Hawaii Holomua, Volume III, Number 18, 29 April 1893 — LA LA KAMAHAO O NA MOLEMONA. [ARTICLE]

LA LA KAMAHAO O NA MOLEMONA.

KA HOOLAA IA A.\A 0 KO LAKO U HEIA U KA MA HA 0 MA LOKO PAAKAI. Loko Paakai, Aperila 6. — Iloko o ka pa ikaika ana a ke kikiao makani heleuluulu e pulumi ana i na kaupoku o na kauhale, e ulaa ana i na ululaau a me kekahi mau jx>ino liilii e ae i kauhola iho maioko o keia kulanakauhale i keia la. ua hoolaa ia ka Heiau Malemona me na iawelawe eehia ano nui i kaluma ia Ekaleeia. U keia na hope loa o kanaha makahiki i hoomanawanui ia iloko o ka hana me ka hooikaika, no ka uiea ua hoo- j moe la ka jx>haku kihi o keia haieuani e Birig ima lana ma ka la 6 o i Aperila. lS-'>3. He kanaiima lauaani o na Poe , Hemolele mai na Mokuaina a me na Panalaau mai a puni, a he lehulehu wale mai Eur»pa mai. ua akoakoa ae e ike i na mea e laweI lawe ia ana. I a hui ae lakou a ua booraaopojM> ia ke kilohana jkx>kela o kona nani kamahao Kukahi, a he mea i kanalua ia. me he la. aole loa i ike n kona like mamuu ae nei maloko o Amerika. Ua halawai j)U aku ke kino maloelw i aahu nani ia o ka Misionari me ke kanaka mahiai o S.«ua Keoki, a ua lokahi like ko lakou mau ulumahiehie a j>au no na hana o Ka !a XA OIHA.NA I LAWELAWE IA MA KAIII MAIA'. 0 na oihana i Uwelawe ia i keia la, ua malama ia iloko o ke Keena Nui o ka Heiau. a ua malama ia me ka malu. 0 na “Kanekila hoomaloka” wahi a Birigama lana i e olelo ai, aole lakou i ae ia e Inx>j paumaele aku i ua hale hemolele nei mamuli o ko lakou hele ana aku malaila. Aole no i maopopo k« ano o ua mea i lawelawe ia, k‘»e ! uo. ua haawi ae o Per«‘Sidena hepule k>ihi, a he mau umeni kakaikahi i hnku ia no la manawa, ua mele ia. O na oihana * h °° mau ia ana no elua raau’ula k ' l t* < “' keUI * «hikii k “*W,.h.ki.ik. ike n. ho.-

