Hawaii Holomua, Volume II, Number 9, 27 February 1892 — HEAHAKA PUANA A KA MOE? [ARTICLE]

HEAHAKA PUANA A KA MOE?

Muuiuli o ka ike maopopo le a ia j ana ae uei. aole i hoihei aku o Mr. { C. W. Akepoka i kona hookohu no i ka oihaua Notere no ka Lehulehu j i kahi i loaa mai ai iaia ia hookohu. nolaiia ua komo ponooia inalo- j j ko o ka uianao o ka Aha Kiekie i hoopuka ia e Luuakaiuuv»i Makale. t ; c like me ia a makou i hoolaha aku ai ma ko makou pepa o ka la iue- | hinei, a ma ia auo ke ku uei oia a j me koua koho ia aua i lunamakaaiuana no ka apaua 3 o Honolulu nei. ma ke kulaua e olelo ia ai. ua kue kona paa uua i ke kulaua he moho iunamakaainaua i Uuakila ao ka Hivana 3 o Houolulu uei, a i ole ia, ua kue koua holo balota lunamakaaiuaua ana nolokoo iaapa- i ua, i ke Kanawai. oia hoi. ke Kumukanawai. a nolaila. aoie uia he lunaiuakaaiuaua i ku i ke Kauawai. O kahi u ke Kumukauawai i hoo kahua ia ai ka olelo hooholo a ka Aha. oia ka Pauku 2U. e olelo ana peuei; ‘ E mahele ia ka uiaua uui o ke Aupuui i ekolu «pana osoa, oia hoi, ka Maua Hooko, Ka Maua Kaukauawai, a me ka Maua Hookolokolo. E ku kaawale mau ia mau maoa ekolu. Aole hoi e uoho kekahi luua hooko, a iuuakauawai a mea hoopaa haua me ke Aupuni a kauwa hana o ke Aupuui. a o kekahi mea e ae e iuaa aua iaia ka uku haua a loaa e ae mai ke Aupu-

□i mai. aole hiki ia poe ke koho ia no ka Ahaolelo oke Aupuni Ha- i waii. aole hoi e hiki iaia ke noho ■ ma ke ano he lala koho oo ia Aha. i Aole no hoi e hoouoho ia kekahi ■ lala o ka Ahaolelo. oiaikooa maua- ; wa i koho ia ai ma kekahi oihaua j Kivila malalo oke AopunL koe | nae ka noho ana i lala no ka Aha | Kuhina." Aua ulu mai hoi ua | olelo hooholo la aka Aha ma ka , wa i waiho aku ai ka Aha Kuhina ; o kela makahiki poin3 oie oka makahiki 1887 i ka ninau e piii anai na ”Notere o ka Lehulehn. na age- j na hooiaio jjalaj«a!a. me na apena 1 hooiaio paiapala hoopaa hana.' ma i ke ano. ua hiki anei ia lakou ke nobo i mau hoa no ka Ahaolelo Kaukanawai? O Mr. C. W. Akepoka no ka Loio Kuhina iloko o kela Aha Kuhina nana i ninau aku ika . Aha Kiekie uo ke kujx>no ole a kujx>no paha oka mea e j)aa ana he hookohu Notere no ka lehulehu, e uoho i hoa no ka .Uhaolelo; a i ua Aha Kuhina la uo i haawi ia mai ai ka pane a ka Aha Kiekie, oiai no i o Mr. C. W. Akejx>ka e noho ana he Loio Kuhina, ao ua pane la a ka Aha. e hoole ana i ka hiki ole i i i kekahi mea e paa ana ia hookohu ke noho i hoa uo ka Ahaolelo. Mai ia manawa mai a hoea i ke kau kobo i>alota aku nei, ua maa loa na jK>e holo balota alii a lunamakaainana i loaa na hookohu o keia ano, e haalele ei ko lakou mau hookobu. a pela no hoi i keia kau kuho l>aIota, koe wale uo o Mi. C. W. Akej>oka. aole oia i haalele i kona hookohu, a no ia kumu i ninau ae nei makou, ‘ Heaha ka