Kuu Hae Hawaii, Volume I, Number 9, 4 July 1913 — Page 6

6   KUU HAE HAWAII

                I keia wa e puka nei keia mau olelo ia Hooneinei aia ke lo'u iki la ka Kuhoolapa aka, me ka ike ole mai o ka hoopaa kahuna, me ka manao nei o Hooneinei aole la i ike o Kuhoolapa ke kahuna nui, i na ano o keia mau ouli ana i hoomaoe aku nei.
                A o na ano no i loaa i ke kahuna nui, oia mau ano no kai ike pu ia e Puanaiea ka makaula iaia e noho kamailio pu ana me Honopuwaiakua a o Honopuwaikanaka no ia hookahi kino elua inoa.
                E pono paha maanei e hoakaka pokole aku ka mea kakau, i kekahi mau mea e pili ana i keia luahine ano kupua, i akaka e ai ia oe ke ano okeia wahine ma ka nee ana aku o keia moolelo, oia hoi, penei:
                O keia wahine he elua ona kino lau eepa, oia no he kino makani nona ka hapa mua o kona inoa Honopu oia no ka inoa makani i loaa like ai ia Kuapakaa iaia i paha ai i  na  makani o  Kauai, e olelo ana penei: "He Honopu ko na Honopuwai."
                O ka ikaika o kela kumu makani me keia kumu makani ame ko ikaika o kela welelau makani me keia welelau makani, eia iloko o keia kino eepa o Honopuwaiakua, a o ka lua o na kino eepa, oia no, he kino wai, a nona ka hapa hope o ka inoa keia wahie eepa o Waiakua.
                O ka ikaika o na kumu wai ua apau o ka lewa ame na welelau wai ua apau loa o ka lewa, ame ka ikaika o na kumu waikahe apau, me na welelau waikahe apau o lalo nei eia iloko o keia kino eepa o keia wahine, a pela i holo loa ai keia inoa kupua eepa o keia wahine o Honopuwaiakua, a e o nei no keia mau inoa ma kekahi mau aina owawa pali kahako o "Na Pali" o Kauai, a ke makemake keia wahine e noho oia iloko o kona mau kino lau, alala e hoi ana oia a noho ma Honopuwaiakua, a ke makemake no hoi oia e noho iloko o ke kino ano kanaka, alaila e hoi no oia a noho ma Honopuwaikanaka, a pela iho i pili pu loa ai keia mau awawa aina elua i kahi hookahi, nokamea he hookahi no mea nona ka puana o na inoa oia wahi i hele a noho kaulaaa i na keiki aloalo makala o ua mau hulaana la o na Honopu elua o ka mokupuni o Kauai a Manokalanipo (Kamawaelualani i kela wa).
                A o kekahi mau mea kupanaha i ikeia no keia wahine makuahine o ka Makaula Puanaiea, oia no, ma kona mau maka elua he hookahi maka he maka ano kupua oia ka maka akau he ike loa ia maka i ka nohona ame ka hana ana a na eepa kupua o ka lewa iluna ame ko ka paa aina ilalo nei, a o kekahi maka hoi he ike loa i ka nohona, ame ka hana ana a na kanaka o ka paa aina lalo nei, a o keia mau ano ae la no elua na mea i loaa ma ka lolohe o na pepeiao o keia wahine kupua Honopuwaiakua me Honopuwaikanaka.
                Eia nae, me keia nui ike, nui ikaika, nui mana, i loaa i keia wahine a na kauna, na kaau, na lau, na mano ame na kini a ka eepa nui wale i noho ai aole loa iloko ona a oia mau mea paha i loaa iaia ka manao e hana ino wale mai i ka noho, ka hana ana a na kanaka oia wa, aia wale no a hooheuia aku alaila e oni auanei ua kaikamahine ihupani laeoo la o na Honopu ilaila e ike pono aku ai oe e ka mea heluhelu i ka pili o keia mele ku'i o ka wa kahiko:
Na ka Ia la i oni po-ia ke ku'i,
Kapeku ka hiu o ka Ia la,
Lewa ana i ke kai e,
Ua nape ha e ka maha,
Ke api mai nei la,
He Ia nui no ka'u,
Ua paa la ma ka hiu,
Ku oe la i ka e-o,
He pipi no ka akoa,
Ku wau la i ka pahu,
Moku oe la i ka ohe,
Hoi mai.
