Hawaii Holomua, 2 May 1891 — HE MOOLELO NO PAKAA A ME KUAPAKAA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO PAKAA A ME KUAPAKAA.

HELU 1. I KE AU e noho Moi ana o Keawenuiaumi no ka mokupuni o Hawaii, aia imua o kona aloalii kekahi kanaka o Pakaa kona inoa. He kanaka lawelawe keia no ua Moi la, oia hoi he kauwa, a he mea hoi i punahele loa iaia. Mamuli o ko Pakaa punahele ia Keawenuiaumi, ua haawi ia mai la iaia ka hooponopono ana i na aina a pau o ke Alii, a pela pu hoi me na poe aialo a pau o ke alii. Iaia ka malama i ka ai a ke alii, ka i'a, ke kapa, ka malo, ka paa kahili, ka lawe kakele, ka awa, ka apu, ke kanoa, ka mauu, na hinale ola i hooholoia iloko o kekahi waa uuku i piha i ke kai, i pupu no ka awa o ke alii. No ka malama pono o Pakaa i na mea a pau a ke alii i haawi mai ai iaia, ua hoonuanua hou mai la ke alii iaia me na pomaikai he nui, oia hoi ua hoolilo ke alii iaia i konohiki maluna o kekahi mau ahupuaa iloko o na moku eono o ka mokupuni o Hawaii. Hoolilo ia oia i hookele nui no na waa o ke alii, a he kulana kapena paha ia ma ka helu a ko keia wa. I ka wa a ke alii i makemake ai e holo i kekahi wahi, aia kona holo a lohe mua o Pakaa, a ma kona ano he hookele, a he kapena hoi ia ma ka kakou helu i keia wa, e nana ana oia i ka la malie a me ka malie ole, a nana hoi e hai mai ka ino o ka moana a me ka maikai o ka moana. Aia a ike o Pakaa i ka malie a me ka maikai o ka moana, alaila, o ka wa ia e holo ai ke alii. Ia Pakaa no hoi ka hope o ka waa, oia ke kia, ka mea nana e hookele i na waa o ke alii e pae ana iluna o na ohuku ale apiipii o ka moana kai uli kai lipolipo, e lele ana me he kaupu hehi ale ala no ka moana. I na wa a pau a Pakaa e hele ai ma ke kulana kapena hookele no na waa o Keawenuiaumi, e lawe ana oia i kana hoe nui kaulana o Lapakahoe. Nolaila, mamuli o keia mau haawina hoopomaikai i papahi ia iho maluna ona, ua lilo oia i kanaka nui a hanohano maluna o na kanaka e ae a pau imua o ke alo o Keawenuiaumi. Na keia kanaka ka ipu-makani kaulana loa nona ka inoa o Laamaomao. A penei ka moolelo e pili ana i keia ipu: He ipu maoli no keia, ua ulana ia owaho a paa i ka ieie. O ke kumu i kapa ia ai o keia ipu o Laamaomao, ua hea ia mamuli o ka inoa o ka makuahine o Pakaa, oia no hoi o Laamaomao. I ka wa e ola ana keia wahine, ua kaulana loa oia no ka hoolohe loa o na makani iaia ke kahea aku oia ma ko lakou mau inoa pakahi. Oia hoi na makani kamaaina o kela a me keia wahi o Hawaii nei e hoomaka ana mai na mokupuni kaili la mai o lalo a hoea no hoi i Hawaii. A i kona make ana, ua hooili iho la oia i ka mana kahea i keia mau makani i kana keiki oia o Pakaa, a na Pakaa hoi i hahao i kona mau iwi iloko o keia ipu a kapa aku la o Laamaomao. A no ia mea ua lilo o Laamaomao i akua e hoomalu a e hooponopono ana i na makani o Hawaii nei, e like paha me ka manao ana o ko Helene poe kahiko loa o Eolusa ke akua nui nana e hoomalu ana i na makani o ka honua nei. O ka oiaio a me ka oiaio ole o keia moolelo ae la, aole e hiki i ka mea kakau moolelo ke hoike aku; aka, no ka mea e pili ana i ka ipu o