Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 5, 13 November 1862 — He Mooolelo no Aukelenuiaiku. [ARTICLE]

He Mooolelo no Aukelenuiaiku.

HELU 2.

Ia wa no, ea ae la ia iluna mahope iho o ke kupou ana i lalo, ae ae la keia a noho iho la iluna o ua kupunawahine la, hapai ae la no hoi keia ia Aukelenuiaiku a kau iluna o ka lua. E ka poe e heluhelu ana i keia nupepa, ke ike nei kakou i ko Aukelenuiaiku lanakila ana mai ka make mai a na kaikuaana, a o ka makamua no hoi keia o ko laua kaawale ana me Kamooianea kona kupunawahine moo.

I ko ia nei hoi ana, hii pu ae la no keia me ka pahu o ke akua ona, a me ka laau, waiho iho la ia i ka laau ana i ka ae kai, a hoi loa aku la iuka i ko lakou wahi ponoi; ike mai la kona makuakane i ko ia nei hoi ana aku, a me na 'lii malalo iho o laua, olo ae la ka makena ia ia.

E hoomanao kakou maanei i na olelo a Kapapaiakea i olelo aku ai imua o kana kane, mamuli o ka olelo a kana kane i olelo aku ai no ka make o ka laua keiki i ka makuahine moo o Kapapaiakea, a eia iho no kana mau olelo maikai imua o ke kane, aole

i make ko keiki, no ka mea, ke ao la kuu makuahine i ka mana a pau i ke keiki a kaua, apopo ike aku oe i ua keiki la e hoea mai ana, ke ike nei kakou, ua ko io ka olelo a ua makuahine la o Aukelenuiaiku, no ka mea, o ka la no ana i olelo ai imua o kana kane, oia no ka la a Aukelenuiaiku i hoi mai ai mai lalo ae o ka lua o ka moo, pela no hoi kakou i kamailio ai mamua ae nei, a e olelo iho kakou, mana maoli no na olelo a ua makuakane la, ma ke ano mau nae o na mea pili kupua, he mana no, nolaila, e hoopau kakou i ka kakou kamailio ana maanei.

E olelo hou kakou maanei no Aukelenuiaiku i hiki aku ai imua o kona mau makua, a olo ae la ka makena me na leo uwe he nui, Aia nae na kaikuaana a pau ona i ka heenalu, ia manawa, lohe ae la na kaikuaana i ka pihe uwe; ninau ae la lakou, he pihe aha keia o uka? Hai aku la ka poe e au aku ana, o Aukelenuiaiku ua ola mai la, hilahila loa iho la na kaikuaana no kona ola ana mai.

Ia manawa hoi, kuka iho la lakou e pii iuka o ke kuahiwi e kua laau moku ai no lakou, pae ae la lakou iuka mai ka heenalu ana, a o ka pii aku la no ia i ke kuahiwi, noho aku la lakou iuka, elua malama, a maia hope iho, pii aku la no o Aukelenuiaiku i ke kuahiwi i ke kapili manu; kapili iho la i ka manu a nui, hoa ae la i ke ahi, a koala iho la i ka manu me ka maia pu, a moa ka manu me ka maia, noho iho la keia, ai, ia wa no, hoea hou mai la na kaikuaana, a hao ae la i ka manu me ka maia, pau loa ia lakou la, lele liilii ka lehu o kapuahi, aohe wahi mea a koe iho.

Ia wa no, hoouna koke iho la o Kekamakahinuiaiku, ua kaikuaana huhu nei, e hele oe i wai, ku ae la no keia a hele mamuli o kana kauoha; ia ia nei hoi i hiki ai i ka punawai, mahope aku no hoi ua kaikuaana huhu la, a pepehi iho la i kona kaikaina a make, alaila, kau iho la i ka pohaku maluna ona, a waiho iho la ia ia nei iloko o ka lua wai, ku ae la ua kaikuaana la hoi aku la.

A hiki keia i ko lakou wahi, ninau mai la kekahi kaikuaana, auhea ka hoi ko kakou pokii? I aku la ia, owau auanei ke kahu o ko kakou pokii? Ua ike auanei au ia ia, a o no hoi e hele e huli, i aku la keia, ina no hoi paha ua pepehi aku la oe a make, heaha hoi auanei kana. Ma ia wa no, ku ae la keia a hoi mai la, a hiki i ka hale, lalau aku la keia i ka malo o ke kaikaina, a lei ae la i ka ai, a uwe ae la me ka leo nui, e uwe helu ana, e like me ke ano mau o na uwe lealea.

