Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 11, 25 December 1862 — He Mooolelo no Aukelenuiaiku. [ARTICLE]

He Mooolelo no Aukelenuiaiku.

HELU 8.

Pane aku la ka wahine me ke ano huhu i ke kane, kupanaha nae hoi ka pau o kou ai i ka paholehole, aohe nae hoi au mano i puhi hoi i hoi mai nei, he pau ana nae hoi kou ai a me kou ili i ka weluwelu. Olelo aku la o Aukelenuiaiku me ka maalea loa. He kupanaha paha, o ko'u iho aku nei no hoi ia a hiki i kai, hana iho la no hoi i ka maunu a paa i ka makau, o ke kuu aku la no hoi ia o'u iloko o ke kai, e mau aku ana ka maka-u ilalo o ke akoakoa, e luu aku ana au a hiki ilalo, aole nae au i eha ia luu ana.

Hoi ae la no hoi au a hiki iluna, kuu hou aku la no au i ka makau iloko o ke kai, mau hou no, o ka'u hana no ka luu, aole nae au i eha i keia mau luu ana a'u elua, kuu hou aku la no au i ka makau ilalo, mau hou no, luu hou no au, akolu no hoi mau ana o kuu makau i ke akoakoa akolu no hoi ka'u luu ana, i keia luu ana nae a'u la eha ai au, ia hoomaka ana aku no a'u e luu, e mio aku ana ke kai ia'u hala ilalo, kuolo ia iho kuu kua i ke akoakoa, mai lalo ae hoi ka hue ana ae a ke kai i kuu kino, komu ae la au iloko o ke puhi, ilaila au kahi i kuai ia ai e ka nalu io i anei, hele ka hoi a pau kuu aho, mai make paha wau, ina no hoi au he keiki no ka aina kai ole i na ua make kahiko aku la au, o ko kaua noho ana ka hoi ka mea aloha, a me ke keiki a kaua.

O keia mau olelo a Aukelenuiaiku e hoopunipuni nei imua o kana wahine; i mea hoi e oluolu mai ai ka wahine. E hoomanao hoi kakou mai ka la a Aukelenuiaiku i hele ai i ka lawaia a hiki i keia la a laua e kamailio nei; o ka loihi no ia o ka manawa o ko Aukelenuiaiku moe ana me Hiiaka ma laua o Pele, a no ko Hiiaka ma aloha launa ole hoi ia Aukelenuiaiku, nolaila keia uwau ma ko Aukelenuiaiku ai, a me ke nahu ma kona kiko a puni.

Ma keia wahi hoi a kakou i kamailio ae nei no na olelo a Aukelenuiaiku imua o kana wahine, a eia iho no na olelo a ka wahine, malalo, a e maopopo auanei ia kakou ka huhu o ka wahine, u, e kaaka iki maalea, aole io no hoi o ko pakele mai make, kuhi paha oe aole au i ike, owai la ke kanaka pakele i na ia e komo iloko o ke puhi? Wahahee wale no hoi oe e ke kane.

Ma keia kamailio hoi a ka wahine me ka huhu, aohe eueu ae o ke keiki Aukelenuiaiku, no ka mea, ua ku aku la i ka io liu ka olelo a ka wahine, aka, ke kapakeu mau la no ka wahine io a ia nei i ka ka mea o ka nui o ka huhu, e like me ka lewa ana o ka hope o na lio kaa o Paruo, aole paha malihini na wahine o keia mau la i ke ano o ka lakou hana.

Olelo hou aku la ka wahine, ua pono ia hana au, aka, aia nae ka'u kauoha ia oe, e kapu o waho o ko kino na'u, na kau wahine ponoi, o lalo hoi o ko kino nau wahine no hoi ia au e moe la, aka, ke hoomau ia no o Aukelenuiaiku i ka iho i ka lawaia, poeleele hoi mai, ua hele ka ai a kole i ka uwau, ia wa nui loa iho la ka huhu a ua wahine la, haalele ae la ia i ka huhu ana i ke kane, hoi ae la kona huhu a maluna o na kaikaina ona.

No ka hoolohe ole o Aukelenuiaiku i ka olelo kauoha a ka wahine, nolaila, ua hu wale ae ka huhu o Namakaokahai maluna o na kaikaina, o ke kane no ka hala kukau* wahaka, ia wa koke no, lalau aku la na lima o Namakaokahai i na kaikaina a pepehi iho la, a no kona pepehi kino ino loa i na kaikaina, nolaila, holo iho la na kaikunane mahope o na kaikaina, alu pu iho la lakou ia Namakaokahai, me ka manao na lakou ka

make, a he aha la lakou imua o ko Namakaokahai mau lima ia wa.