Laamaomao, ua hoike ia maloko o o ka Hoike a ka Papa Kuauhau Alii imua o ka Ahaolelo o 1884, aoao 9, ua loaa keia ipu maloko o ke ana o Hoaiku, ma Kaawaloa, Kona Hema, Hawaii, a ua malamaia kela ipu e ka Moi i make aku nei maloko o Iolani Hale. A ua olelo ae ka Peresidena o kela Papa Kuauhau maloko o ia hoike penei: "O ka loaa ana o keia ipu kaulana kahiko he mea nui no, oiai, ua pili keia ipu kahiko me kekahi o na moolelo kahiko kaulana o ka wa kahiko,” o Hawaii nei, a oia no hoi keia moolelo e panee ia aku nei imua o na kini makamaka heluhelu o ka Nupepa HAWAII HOLOMUA. Maanei e hoike aku ka mea kakau i na inoa o na makani o Kauai a me Niihau, e like me ke kahea ana a Kuapakaa, ke keiki a Pakaa, a e ikeia ana no hoi na makani o na wahi e ae mahope ae nei: Ala i ka noua mai e oe ka makani a Laamaomao. O ke kiu o ke anu o Koolau wahine o Kauai ka'u i waiho aku,

Ke u-alo la i ke kini i ka pae Mauna, He ao hoailona makani puaa, He makani hono ia no Kapaa, Aia la ka makani i Kauai, He Moae ko Lehua, He Mikioi ko Kawaihoa. He Naulu ko Niihau, He Koolau ko Kaulakahi, He Lawakua ko na pali, He Lanikuuwa ko Kalalau, He Lauae ko Honopu, He Aikoo ko Nualolo, He makani kuehu kai ko Milolii, He Puukapele ko Mana, He Moeahua ko Kekaha, He Waipao ko Waimea, He Kapaahoa ko Kahana, He Makaupili ko Peapea, He Aoao ko Hanapepe, He Unulau ko Wahiawa, He Kiuanu ko Kalaheo, He A'e hoi ko Lawai, He Malanai ko Koloa, He Kuiamanini ko Weliweli, He Makahuena ko Paa, He Onehali ko Manenene, He Koomakani ko Mahaule-pu. He Paupua ko Kipu, He Alaoli ko Huleia, He Waikai ko Kalapaki, He Ka-ao ko Hanamaulu, He Waipua-a-ala ka makani kula'i hale o Konolea, He Waiopua ko Wailua, He Waiolohia ko Nahanahanai, He Inuwai ko Waipouli, He hoolua makani ko Makaiwa, He Kehau ko Kapaa, He Malamalamaiki ko Kealia, He makani hulilua ko Homaikawaa, He Amu ko Anahola, He Kololio ko Moloaa, He Kiukainui ko Koolau, lele mawaho, He Maheu ko Kalihiwai, He Nau ko Kalihikai. He Luha ko Hanalei, He Waiamau ko Waioli, He Puunahele ko Waipa, He Haukoloa ko Lumahai, He Lupua ko Wainiha, He Pahelehala ko Naue, He Limahuli ko Haena, O ka wai kuau-hoe i ka pali, O ka welau o kela makani, O ka welau o keia makani, Puili puahiohio lele ae la aia i kai, Pae ae la aia i uka, E pae he ino I nehinei ka la malie E holo ia mai ina ua pae. O keia ae la na inoa o na makani o Kauai i kahea mua ia e Laamaomao, a i paanau ai no hoi ia Kuapakaa ka moopuna a ua Laamaomao nei. Aole i liuliu loa na la i noho punahele ai o Pakaa imua o ke alo o Keawenuiaumi, aia hoi hoomaka mai la ko Keawenuiaumi hoowahawaha iaia, a piikoi hou aku la kona makemake maluna o kekahi mau kauwa hou, oia o Hookeleihilo a me Hookeleipuna. O ka mea i akaka ai ko ke alii hoowahawaha io ana ia Pakaa, mamuli ia o kona pa'i ana ae i na aina a pau ana i haawi ai ia Pakaa, koe nae kekahi mau wahi aina iloko o Hilo kahi a Lapakahoe e noho ana, oia hoi ko Pakaa kaikaina. Ua ohi ae la no hoi ke alii i na mea a pau a Pakaa e malama ana a haawi aku la na Hookeleihilo ma e malama, a ua nana ole hoi oia i kana kauwa maikai oia o