Ma keia leo uwe, lohe ae la o Iku ko lakou makuakane, ninau ae la ia, owai keia e uwe nei? Owau no o Ikumailani, e uwe ana oe i ke aha? ia Aukelenuiaiku ua make, na keia keiki hoi i uwe loulani mai, uwe pu aku la no hoi me ka makuakane. Mahope iho oia mau la i nalowale ai o Aukelenuiaiku, olelo aku la o Ikumailani, e pii hou paha wau e huli, ae aku la ka makuakane, ae, o pii hou e huli; i pii auanei oe, a i loaa ko kaikaina ia oe, mai noho hoi oe a pepehi hou iho, hoihoi mai hoi oe a hiki i ka hale nei. Ma keia pii ana a ia nei, olelo mua iho la ia i ka makuakane, ina au e pii ea, nana auanei oe, a e a mai ana ke ahi, ua loaa ka noi ia'u, ina hoi i a ole mai ke ahi, aole no hoi i loaa ia'u, a pau ka laua nei kamailio ana, loaa mua iho la kahi a ke kaikaina i kawili manu ai, e ahu ana ka manu, imi hou aku la keia a loaa ma ka lua wai, wehe ae la keia i ka pohaku, i nana iho ka hana i ke kino o ke kaikaina, ua hele a wiwi, lalau iho la keia a hapai ae la iluna, aia no kahi hanu iki i ka houpo e nape ana. I ko Aukelenuiaiku pohala ana ae mai keia make ana, hoi pu aku la laua nei a hiki i kahi ana i kawili manu ai, hoa ae la keia i ke ahi; i ka makuakane nae e noho ana ma ka kala o ka hale, ike aku la ia a ka pua ana mai o ka uwahi, manao iho la ia, ua loaa, ia Aukelenuiaiku hoi e ai ana, haule iho la

ka manu ai mai ka waha iho me ka waimaka pu, no ka makau o pepehi hou ia; aka, aole nae pela ka manao o keia kaikuaana, he aloha keia kaikuaana ia ia.

Lalau iho la ke kaikuaana i ka mamaka o ka manu, a mamaka ae la, o ko laua nei hoi aku la no ia a hiki i ka hale; ua oleloia maanei, ewalu la, mai ka la mua i nalowale ai a hiki i ka la i loaa ai. Mamua ae nae hoi o ka loaa ana a Aukelenuiaiku, ua makaukau ka moku o na kaikuaana, ua lana iloko o ke kai, ia Aukelenuiaiku ma hoi i hiki ai i ka hale, olo hou ae la ka makena.

A lohe ae la ua kaikuaana huhu la, ninau ae la ia, he makena aha hoi kela? hai aku kekahi poe, o Aukelenuiaiku, ua ola hou mai ia, kena koke ae la ia e kahu ke o, a makaukau ke o, hooili iho la a piha ka moku o lakou nei i ke o.

Ia manawa, haalele iho la o Ikumailani ia Aukelenuiaiku, kii aku la ia i kona wahi kapa, no ka hoomakaukau no e holo, e imi aina no lakou mamuli o ko lakou ikaika. Ia wa, ninau aku la o Aukelenuiaiku, e hele ana oukou i hea? E hele ana makou i ka huli aina no makou, wahi a Ikumailani, i aku la o Aukelenuiaiku, he aha iho la no ka hoi keia aina? I aku la o Ikumailani, Ua hilahila ke kaikuaana o kakou i ko ola hou ana mai nei nolaila, e hele ana makou i ka hakaka aina no makou, a loaa ko makou aina ma ka ikaika, o ko makou aina ka hoi ia e noho ai. I aku la o Aukelenuiaiku, o kakou pu no hoi ha ke holo, hoole aku la kaikuaana, aole oe e hele pu me makou, i hele hoi makou i ko ola ana mai nei, ina hoi paha e make oe, he aha hoi ka makou mea e hele ai? Noho no la hoi paha makou i Kuaihelani nei.

