887, a be Ahaolelo Kuikawa ma īu matcahiki, a he Ahaolelo mau l ka 1888. Ma na makahikl a Kamehameha V. e noho ai aupuni ana, ke ikeaku neī no kooa mau muka īoa leo kumakenu, peia no o Lunaiīlo a me Kalakaua, aole o lakou omu Uma kokua i keia mea pilikia I hualehīa iloko o ka liuia o ke kanawai powa a me pepehi kanaka nui wale, aoīe no hai i na alii Ahaolelo, aole pu no hoi ina lunamakaainana oia mau makahiki he 22 i hoomama ae i keūi mau waimaka e kulu ana ma na home, a he hookahi no umauma o keia poe a pau e hookomo i kela Inakupapau o Kalawao. Mamuli o kela maa manao eiua e paio nei, ka iele a me ke ola ole, a eia imua o Kaoakaokalani ia ī keia wa e kukulu nei i kona mau manao alakai e hoopau ae ai ina manao noho huikan, a e malama maemae i ke ola kino. Oia io aneī ka īaau lapaau no keia ma’i o ka Iepera e olahi? īna he oīaīo, oīa ka laau e ola ai, alalla e waiho ae oe i ke aupuni I kau noi 1 mea e hoopau ia ai keia ma’I, a e hoīhoi hou ia mai kela poe ma Kalawao ma ko lakou mau home ponoi. . Ma"heia maa makahiki loihl, o ke kulana ma ka wa o Kamehameha V. e lawe ana kona nohona . aupuni i keīa ma’i no Kalawao, a penei: O kahi moku lawe ma’i oia 0 Waaiki, a me na lako hale i kekahi wa 4, 5, 6, 7, a ma keia kai ae nei o Kaiwi a hoea no Kalaupapa, a ma na pa pohaku o Kalaupapa e hoaumoe ai na poo o ka poe i iawe ia.aku ilaila me nawahi kīhei huluhulu e kau ae ana ma ka pa pohaku 1 wahi papai hale no ke kali ana i na wahi papa ke hoi hou ae ua wahl mokuuei. O ka,papapa oia kahi hunahuna ai e hanu hele aku ai ke hoea ole mai na waapa ai mai Halawa, Waīlau a me Pelekunu mai. Ua noho hoopalaleha ke aupunl o Kameha 1 meh» V. i ke kukolu i hale no keia kanawai ino nana i hoola ole mai i kekahi poe ma nahoao lapaau aoa aole he nui na hale a ka Papa Ola i kukulu ai ma ke kahaa ma’i o KaL lawao a me Kalaupapa. E ninaa mai auanei paha o Kaoakaokalani a me ka lehulehu e heluhelu nei i keia moolelo, pehea oe i ike ai i ka nui ole o na hale a ke aupuai o Eiamehameha V Lunalilo a me Kalakaua, ke hikī mai ma ka wa o ka hoohuli kamukanawai lulai 7, 1887, a penei au e hoike aku au > ma ka wa i lilo al ka hookele ia ana o ke aupani e ka ahahui Hoomaemae o kauka N. B. Emerson ka • Peresīdeaa o ka Papa Oia o ke aupuni ma ka m. h. 1887 a me 1888.