Puana a ka moe?” Aole o Mr. C. W. Akejx)ka he kauaka i kamaaina ole i keiu inea. ; Oia no kekahi hoa lawehana o na j j>oe na lakou i hoomakaukau i keia kumukanawai, oia no kekahi lala a hoa e ka Aha Kuhina i ninau aku imua o ka Aha Kiekie ma ka la 24 ! o Augate M. H. 1887, no ka mea e j pili ana i ka hookohu Notere, e like me kana e paa nei i keia wa, no ka hiki i ke kanaka i loaa ia hookohu ke noho i hoa no ka Ahaolelo a imua j>onoi uo ona a me kona inau hoa Kuhiua ka loaa ana mai 0 ka Paue a ka Aha Kiekie, aole no hoi i lohe ia kona leo kue a ahewa ma ia inanawa, me he inea la, ua ae no oia ua uono a ua pololei ua olelo hooholo la, aole no hoi i ike 1 7 ia a i lohe ia kona ao ana mai i kekahi jxk‘ holo balota mahoj>e inai, e paa no lakou i ku lakou mau hoo kohu Notere, agena hooiaio pala- i pala kuai a kepa kanaka paha, oiai iua kue loa ka olelo hooholo a ka j Aha Kiekie ike Kanawai? Aka i keia wa he mea okoa ia e huea mai ; nei ma kona aoao, a nolaila makou 1 ninau ae nei, “Heaha ka j>uana aka moe?” He j)oina maoli anei kona? He manau hookalakuj)ua no anei aia iloko u ka “j>olikua ko- j liuliu a kane?” Heaha la? Maauei, aohe a makou olelo e ae e puana ae ai, “Ke hoi mai nei no ke Akua o lakou la nia, a ke ai la no-ia lakou iho.” E kala kahieo ke “Alakai o Hawaii” i kukala mua ai i keia mea e hoea niai ana. a ke hoea io mai nei no. He ninau ka makou eui ae nei, “ffeaha ka puana a ka moe?” Ma ko makou j>ej>a o ka la inehiuei ua hoike aku makou i kekuhi aaao e pili ana i ka ninau e haohao ia nei i keia wa. oia hoi ko Mr. G. W. Akepoka kohoiaanae nahalola he 358 o ka Aj>ana 3 o Houolulu nei . oiai ke )>aa nei no oia i kona hooj kohu Notere uo ka lehulehu, a ma keia la ke hoopuka aku nei makou 1 i kekahi mahele a makou i manao ai he mea e kakoo aua iko Mr. C. W. Akejx)ka jxia ana i kona houkohu Notere. a ua ka lehulehu ia e kauj>aoiia iho. Ona kahua nui i kukuiu ia ai na manao kue no keia hana ana a Mr. C. W. Akejx>ka oia no ka Pau- ! ku 2U o-ke Kumukauawai o 1&87 i i poina ole a me ka olelo hooholo a Lunakanawai Makale i hoopuka ; mai ai ma ka aoau oka Aha Kiokie ma ka la 29 o Augate. 1887. a oia hoi keia, “£ olelo aku au. u na Notere o ka lehulehu, ua loaa na huokohu aua mai ka Moi mai iloko o ka Ahakukamalu, ma ke koho ana a ke Kuhina Kalaiaiua. he j poe kupa lakou. a i kauoha ia e hoohiki no ka uih&ua. a e noho hoi ma ia oihana oiai ko ka Moi makemake (e naua ina Pauku 1266, 1267 o ke Kanawai Kivila) he mau luna aupuni iakou, a ua komo mai lakou malalo o ka paj« ana aka Pauku 20 o ke Kumukanawai." Aka, no makuu iho, mamua oko makou ae ana ua pili keia hoakaka aua aka Aha ma o Luuakauawai Mak&ie la ī ke kulaaa pohihihi e nuwelo ia nei ma o Mr. C, W» Akepoka la. he mea jxmo ke makaikai akahele ia keia manao ho&kaka.