Alaila, olelo hoalohaloha aku la o Aukelenuiaiku, e! powa wale auanei hoi ke hele aku a ka aina e make, moe ia hoi ka iwi aoao e ke aikane, aole hoi nei owai, o ka hoa i hanau pu ia mai mai ka pupuu hookahi, a loaa ko kakou olelo ia i ke ao nei, o Kekamakahinuiaiku ma ua make ua aha? Ua make, moe puu aku la no nae ke kaikaina ma ka iwi aoao o na kaikuaana, i make aku kakou i ka po e waiho ana ka kakou olelo maikai i ke ao nei, pela wahi a Aukelenuiaiku. Hoole aku la ke kaikuaana, aole oe e hiki ia makou. Hookahi no ou mea e hiki ai o ke keiki a kakou. Nolaila, e iho no oe a kahea aku ma ka inoa o ke keiki a kakou. E Kaumailunaoholaniku e, e kahea mai oe ia'u e pii aku iluna o ka moku e lealea ai kaua, he kamalii no he kamalii, lealea no ka kaua paani, aole oe e lealea me lakou nei he elemakule. O keia na olelo a ke kaikuaana e aoao nei ia Aukelenuiaiku, i wahi nona e holo pu ai me lakou, a o kona kuikuaana aloha no hoi keia ia ia.

A pau ke kamailio ana a laua, iho aku la laua nei. Kaohi aku la ka makuakane, e e ke keiki e! mai hele hou oe me lakou nei o make hou mai no auanai oe. Hoole mai la kela i ka olelo a kona makuakane, i aku la i ka makuakane, aole au e make, ko ia nei iho aku la noia a hiki i ka moku, pii aku la no ke kaikuaana iluna o ka moku, ka iho la no keia ilalo. Kahea aku la ia ma ka inoa o ke keiki a lakou, e Kaumailunaoholaniku e, e hea mai oe ia'u e pii aku au iluna o ka moku, aole oe me lakou nei he elemakule, me au no oe e lealea ai me ke kamalii. Pii mai kuu makuakane, wahi a ke keiki, na i ala ke kahea e pii aku, e alake aku ana keia kau ana iluna o ka moku. Aole nae ka huhu o na kaikuaana ia ia nei, no ke kahea ana mai o ke keiki e pii aku.

Aole hoi e hiki i na makuakane ke hoole i ka olelo a ua keiki la, no ka mea, he keiki leo kapu ia, he keiki punahele hoi. Hookahi no leo, pane ka leo, ha ka lau o puahel make ke kanaka, kau i ka lele.

Ia Aukelenuiaiku e noho ana iluna o ka moku, he hiki nae ia ia ke kamailio, aole ona mea nana e keakea mai iloko o kana olelo ana, a no ka mea hoi, aole e hiki i na kaikuaana ke olelo ino ia ia nei; mamuli o ka mea a ka lakou keiki punahele i makemake ai, nolaila, hoounauna koke aku la i ua keiki la e kii i ka laau a laua, me ka olelo aku, e kii oe i ka laau a kaua a lawe mai iluna nei o ka moku.

O keia no nae ka laau a Aukelenuiaiku i waiho ai i ka ae kai i ka la ona i hoi mai ai mai lalo mai o ka lua, kena koke ae la ua keiki punahele nei i na kaikuaana o Aukelenuiaiku, na 'lii, na koa, na kanaka a pau i kii i ua laau la e hapai mai a kau iluna o ka moku, kahea iho la ua keiki la me ka 1eo ikaika e hapai mai i ka laau a maua me ka makuakane a kau iluna nei.

Ia manawa no, hapai ia ae la ua laau la iluna, o ka holo koke aku la no ia o ka moku ia wa, pau ko lakou ike ana i ka aina hanau ia Kuaihelani. Eha malama ka hoi ana o ka moku i ka moana, pau iho la ka ai pau ka wai, ka ia, pau iho la na mea a pau loa, wi iho la ka moku ia manawa, pau na kanaka i ka make a ka wi. Noho ua keiki nei a haohao i ka ike ole ia ae o na maka iluna, iho aku la ia ilalo o ka moku, aia

iho la keia i na kanaka a pau, e aho ana i ka make a ka ai, pii ae la ua keiki nei a kau iho la maluna o ka umauma o ka makuakane, elua wale no wahi punako e kau ana iluna o ka umauma o ka makuakane.