Pakaa. Lilo ae la ka manao nui, a me ka makemake o ke alii i kela mau kanaka, a ua haawi ke alii i na mea a pau ia laua ka malama a me ka hooponopono ana i kela a me keia, e like me ko Pakaa wa e noho ana. Ike iho la o Pakaa, ua pau ka makemake o kona haku iaia, nolaila, me ka naau kaumaha a me ka ehaeha, ku ae la ia a hele naauaua aku la. Aole o Pakaa he kanaka i makemake e kau mai ka leo o kekahi kanaka maluna ona, a na ia mea i kono ikaika iaia e haalele i ka hale ana i noho ai a kupa a kamaaina. Ma keia hele ana a Pakaa ua lawe ae la oia i kana ipu-makani oia o Laamaomao, a aia iloko o ua ipu ala kekahi kapa o ke alii, kekahi malo ona, ka awa, a me na lako e pono ai ia mea, oiai aole oia i hoihoi aku ia mau mea i ke alii. O kekahi ukana ana i lawe pu ai me ia ma keia huakai oia no kana hoe nui o Lapakahoe, ua hea ia ma ka inoa o kona kaikaina. Ma keia huakai hele a Pakaa ia ia i haalele aku ai i kahi o kona haku, ua hoea aku la oia i Hilo, kahi hoi a Lapakahoe kona kaikaina e noho alii ana maluna o kekahi mau ahupuaa iloko o ia moku, a oia no hoi na aina i pa'i ole ia e Keawenuiaumi. I kona hui ana me kona kaikaina a mahope hoi o ka pau ana o

ka laua uwe aloha nui ana, ua olelo aku la oia i kona kaikaina: "E, auhea oe. E hoike aku ana au ia oe, ua pau ka makemake o ka haku o kaua ia'u. Ua lawe aku i na pono a pau ona i waiho mai ai me a'u, a o keia mau aina wale no koe, aole oia i lawe aku; aka, e hiki mai ana no nae kona wa e lawe aku ai i nei mau aina mai a kaua aku. Ua hala na la o ko kaua punahele i ka haku o kaua, oiai, ua hoowahawaha oia ia'u, a ua kau aku kona hoopunahele ana maluna o Hookeleihilo me Hookeleipuna. Nolaila, eia ka'u ia oe, e noho no oe o kaua, eia wau ke hele nei e imi i wahi no'u e pono ai, aka, aole nae au i ike i ko'u wahi e hele aku ai a e noho ai hoi, nolaila, ina e lawe aku ka haku o kaua i keia noho ana, alaila, e noho kanaka aku no oe malalo ona. E aho no ia o ka ai no paha i kalo mo'a, ola no ka nohona hune a me ka nele." Pau keia mau olelo a Pakaa, kona ku ae la no ia a hele aku la, haalele iho la i kona kaikaina. I kona haalele ana nae i ke kaikaina ua nonoi aku la oia iaia e haawi mai i waa nona, oiai ua manao oia ma ka moana oia e hele ai a pae aku i kekahi aina okoa. I ka loaa ana o ka waa, ua holo mai la oia a pae i Molokai ma ka aoao Kona, a malaila oia i noho ai. A liuliu wale kona mau la o ka noho ana malaila, hoao iho la oia me kekahi aliiwahine o ia wahi. Noho iho laua he kane a he wahine, he lani iluna a he honua ilalo, a ua oluolu no ka nohona o Pakaa ia Molokai. Aole no hoi i liuliu hapai iho la ka wahine a Pakaa, a puni no hoi ka opu o ka wahine, hanau mai la oia he keikikane, a hea ia iho la kona inoa o Kuapakaa, mamuli o ke akaa-kaa o ka ili o Keawenuiaumi i ka mahuna awa. Noho iho la lakou nei a hiki i ka loaa ana o ka olelo i ke keiki, ia wa i hoomaka ai o Pakaa e a'o aku iaia i na hana a me na mele a pau ana i haku ai no Keawenuiaumi, a me kona olelo aku i ke keiki: “E a'o kaua i ka hana a ko haku, a loaa ia oe, malia o noho ua haku ala ou a aloha ia'u, imi mai ia