1 - - _ M» ka oieio hoakaka a Lunakaoawai Makale a*akou i hoike ae < la, e ima iu ia kakou fae eha (4) . maa koi«aa e lilo ai kt “Xolere o ka Lehulehu” i "mau lana Aupuni ' i komo pooo iloko o na kaapak ana a ka Pauka 30 o ke Kumukauawai, a eia ua mau kama ia: (1) Ka hookohu ia aoa e ka Moi Uoko 0 ka Aha Kokamalu, ma oke koho ana a ke Kohina Kalaiaina: (2) He poekupa iakou (subj(«ri?); (3) ua lawe r ka hoohlki oihana; aoks ( f-) e paa ana iaoahana oiai ko ka Moi oiuolu. Ma ka hoomaopopo aua. o keia mau kulana eha (4) na mea e komo pono ai kekahi ‘‘Xotete o ka Lehulehu” iloko o ke kaupale ana a ke Kumukanawai. aule hiki i ua Notere la o ka Lehulehu ke lilo i hoa. hiki ke koho no ka | Ahaolelo. He mea ak&ka hoi. ina e nele kekahi o keia mau kulaua kaupale ma ka aoau o ka mea i lilo 1 Notere, alaila. ua uele ka lawa pono ana o ua raea e hoopaa ia ai I oia. aole hiki ke liio i wahaolelo no ka lehulehu iloko o ka Ahaolelo; a i ole ia, ina paha hookahi a elua kumu i hoakakaia ae la ua make i keia wa. aole i pili i ka mea i lilo i Notere no ka Lehulehu, a koe paha ekolu kumu a elua paha. alaila, ua lawa no auei ia mau kumu i koe e hahao ai i ua Notere la o ka Lehulehu ma ke kulaua e hiki ole ai I iaia ke Hlo i wahaolelo no ka lahui maloko o ka Ahaolelo? E hoomanaoia, ua hoopuka ia keia olelo hooholo a ka Aha ma ka | la 2y o Augate 1887, a ua pili ia i ke Kanawai Notere e ku aua ia wa, j oia na pauku 1266 me 1267 o ke Kanawai Kivila [Kauawai i Hou~ luuluia]. a eia ka Pauku 1266- i l "E hoonoho ia e ka Moi iloku o ko- j | na Aha Kukamalu, ma ka hoike j j aua o ke Kuhina Kalaiaina, hookahi a keu paha kanaka kupono ma kela apana keia apana Kiaaiua o | ke aupuni. he mau nokre uo ka j lehulehu, c noho ma ka oihana a uuu ka makeiuake o ka Moi.” Pau- j ku l267-“Aole no e hoonoho ia ke- i kahi mea kupa ole o keia aupuni , he notcrr no ka lehulehu <ko. Mamuli o na olelo o keia Pauku, ua ikeia o ka Notere o ka Lehulehu he kanaka ia i hookohuia c ka Moi ilo ko o ka Ahakukainalu ma ke Koho aua a ke Kuhiūa Kalaiaina. Pehea la. ua hookohu ia anei o Mr C. W. Akepoka e ka Moi maloko o ka Ahakukamalu, mamuli o ke kuhoia ana e ke Kuhina Kalaiaina? Ke j ole makou e kuhihewa, ua loaa ko Mr. C. W. Akepoka hookohu notere no ka lehulehu mai ke Kuhina Kalaiuina mai, e like rae ua olelo j o ka Mokuna XI o na Kauawai o j 1887 e hoololi ana i ka Pauku 1266 o ke Kanawai Kivila, a oia keia; Pauku I. Ma keia ke hoololi ia ! nei ka ka Pauku 1266 o ke Kana- j • • 1 wai Kivila,a penei e heluhelu la ai: “Pauku 1266: E hoonoho ia e ke Kuhina Kalaiaina hookahi a oi ae paha kanaka kupono ma kela a me keia Apana Hookolokolo Kaapuni o ke Aupuui, i mau Notere no ka lehulehu, a e noho lakou ma ia oij hana a hiki i ka wa e hoopau ia ai j e ke Kuhiua i olelo ia.” Malalo o keia Kanawai i hookohu ia ai o Mr. C. W. Akepoka i Notere no ka j Lehulehu, aole oia ua ka Moi i hoo kohu, nolaila, o na kumu 1 me 4 a i makou i hoike ae nei, i mea e Lawa ai ke kaupale ana i ka Notere o ka Lehulehu aole e lilo i wahaolelo no ka I/ehulehu imua o ka Ahaolelo, i ua hoomake loa ia ua mau kuniu I la i hoakaka ia mai ma ka olelo hooholo a ka Aha Kiekie i puka ai ■ ma ka la 29 o Augate M. H. 188i, { O keia kanawai a makou i kuhi1 kuhi ae la. ua hooholo ia ia ma ka la 25 o Novemaba 1887. he 88 la mahope iho o ka puka mua ana ! aku o ka olelo hooholo a ka Aha ■ I Kiekie. Ke ike nei kakou, ua koe , wale uo elua kumu k&upale o loko • j o ka olelo hooholo, oia ka 2 a me i | ke o. oia hoi ke kupa a me ka hw>- j | hiki ana malalo u ka oihana. lua i he mau kumu keia e kaupaie ia ai