-■g|ggwiw—hanau a pau i ioaa 's.e knlana mai- > kai. O ka {«oe Molemona wale no ke ae ia e komo iloko « ka Heiau. me ka 5awe pu aku o kela a me keia {•akahi o lakou i palapala hooiaio no kona maemae mai k« na Bihopa mai O ka haumana Hemolele e noho aie ana no kona auhau Ekale»ia. anie no oia e komo aku iloko o ka Heiau. ina no he mau tansani kana i hoahu ai no ke kukulu ia ana. He kuahaua kauoha keia aole loa e kapae a hoopau ia. He rula no ko ka Eka!esia ehookupu kela a me keia hoahanaa i hookahi hapaumi o kona loa u no ka Haku,” pela ka mea i oleioia. 0 na hiona makahehi o loko o ka Heiau, he uui a lehulehu e lawa ai ke kupono no kela a me keia mea Hemolele e hoahu hou aku i mau dala hnu no ka hookaa ana i kona koena i ka Heiau i loas ai hoi iaia ke kuleana e hehi ai maloko aku o ka ipuka o ua hale laahia nei. Hookahi rutm nui. ua kaa loa mawaho aku o ka mea hiki ke noohalike ia, oia no ka oi aku o ka nani kamahao luaole iloko o ka hale holookoa. U na hoonani o luua a me na j aoao, he kilohana nohea o ka liula o na waihooluu like ole; o kona mau kaupoku kamahao, he haawina ka ike ana i kup( no a i kaulike ho: ka auhuu ana tue ka hele kaapuni ana i ka honua. Ma kekahi mau kuono hapa-poai ma ka aoao hikina a i kiekie kupom. hoi e ike pono ia aku ai nie ka maikai e kau ana kekahi mau kii uani elua —o kekahi e hoike mai ana i ka puu o Komoni. a o kekahi o Adaiuu. O ua huihm kukui, oia no kekahi o na mea i hana ia e ka ike a me na lima o ke kanaka me ka maiau nui a me ke akanaai kiekie lo;t; ua uhi ia ka papahele me na uhi nani loa, a o na lako o loko. oia no ka oi o ka nani a me ka nani i ike ia ma Amenka. 0 ke ano o na waihooluu o na aoao, he hauikili. n o na hiona ke hui pu ae aie ko na waihooluu o n.i pou-koo Helene e ku hooeani ana ma na aoao, he mea e ka nani ame ke kamahao. I KA HOOMAKAMUA ANA O KKIA Kl’Ml*IIANA. i'a komo aku la na Molemona Paionia iloko o na kualono o Loko Paakai Kamahao raa ka la 24 o lulai, 1847, ua hele mai lakou mai Nauvoo mai, Ihnoi. Mahope koke iho o ke ana ia aua o ke kahua, ua ( poloai aku la o Birigama lana he ! eono o kona mau hoakuka e kaahele pu aku me ia ma ua poai o ke kahua hoomoana. 0 ka iakou mau hooikaika ana. ka nui o ka ilihune a me ka pomo ana o ke ola o kekahi mau haneri o ko lakou heluna oiai ma ka huakai o ka hoomanawanui i hele mai ai, ua palaka ia a hoomanao ole ia mamuli o ka lakou mau mea i kaukai a i manaolana aku ai me ke ohohia iloko o ka manawa e hiki mai ana. Iloko o ka manawa a Birigama lana a me kona mau hoakuka i hele aku , ai ma na poai o ko lakou mau kahua, aia hoi, ua ku koke iho la ko lakou Poo Kiekie oia hoi o Birigama lana, a huli ae la ia lakou e ukali ana iaia. ua pane mai la oia. me ka uhau aua iho i ka ilihonua me kona kon» kookoo—“Maanei e ku ai ka Hoi tu o ko kakou liaku,” wahi aua. He aneane eono makahiki i hala ae mamua o ka hoao ia aua o kekahi mea e hooko i keia mau olelo. ; A he Kanaha makahiki piha i hila hope ae nei i keia la, i hoomoe ia ai ka pohaku kihi o keia hale kamuhao iuiua o na tausani kanaka. He kanakolu-kumamaiwa makahiki i hala hope ae nei i hoouohe ia ai ka pohaku hope loa o luna loa imua o na umi tausani kanaka. KA M*I O KA HEIAL'. o ke ana nui o keia hale j>enei no ia: O ke kiekīe, he 222:6 kapuai; he 1861 kapuai ka loa, a he 99 kapuai ke akea. 0 ka hohouu 0 ke kahua iloko o ka houua he 16 kapuai, a he 16 uo hoi kapuai ka manuanoa. He eono mau puo’a o keia Heiau —be ekolu ma ke kihi hikina a he ekolu ma ke kihi komohana. O na puo'a ehaonā kihi ua hoomaka ka pii ana maī ke kahua aeo26 kapuai kuea, a pela 1 hoomau ia aku ai he 16:6 kapuai. Ma keia wahi e kaalo ana ma ka • laina hoopololei o ke kahua. a ua ( houuku iki ia mai la a i ka 25 kapuai kuea. I ke kiekiena o 38 kapuai. loaa akn la ka lua o ka laiua hoopololei.a ua hoop&Iauaiki hou ia mai U a i ka 23 kapuai kuea. Alaila ua hoomau hou ia aku no 38 j kapuai. a loaa aku la ka laina hoi>poloiei ekolu. Ua poui puui ia na laiua hoopololei. koe wale no ma na wahi • oioin* «na, he mau mo-