I ae la kona makuakane ia ia, u, aloha oe e kuu keiki, aole hoi ai a makou, ua loihi ka noho ana i ke ao, o oe ka hoi, ua ai ae nei i ka ai a pau loa, aohe ai i koe, eia no kahi ai i koe la, elua wahi punako, i waiho au nau, olelo iho la ke keiki, aohe o'u pololi nui loa i ka ai i kuu makuakane, he hoopa wale ae no i ka lehelehe, o ke kena, o ke ana o ka pau no ia, eha malama e maona ai, e nana mai oe i kuu kino la, ua nui au.

Ia wa, uwe iho la ua keiki nei i ke aloha i ka makuakane, ninau mai la o Aukelenuiaiku, he waimaka aha keia e helelei nei, i aku la ke keiki, o Kamakahinuiaiku ma, ua kokoke e make i ka make a ka ai, no ka mea, aohe ai i koe ua pau.

Olelo aku la o Aukelenuiaiku i ke keiki, eia no o Kaiwakaapu, ka laau mana a kaua, haawi aku la o Aukelenuiaiku i ke ki o ua laau la, me ka olelo aku, eia ke ki, i ki auanei oe a i hemo, na ka ai no ia e hele mai, ka ia, ke kapa, na mea no a pau loa, (he pahu ke ano o ka laau,) hana iho la ke keiki e like me na mea a pau a Aukelenuiaiku i olelo aku ai, a ua hooko ia na mea a pau loa i makemake ia.

I ka loaa ana o ka ai mai loko ae o ua laau mana la, ai iho la na kanaka a pau, ola ae la lakou a pau loa. Holo hou no lakou nei eha malama, me ka uhauha i ka ai, i ke kapa, i na mea no a pau; a i ka la mua o ka malama, olelo iho la o Aukelenuiaiku, a popo kakou ku i ka aina, hoole ae la na kaikuaana i kana olelo ana pela, hoomau aku la no keia i ka olelo ana imua o kona mau kaikuaana, o ka inoa o ua aina la a kakou e ku mua ai, o Holaniku, he aina maikai, he nui ka ai, ka awa, na mea no a pau e pono ai ke kanaka, a po ka la mua ana i olelo ai, a ao ae, ia po iho, ku lakou nei i ua aina la i Holaniku.

Lele aku la na kanaka a pau iuka, eha po, eha ao, komo ka moku o lakou nei i ka ai, holo hou aku la ka moku eha malama, olelo hou iho la o Aukelenuiaiku, a popo kakou ku i ka aina, o ka inoa o keia aina a kakou e ku aku ai, o Holanimoe, ua like no me ka aina mua i loaa mai nei ia kakou.

Haalele lakou nei ia Holanimoe, holo hou aku la lakou eha malama, olelo iho la no o Aukelenuiaiku, a popo kakou ku i ka aina, i mai la na kaikuaana, wahahee oe, aole nae he mea nana e keakea mai i ka hooko ia ana o kana mau olelo, a po ka la a ia nei i olelo ai, a ao ia po, ku lakou nei i ka aina, hai aku la o Aukelenuiaiku, o ka inoa o keia aina, o Kalakeenuiakake, he alii wahine ka mea nona keia aina, olelo aku la o Aukelenuiaiku i na kaikuaana, ia'u ka olelo o ka moku o kakou i keia la, o kau kapili moku ana, wahi hoi a na kaikuaana, a o no hoi e kapili i moku nou a paa, alaila, ia oe no hoi ka olelo o kou moku, i aku la o Aukelenuiaiku, ina ia'u ka olelo o ka moku o kakou i keia la, alaila, ola kakou.

Olelo aku la na kaikuaana ia ia, i nahea no la kau ao ana i nei mea he ikaika, e nei wahi keiki, i aku la keia, he oiaio no ia, aohe no he kanaka ikaika ole ina he kaua limalima, aka, ina he kaua poipu, aohe kanaka ikaika ilaila, pahoa ka ikaika, mamake kakou la, i mai la na kaikuaana, aole no au olelo o onei, na makou no e olelo ko makou moku, noho malie no oe.