kaua.” Alaila a'o iho la laua. Aole no hoi i loihi ke a'o ana, pau loa ae la ia mau mea i ka loaa i ua keiki nei, a ua lilo ae la ia i mea paanaau iaia. Ua pau loa ae la i ua keiki la na hana a pau a Pakaa i hana ai imua o ke alo o Keawenuiaumi, oiai kona mau la e noho kauwa lawelawe ana nana, a pela no hoi me na mele a me na loina o kela a me keia ano o ke aloalii o Keawenuiaumi. O kekahi mea nui a Pakaa i a'o ai iaia oia no ke kahea ana i na makani a pau o Hawaii nei, e like me ka mea i aoia mai ai iaia e Laamaomao, kona makuahine. A ma keia haawina no hoi, ua holo mua loa o Kuapakaa, oiai ua hiki iaia ke kahea paanaau i na makani a pau o kela a me keia mokupuni ma ke olioli ana. A he ku maoli no i ka lealea ke hoolohe aku iaia ke hana mai. A e ike ana no hoi kakou i na makani a ua keiki la i kahea ai mahope ae nei. I ka pau ana o keia mau mea a pau i ka paa ia Kuapakaa, mahope mai o ia wa ua pae mai la kekahi waa mai Hawaii mai. A na ka poe o ia waa i hai ae i ka lono ma ka aina kahi a Pakaa e noho ana me kana wahine a me ka laua keiki, me ka ike ole hoi oia poe eia o Pakaa ilaila, ma ka hoike ana ae i ka nui o ke aloha o Keawenuiaumi i kana kauwa ia Pakaa, oiai aole i like na hana a me na lawelawe ana a Hookeleihilo a me Hookeleipuna e like me ka Pakaa hana. No ka mea, i ka wa e inu ai ke Alii i kona apu awa a ono ae i ka hinalea hou, aole loa ia mea e loaa ana ia Hookeleihilo ma, aole hoi e like me ka Pakaa, i ka wa e ono ae ai ke Alii i na hinalea hou i pupu no kona awa, e loaa koke ana ia mau mea iaia me ka hakalia ole, oiai ua malama mau oia i na hinalea ola i hooholoia iloko o kekahi waa uuku i piha i ke kai, a i hoomakaukau hoi oia ia mau mea i hiki ai ke hoolawa koke ia aku ko ke Alii makemake ke kulia iho kona ono ilaila. O kekahi mea nui i aloha loa ai o Keawenuiaumi ia Pakaa, oia ka hiki ole ia Hookeleihilo ma ke hooulu i ka makani i ka wa e loaa ai kona mau waa i ka pohu ke holo oia ma ka moana, aole hoi oia wale; aka, he nui na pono a Pakaa i hana ai nona, i loaa ole hoi i keia mau kauwa hou ana. O keia iho la na olelo a na kanaka o ka waa i pae mai ai i Molokai mai Hawaii mai, a ua laulaha loa ae la ia mau olelo a puni kahi a

Pakaa ma e noho ana, a ua lohe uo hoi o Pakaa ia mea, eia nae aole oia i eueu mai a hoopukapuka ae ma ka olelo ana oia ke kauwa a Keawenuiaumi i aloha loa ai, aka, ua hunakele iho la oia ia mea, no ka mea, ua ike iho la oia e hookoia ana kana mau olelo i hai mua aku ai i kana keiki i ko laua wa i hoomaka ai e a'o i na hana a me na mele i pili ia Keawenuiaumi, oia hoi e hu mai ana ko Keawenuiaumi aloha nona, a e imi mai ana no oia iaia. I ka lohe ana o Pakaa i keia mau olelo ua hauoli nui loa iho la oia, a nolaila hooholo iho la oia e hoomakaukau oia i na mea e pono ai kana papa hana i manao ai e hooko ina e ulia io mai ana ko Keawenuiaumi huli mai iaia. Maanei nae, he mea pono i ka hoaha'iha'iolelo o keia moolelo kaulana o ke au kahiko o Hawaii nei, ke hoomanao iho, aole hookahi kanaka o ka mokopuni o Hawaii i ike i ko Pakaa wahi i hele ai a i noho ai hoi. Hookahi wale no kanaka i