J I Ua kau ia na maka maluna o ka puka komo o kela a o keīa hale ma ke kahua ma’i. He elua maka ma I kela a ma keīa hale o kau ana ma ka b. h M no ka Papa Ola ia hoai lona, ma ka p, no ka maī ponoi īa hale mai koua ohana aku, p ka helu 0 na hale a keia mau aimoku ekolu, 1 hoikeia a hikl ma ka la 7 o lulai, 1887, aole I hiki aka ka heiu o na hale 1 ka 100 ma ka maka b.h. maī Kalaupapa aku a hoea i Kalawao ma keia hoailona maiuoa ae. īna ma ka maka p. ala maluna aku o ka 150 oia wale iho no na hale a kela mau alii aimoku hoi i kukulu ai ma keia mau makahikl he 22 a hoea aku au īlaila ua hele na pili a popopo o ua mau hale kahiko ia, o keia mau hale, aole he mau hale e noho oluolu ai na hoakanaka i hoopoinoia ma ke kahua maī o Kalawao a me Kalaupapa, iloko o keīa mau makahlkī i hoikeīa. No ka wai inu, 0 ka wai inn ma keia kahua ma T i i ka wa o keia mau aimoku ekolu a hoea mai ma lulai 7, 1887, aole ma na ipuka o na haie I iikeme ko keia wa. Ma Kalaupapa, he wahi punawai i kapaia kona inoa o Lenahena, ala ia wahi punawai mauka iho o ke awa pae ma Kalaupapa, ua kukulu īa iho i wahi hale e ku nei no paha he wai kaī e iīke me Konn, Hawaii, o ka poe hiki ole fce inu i keīn ano wai, alaila e hoomanawanui ana i kela wahi mauka iho o ko alanui hooīho bipi, a i kapaia o Iliilikaa, oīa hoi o Waihauau, ma ia kahawaī e pii aī me na huewai hao aila pena a uuamo mai ma ka a-i i ka loa, oia ko Kalaupapa mau wahi e loaa ai ka wal, koe o Iliopii, he wahi punawai wai kai no ko lalla a me PohahL Ko ko Kalawao wai e loaa ai. Aia ma Wallela he wahi punawai wai puna a me ka wai no hoi o kahawai i ka manawa wai a me Walkakulu. He wai hu mai maloko mai o-kipapali e kukulu pakahi ana i na wahi huewai a haona ma kahi o ka wai e paki mai ana, he nui ka piiikla o ka poe kii i keia wai i ke kali oka piha mai o ka ka mea mua. No ko Waikolu wai. He nui ka wai ma kela wahl, a eia ka hana a ke aupuni o neia mau aimoku, ua papa aku i kela a me keia kanaka aple e hele ma Waikolu, ke loaa oie he palapala mai ko lakou mau luna mai e noho ana ma keīa kahua ma T i. No na wahi.e kil al i na pai ai. He.eha wahl, Kalaupapa, he ekoKalawao, Walkolu, Kauo, a me kela wahi i hoolele fa ai o kela huakai o Dec. 31, 1888 e ka mokuahi Līkeiike a ke Kuhina Walwai. S. M. Damon o ke aū hoomaemae i manawalea aku ai i ka ohana o ka poe I loohia i kela haawina a’u e kaao nei imua o Kaaoaookalani a rae ka lehulehu e heluhelu mai ana i keia moolelo o ke kumu o ka lehulehu o kela mau wahi haawi ai no ka wa e nui ai ke kai o kela aina a ka hoomalnoino nui Witle. No ka Poe mea Līo ole a Kokua ole. Iloko o keia wa e kii ponoī ana □o oe 1 kau palal ma ka hele wawae ana ī ka loa ina I Kalaupapa kou hale i noho aī ai Waikolu ka haawi ai ana e hele wawae ana oe iaa milo ekolu ma kou pil ana aku a me kou hoi ana mai ke hui ia eono mile a oi a emi paha me keia nawalīwali a ka no i kapllikia e auamo mai ana i kau wahi palai. Ina aia ma ka wawae kou pilikia ke kahe awai mai la ke koko me ka manaonao nul loa wahi a kekahi makuahlne o’u i noho mua i Kalaupapa i ka M. H. 1869, oia o Kaoiwiloa w. no Kaumalumalu, Kona-akau Hawaii, he mea i kapaia aku he

mai Iepera nona na makahlki he 19, | a make mai nei paha ma ka M. H. j 1890 1 kuu wa i Honolulu nei. He | elua na wa i hookuu ia al e hoi oia | no kuna aina, ika hoi mua ana, o j ka wa ia ia Kipikona, ka Pereside- i na oka Papa Ola, hopu hou ia mai j mai no, hoi hou no i Kalaupapa, ao- j le i Wuimea i kahi nona ka paakai. j I ke au hoomaemae o N. B, Eme- j sona, ka Peresīdena, koi aku oia ?&! Kaoiwiloa © hol no kona wahi aole \ oīa he mai lepera. Nonoi o Kaoiwiioa i ka Peresidena e noho ia maiaila a hiki i kona mau la hope me ke kokua aku o ka Papa Ola iaīa i haawiaa ai a me ia no ka mea ua pau kona mau pono o I hope i ka hao ia, a keia kanawai ku j i ke ino e ku nei i keia wa mai ka at. h. 1864 mal no. O kekahi kumu ī hoomahuahua mai a koikoi ka pilikia i keia mea nawaliwali e kii nei i kanawahi pai al na kona maawawae ponoi no o ka j hao mai o ka ua anu o kela kahua | ' s ma’I e houhou ana me he kuipine j īa i ka ili a hoopii liou mai la i kela j ma’i a puni ka ili, ahe ku no i ka : menemene na mea i hana ia ma 1 keia aina ma o ke kanawai no ke | Ino. Aole e ola keia lahui. Hoku. ; ■■ i aa» t m * *pi