                E hoi ae kaua e ka mea heluhelu ma ke kuamoo o ka kaua moolelo.
                Ae, ua ike ae nei kaua ma ka wa o kela mau hiohiona kupaianaha i ikeia ai e ke kahuna nui ame na kanaka apau o na Alii Kalanamaihiki ame Mana kana aliiwahine oia no ka po ekolu mamua mai  o ka hanau ana o ka mea nona keia moolelo aiwaiwa nui wale, a ma ia po hookahi no aia o Puanaiea ke u kamailio pu la me kona makuahine hookalakupua nona kahi moolelo kupanaha i hoikeia ae nei, nana i alako loa mai nei ia kaua e ka mea heluhelu, a kaawale loa mai ke kuamoo mai o ka hele ana o ka moolelo ma kona alahele pololei.
                O ke kumu o kela hiki ana o Puanaiea a hui kamailio pu me kona makuahine, no kana wahine no Kamaile i kena aku iaia e hele e hui kuka pu me ka luahine no ka mea e pono ai ka laua hanai alii, a ma ia hui kamailio pu ana o Honopuwaiakua Honopuwaikanaka me Puanaiea kana keiki i hoike mai ai ua luahine la penei:
                "Ia olua ka inoa kahu hanai o ke Keikialii a o ka hanai ana ma na mea apau e pono ai kona noho ana aku o keia mua aku, o kakou apau ke hanai, e hanai olua ma na mea hiki ia olua, a pela no hoi au ma na mea hiki iau ke hanai, a na ka hopena no auanei e hoike mai i ka puana a ka moe, oia aku ana ke aiwaiwa a ke ahikanana, e o ai kona inoa apuni na moku, e lilo ai i mea na na kanaka e keha ai. O ke Kaupu keehi ale nana e hee ke ku nalu o Awini." (A e koho pono ai nono keia mau lawena olelo ana a ke mele) :
He aloalo kuaua au no Hanalei,
He hueu he eueu no ka manomano,
He laau lala ole ia no luakini,
He laau milolii ia no ka naele,
He koa hoopakipaki wai ua no Kahilikolo,
He okaa, oniu, owala laau no Puukapele,
He kilohana no Kauai loa no apuni.
                A olelo hou mai la ua luahine nei ia Puanaiea, "Eia ke hoomaka mai nei na alelo o ka ino eia la ua hele ka lewa luna a haakokohi, a he elua wale no po i koe a oili mai ka hanai alii a kakou a hoomakaukau anei olua i ka hale," i ninau mai ai ua luahine nei ia Puanaiea.
                Ua ae aku la no hoi o Puanaiea, "Ae, oia no ka mea i noho aku nei o Kamaile, a ua makaukau no hoi ke kapa e wahi mai i ke alii ma ko maua la e kii ai oia ka eha o ka la iwaho, a mai ia la aku no hoi e lilo mai ai ke keikialii na kakou e hanai."
                Ia wa i pane mai ai o Honopuwaikanaka, "Eia ae keia kapa a o ke kapa ia mawaho loa a olua e wahi ai i ke alii."
                O ka wehe mai la no ia o ua luahine nei i emo o ka Hokeo waiho o na kapa i hoopunaheleia a lalau iho la ua luahine nei, i kekahi kapa i kukuia me ka noeau loa, a ua kapalapalaia a hooluu paiulaia no me ka wai aala o na pua aala o ka nahele, e laa k na-u, ke kamakahala, me ka heu o ka hinano o na hala o Mapuana, a pela aku.
                A ua olaniia i ka uwahi o ka iliahi ame ka naio i na la ame na po he umi anahulu, a ina e kaulaiia keia kapa i ka la ua like kona ano me he makaihuwa la i ka po pouli. Ua kapaia ka inoa o keia kapa ia wa o ,, Kaahumakanoelani a na Honapu, a na Honopuwaiakua maoli no i kuku i keia kapa, mamuli no o kona ike e ana i ala honua me kela maka ike ona i ka mea e hoea mai ana oia hoi he hanai alii nui aiwaiwa aku ana o Puanaiea kana keiki, ua ae aku laa no hoi o Puanaiea i keia mau olelo a kona luahine makuahine, a opeia mai la no hoi ua kapa nei a paa, a lalau aku la no hoi o