hoomaopopo i ko Pakaa alanui i hele ai a nalowale, oia o Lapakahoe, aka aole nae oia i ike i kahi a kona kaikuaana i hele aku ai. He oiaio ma ka moana kona hele ana, a o ka aina nae ana i pae aku ai a noho, aole oia i ike. Nolaila, ua noho pouliuli ko Hawaii a pau me ka ike ole i ko Pakaa wahi i noho ai. Maanei e hoomaha iki no kaua e ka hoa haihaiolelo o keia moolelo, i ko kaua kamailio ana no Pakaa; a e kamailio kaua i keia wa no Keawenuiaumi a me kona imi ana ia Pakaa. He oiaio, e like me ka lono i pahola ae ma Molokai, no ko Keawenuiaumi aloha ana i kana kauwa makaukau a hoopono, oia hoi o Pakaa, pela no ka mea i hoike moakaka lea loa ia ae ai e Keawenuiaumi. Oiai i ka aaki kupouli ana mai o ke aloha o Keawenuiaumi no Pakaa, no kona ike ana iho i ka hawawa a me ka hemahema o na hana a kana mau kauwa hou i paulele ai, ua ehaeha loa iho la kona naau a hanini mai la kona mau waimaka. A nui loa mai la ke kilihehe moauau ana o ke aloha iloko ona no Pakaa, ua hoouna ae la oia i na kukini mama e holo ma na wahi a pau o Hawaii e ninau a e huli ai no Pakaa. A ke ole oia e loaa e hoikeia mai paha kona wahi i hele aku ai a me kona wahi i noho ai. Ua hooko na kukini a ua Alii la i keia kauoha, eia nae aohe wahi mea a loaa o Pakaa. O ka mea wale no i loaa ia lakou oia ko lakou lohe ana mai a Lapakahoe mai, ua haalele o Pakaa i ka mokupuni o Hawaii a ua holo oia no kekahi mokupuni okoa aku, o ka mokupuni hea la nae ia, aole oia i ike. I ka hoi ana aku o na elele i hoounaia ai e ke Alii, e huli ia Pakaa, a hoike aku la imua ona i ka hopena nele o ka lakou huakai, a me ka hoomaopopoia ana aku hoi imua ona, aia o Pakaa ma kekahi mokupuni i maopopo ole ia lakou ka inoa, ua hoopiha loa ia iho la ke alii e ke kaumaha a hanini mai la kona waimaka. He mau la mahope mai o ka huli ana mai a na elele, i kekahi po moe iho la o Keawenuiaumi a loaa iho la iaia ko Pakaa uhane. I ka hui ana o ko laua mau uhane, olelo mai la ko Keawenuiaumi uhane i ko Pakaa uhane: “Eia mai au a imi aku ia oe, oiai ua nui kuu aloha ia oe. I kou hele ana a haalele mai oe ia'u, ua nui ko'u hemahema. A ole i like na hana ana a nei mau kanaka o'u e noho nei e like me kau, ka eleu, ka makaukau a me ka maemae. No ko'u ike i keia hemahema o'u, ua hu mai ko'u aloha nou a nui, a nolaila au i manao ai e huli aku ia oe a loaa, alaila, ho-ho-hoi mai no kaua a noho pu e Iike me ko kaua mau la mamua.'’ Alaila, pane aku la ko Pakaa uhane ia Keawenuaumi: "Ua lohe no au i kou aloha ia'u. Heaha la hoi auanei, ina oe e imi ae, alaila e looa no au ia oe i Kaula, oia ko'u wahi e noho nei.” I ka puoho ana ae o ke alii ua noonoo nui iho la oia i ke ano o keia moe i loaa iaia, a hanini mai la no hoi kona mau waimaka no kona ike ana i ka uhane o kana kauwa aloha. Hoomanao iho la oia no na olelo a ka uhane o Pakaa i hai aku ai iaia, oia hoi aia oia i Kaula a o kona wahi ia e loaa ai. Ua lilo keia moeuhane i mea hoolana a hoomama mai i ko ke Alii noonoo kupouli no Pakaa, kana kauwa, a paa loa iho la kona manao e imi i ua kauwa ’la ana i minamina loa ai. Mai poina ia Pakaa ma i ka Poakahi.