Pane aku la o Aukelenuiaiku, i noho auanei kakou, a i lele mai auanei na manu a kau iho iluna o ka i-a o ke kia mua nei o ka moku o kakou la, i ninau mai auanei, he moku aha keia. Mai hai aku auanei kakou he moku makaikai, alaila, e olelo kakou he moku imi aina ko makou moku, a loaa ko makou aina iloko o ka ikaika, o ka aina ka hoi ia o makou e noho ai; kahaha! kelakela no ka hoi ua mea he paakiki, pahua ka maikai nui, wahi a Aukelenuiaiku, olelo henehene mai la na kaikuaana imua o ia oei, i ko ike wale paha i ka manu olelo o kahi o oukou, ua ike no anei oe he mea olelo mai ka manu, wahahee wale no hoi oe e nei wahi keiki o ka hele ana mai nei a anei, olelo mai ia makou, ina e ninau mai na manu, alaila, e hai aku he moku imi aina.

Mahope iho o keia mau olelo a lakou, ala mai la ke 'lii wahine a nana mai la, ike mai la ia i ke ku aku o keia moku i ka moana, kena koke ae la ia i na kaikunane manu ona, e Kanemoa, Kaneapua, Leapua, Kahaumana, e lele ae oukou i kai, a ninau aku i ka hana a keia moku, lele aku la ua poe kaikunane manu la, a kau iluna o ka i-a kahi, a Aukelenuiaiku i olelo ae nei.

Ninau iho la lakou, he aha ka hana a keia moku? Olelo ae la kekahi poe he moku kaua, olelo hoi kekahi poe he moku makaikai, lele aku la ua poe manu la i uka, ninau mai la o Namakaokahai ke 'lii wahine, he aha ka hana a ka moku? Hai aku la na kai-

kunane manu, elua olelo a ka moku, he moku kaua, he moku makaikai, mahope iho o ka hai ana aku o ua poe kaikunane manu la

o ke 'lii wahine, olelo iho la o Aukelenuiaiku, i hoi aku la na manu i uka, a hoi hou mai e hoomaopopo i ka kakou hana, i hookahi olelo a kakou i keia wa he moku makaikai, mai olelo aku kakou he moku kaua.

Ia Aukelenuiaiku i olelo aku ai pela, huhu loa iho la na kaikuaana, ia wa no, hoouna mai la o Namakaokohai i na kaikunane manu ona, e lele ae oukou i kai, a ninau hou aku i ka hana a keia moku, lele ae la lakou a ninau iho la, he aha ka hana a keia moku? He moku kaua, wahi a na kaikuaana o Aukelenuiaiku.

Hoi aku la na manu i uka, ia wa no, hoolei aku la o Aukelenuiaiku i ka laau ana ia Kaiwakaapu, a haule iloko o ke kai, no ka mea, ua maopopo ia ia aole lakou e pakele ana, e make ana lakou, i ka haule ana o ka laau iloko o ke kai, lele aku la no hoi o Aukelenuiaiku mahope, au aku la ia a liuliu iki, ia wa, hoohihi aku la ke keiki ana, o Kaumailunaoholaniku, ka mea nana i ae aku ia Aukelenuiaiku, i ka wa i Kuaihelani, a kakou i kamailio mua ae nei, e makemake ana e au pu laua, hoole aku la o Aukelenuiaiku, aole kaua e pono ke au pu, huli ae la keia a nana i uka.

Ia wa, puka mai la o Namakaokahai a ku i kahakai, mai loko mai o ka hale, amo ia mai la ka pa-u ai kaua a me ke kahili ai kaua e na kaikunane, a waiho i kahakai. Lalau iho la ua 'lii wahine la i ka pa-u a kakua ae la, lalau iho la i ke kahili a kuehu ae la, ia wa, lilo ae la ka moku a me na kanaka i lehu, nana ae ka hana o Aukelenuiaiku aohe ku mai o ka moku, ke au la no o Aukelenuiaiku iloko o ke kai me ka laau mana ana me Kaiwakaapu, ua ike kakou maanei e ka poe heluhelu nupepa, i ka lilo io ana o na kanaka i lehu, ma ka mana o ka pa-u ai kaua a me ke kahili ai kaua, o ka hooko ana keia o na mea a kakou i kamailio ai ma ka Helu mua, e like me na olelo a Kamooianea i olelo ai ia Aukelenuiaiku, i ka wa ilalo o ka lua o ua moo la. E haalele kakou maanei i ke kamailio ana no na kaikuaana, a e kamailio kakou no Aukelenuiaiku, i kona loaa ana i na pilikia he nui e like me Paulo, a ma na Helu hope ae i koe e ike mau ana no kakou i kona loaa pinepine i nei mea he pilikia.