ua Notere o ka Lehulehu. alaila ua : kapae pu ia na Loiu. aole e lilo i wahaolelo no ka l&hoi ma sa AhaI i olelo e like me ka makou i hoohuui aku ai mamua aku uei- He pue > lakou i hoohiki oihana ia, a i iooa ko lakou komūiua mai ka Aha kieI kie mai, ka Aha a ua hoa hanuhano | e noho lawelawe aoa mamuli o ua hookohu mai ka Kohoalii mai. Ua ' olelo ka Aha Kiekk ma ka hihia , j lu Re Alex Oampheli, Hawu. Re- | ports YoL 2 aoao 21 (Olelo Hoo- i holo Aha Kiekie, ma ka Olelo Ha- ' waii, Buke 2, aoao 4) be lala * i ole ; he Iunu [offker] ka loio no ka Aha Huokolokolo. Ina aoie ī kaupale I ia ka loio, kekahi mea i iUo i īala : a i luna hoi no kekahi Mahele uui o na Mana ekolu iloko o ke Aupum oia ka Mana Ho okolokolo. oiai e j hoohiki oihana ana no oia mamua j o ka loaa aoa mai o kona komiaina i

_ mai ka Aha mai. aole e lilo i hoa i no ka Ahaolelo, nokeaha hoi i kau- I pale ia ai ka Notere o ka Lehuiehu i loaa kooa hookohu mai kekahi J (Mahele nui mai iloko o ke Aupuni. e like me ka Mana Hooko. aole hoi mai ka Moi pouoi mai e neho ana ūoko o ka Aha-Kukaiualu, oiai ua like no kana hoohiki oihana i lawe iai e Uke me ka ka Loio? O ka olek> aoa a ka olelo hooholo a ka Aha Kiekie [nia o ka Mea Hanohano L Makale la] he kumu kau- | pale. k.t lilo ana o ka Notere o fki Lehalehu i {Haaaii] no kona iilo aua i wahaoielo no ka lehulehu imua oka Ahaoielo. uia- j nao makou he mea n-> ia i pili i ka Loio. aole oia e lii<> ī Loio ke ole oia he knpa Hawaii [E uana ma | ka Buke Alakai o ke Kanak.i Han aii, aoao 239, ma ka hihia e pili ana i "ke Noi a Clarem. , e W. Ashford e lilo i Loio] a eia ka olelo hooholo: “O ka Pauku 1065 o ke Kauawai Kivila e hoakaka ana he mana ko ka Aha Kiekie e ae ai e lawelawe i ka Oihaua Loio il«>k>> o na Aha Hookolokolo “i na kupa ; Hawaii,’’ a uela aku. a pela aku. aole ia be uiea hoakaka wale no, aka, he kauoha maoli ia maluna o ka Aha. Aoie i lawa loa na mea i e aeia ai ka raea noi, oiai aole oia he iupa Hawaii, a ua hoole ia aole | oia e aeia e loio. Ma ke Kumukanawai hoi e ku nei, Pauku 61. ua I oleloia. “Aole no e kohoia kekahi i Lunamakaainana ke ole oia he I kane kupn no ke Aupuni. Mao- ; popo ma kein. aohe o ka lilo aua o Mr. C. |W. AkejH>ka “i kupa no ke Aupuni” he mea ia e liooku{K)ao ole ia ai oia i wahaolelo nokalehu- , lehu maiuuli >.* kuna koho ia ana ie na balota .‘>-38 oka Apaua 3>> i Honolulu nei. a ina aole o Mr. G. W. Akej>uka he kupa Hawaii. aole ia e lilo i hiiianiakaainaua. ManuiIli o keia mau hoakaka a makou i j hoike ae la. e ikeia ai ua ku ka l olelo hooholo aka Aha Kiekie ma . | o Lunakauawai Makale la ma ke kulana e paa ole ai na Notere o ka | Lehulehu i loaa na Komiaina mai j ke Kuhina Kalaiaina mai. koe nae paha ka oleloia aua, he j>oe na Notere i hookohuia eke Kuhiua Kalaiaina, elike me na Agena Houiaio Palapala Hoolilo ame ua Agena Hooiaio Palapala Kepa. Nolaila. o na kaupale a ka Olelo Hmiholo i hoakaka ai e hoopale aua ia lakou aole e kohola a e lilo i maii hoa no ka Ahaolelo, ua pili ia i ua poe Notere la. No keia mahele, e kamailio hou aku ana makou. E hoomunaoia o kaolelo hooholo a ka Aha Kiekie i hoopukaia ma na ninau kanawai oke ano e like ae la me kela i waihoia aku ai imua o lakou. aole ia he mea j>a;i ahe kanawai no k;i aiua. Ua kamailio ae uei makou i keia maluna nei, aole me ka manao e hoohaahaa a e hoopahua wale , palia ika olelo hooholo a ka Aha Kiekie, aka, i mea e hoopau ia ui kekahi pohihihi nui e pili ana i keia ninau koikoi i ho;ilaia inai i keia wa iwaena oua noonoo ana a ka iahui, a he mea j>ouo hoi ke nana koke ia keia kumuhana e ku nei i keia wa.