iiaa pohaka paakiki ion. O keia a me keU msu puo’a aa boolava wale ia no m» na paka aniani nani i kinohinohi ia .VA HOalLONA UEMOE.ELE. 0 na pao'a a p«u ua pii pololei a hiki i ke kiekiena tae ka winiwini o iana. Ma na klhi o keia mao pao'a he mau oioioa pi’ohapawaiu. Ma ke kihi komohana o ka Ueiau e ike ia aku no o Meea M.»jor. oia hoi ke Kiaha Kamahao. A o ke 3 no o keia. oa oieio ia, oia no ka hoailona e oieio a-ia, ‘*o ka mea i poino e loaa no iakou ma o ua Kahuna la." O na poukoo malalo o na oioina, ua mahuahoa no keakea malaio o ke kahua. Mamua mai o kela a me keia. ke kii o ka poepoe honua. i kulike hoi na kulana poai me ko ka honua nai. Maiuna ae o kahi kaahele. ma kahi e kokoke ana malalo iho o ka laina hoopololei elua. ua hoikeike ia mai sa mahiua ma kona mau ano a pau. Maialo pono iho o ka eiua o na iaina hoopoiolei e ike ia no ka maka o ka La, e hoike mai ana hoi i ka Hoaiiona o ka La o ka Hemoleie. Maluna pono ae e kau ana oSaturn me sona mau komo. O keia mau hoailona nani a pau ua okioki wale ia uo iloko o ka pohaku paakiki. 0 na poai e hoopuni ana ma na paia manoanoa. ua okumokomo ia mao a maanei me na hoku. Ua ku keia Heiau maiuaa o ke kahua aina o 21,850 kapuai kuea a o na pakui mai hoi. ua p&a be hapalua bou aku e like me ia mahele. 0 ke Keena o lalo hwi, ua mahelehele la iloko o na keena iehulehu a nie na alahele. Aia ma ke keena nui loa kahi i ku ai o ke kahua papakema, a e like me ko ke ano ma Nawoo mamua, ua kakoo la ae e umikumamalua mau kii pipi nunui i hana ia mailoko ae o ka metala. A hiki mai la i keia manawa, he mau tausani lehulehu o na Molemona e akenui nei e lumai ia lakou iloko o ka wai no ko lakou mau kupuna i hala Kahiko aku i ka make, a mawaena o kahi poe o lakou ua loaa mai ua mookuauhau oie ka nui o na lilo a me ka pauo ka manawa no ka imi ana a loaa. HOOKAPUIA I NA IUOAIO. O na keena o luna o ua Heiau nei, e malama ia ana no na anaina halawai, no ka hooko ana i ka oihana mare a me ka lawelawe ana 1 kekahi mau oihana pili i na Kahunapule. 0 na Moremona —ka poe kulana palekana—ke ae ia e I komo ilokoo ka Heiau mahope o ka hoolaa ia ana. Oiai ua haiamu mau ae na Iudaio ma na poai o keia kahua iloko o ua makahiki i hala ae. aole ioa hookahi o iakou e ae ia e komo aku iloko o kona mau paia mahope iho o kona hooI laa ia ana a hookaawaie ia no ka hana i kukulu ia ai. 0 keia Heiau, oia no ke kiahoomanao hiwahiwa oi o ka aina ma- 1 ioko o na palena o ke kahua o na Molemona a me Loko Paakai ke kulana i kulike me Sana Paulo ia Roma a me ka poe Katolika. He hale kamahao luaole a ke ku nei ! ma ke ano he kiahoomanao no ka 1 lokahi o na hooikaika ana o kekahi poai hoomana ikaika. 0 kona mau puo’a i hoohinuhinu ia, a me j na winiwini e olinolino ana, e ike moakaka nnu ia ana mailalo loa 1 mai o ke awawa a me na kualono.’ 1 L'a hoomalamalama ia ua wahi a pau e ka malamalama o ka uwila. Pela no hoi o Moroni, ka mea nc na ke kiahoomanao he umikumamakahi 5-12 kapuai Ke kiekie, i uhi ia hoi me na lau gula, e ku ana ma'una pono o ka pohaku uhi o ka puo’a kiekle ioa o waeuakonu. e paa ana maluna iho o kona poo i ka malamalama uwi'a nona ka inaika o 300 kukui ihoiho. O keia kii ka hoaiiouh o ka anela a loaepa Kamika i olelo ai nana i iuwe mai i ka Paiapaia Hemolele iaia. O na liio o keia Heiau, aia oo ia ma kahi i koho ia ua hiki aKu i ka ♦0.000,000 ma ke dala maoii a hiki mai i keia la. a ua hooiilo ia no na limahana krf huina o $4.000,000. , O na mea hoonaui o loko, na kii { makamae, a me na iako e ae, he mau ouu dala nui kai hoolilo ia o b , ' ia mau mea. O keia kahua hoio- { okoa a me na mea a pau, oia no na mohai a kekahi poai hoomakaulii { me ka hooikaika he poe hoi i noho ! , iloko o ka ilihune i kekahi manawa i haia. O ka paa ana o keia j Heian, oia no ka lei o ke kalaunn i { * loaa iloko o ko iakou moolelo. Ue j iehulehu waie o ko lakou poe ka- ! naka aoo loea ua oia iakou no keia . mea waie ho iioko o na makahiai • lehulehu, a ano. na puana ae ia- | kou i ko lakuu makaukau e make i ; keia maaawa me ka manao oiuolu. j A peia no me \Viiford Woodruff. i ko lakou Pereeidena i poni ia kooa j mau oho lauoho • ki hioa, ka,

i mea hoi nona ke kino a tne ke ku* i iana eieu iioko o kooa uhk makai hiki kanikoo o kanawaiukumamahiku. ua poana ae oia i kona makaukau e heie aku ma ke aia hope na o na mea kino a e kukaia aku i 1 , ke kahua o ka Maien na ma kela ' i aioa kamahao ma o. i '