Ma keia hakaka ana hoi a lakou, ua lele

liilii na kaikaina a me na kaikunane, a lana kila loa ae la keia maluna o lakou a pau, noke aku la keia i ke kulakulai i na kaikaina, ku ae la no hoi na kaikaina a hele, hele mai la o Hiiaka ma laua o Pele a kahi i noho ai, nana mai la no o Namakaokahai, a o ko laua nei noho aku, kii mai la no kela pepehi *** ae la laua nei hele no, a manao ana hoi o Hiiaka ma laua o Pele ua pau la hoi ka huhu o ke kaikuaana ia laua, oia ko laua mea i noho iho ai, aka, ike aku la no o Namakaokahai i ko lau ala noho mai, kii hou aku la no keia pepehi no, me ka hoomake pu. Ma keia kipaku ana o Namakaokahai i na kaikaina, ku ae la no hoi laua nei hele no, me ko laua nei manaolana aohe hope e hoi aku ai, hele mai la no laua nei a * ana aku ai i hope, aia hoi, e hoomau * ana no o Namakaokahai i ke alualu mahope o laua nei, nolaila, hoomau loa aku la laua nei i ka hele wikiwiki ana, ua ike mua no laua he mea makehewa loa ka noho ana iho ma ka puuoioina, ina e loaa mai no laua nei ia ia la o ka pepehi ka hana.

Ke hele la no laua nei mamua a hiki i Kauai, hele mai la no hoi o Namakaokahai mahope a hiki i Kauai. I ko lakou hiki ana i Kauai, haalele o Namakaokahai ia Hiiaka ma laua o Pele, hoi aku la ia a luna o Nuumealani, he wahi kiekie ia e nana papu aku ai ia Kalakeenuiakane a me Kauai, e like paha ke kiekie oia wahi me luna o ke kuahiwi o Kaala, ka nana pono iho i ka laula o Ewa.

Ia Namakaokahai e noho ana iluna o Nuumealani, i nana mai ko ia nei hana e a aku ana ke ahi a Pele laua o Hiiaka i Kauai, iho la keia, kauwamakawela make olua ia'u, pupuu no a hooleiloa noho ana keia i Kauai, hakaka no, e hao ae ana na kaikaina i ko laua mana e ake ana o ka make iho, aka, aole laua i lanakila iki maluna oia hakaka ana a lakou, puhili ko laua ikaika ia Namakaokahai, ia wa hookuke loa ia mai la laua nei, ma kahi i kapaia o Puukapele, oia no ko lakou nei kahua hakaka, aia no ia wahi ma uka pono o Waimea i Kauai, ua oleloia ma keia moolelo, no keia hakaka wale ana no ke kumu i kapaia ai kela wahi o Puukapele a hiki i keia la.

Hele mai la o Pele ma a hiki i Oahu nei, kaka iho la laua ia Kealiapaakai i wahi no laua e noho ai, aka, aole nae e hiki no ka papau loa, nolaila, hele hou aku la laua nei a luna o Leahi kaka hou iho la laua nei aole no e hiki no ka papau no,

Eia hoi kekahi mei i oleloia ma keia wahi, ia Pele ma i hele mai ai, ua malama laua i ka manu a me ka paakai, a ia laua hoi i hiki ai ma Kealia, ua haule ka puupuu paakai a Pele, a ua lilo hoi ka manu i Hiiaka, nolaila i kapaia ai kela mau wahi, o Kealiamanu a me Kealiapaakai, aia no keia mau wahi i oleloia ae la ma ke komohana akau o Moanalua, e kamailio aku kakou ma kahi i koe.

Haalele laua ia Oahu nei, hiki laua nei i Molokai, aohe no he wahi e noho ai ilaila, haalele laua ia Molokai, hiki laua nei iluna o Haleakala i Maui Hikina noho paa iho laua ilaila, no ka mea, ua loaa kahi kupono e noho ai, ma Kauhako kahi i noho ai o ua Pele la, malaila no hoi o Pele i kuu pau ae ai i kona mana, oia hoi kela e ku la ke a kahalelo i kai o Malamanui, oia nae ke a kaulana o Hanakaieie.

E waiho iki keia wahi kamailio, a e kamailio hou ae ka pono no Namakaokahai. Ia lakou i hakaka ai i Kauai, a hookuke ia o Pele ma, malaila no hoi i hoi loa aku ai o Namakaokahai a hiki iluna o Nuumealani, a ia ia no hoi e noho ana ilaila, ike hou mai la no ia e a hou aku ana no ke ahi a Pele iluna o Haleakala. Olelo iho la o Namakaokahai, kupanaha, kaino ua make ua wahi makawela nei, make hou oe ia'u aole oe e pakele, haalele keia ia Nuumealani, huli hou mai la keia e kii mai e pepehi hou no ia Pele, pupuu no a hooleiloa noho ana keia i Maui, he pepehi ka hana, pepehi iho la keia ia Pele a make loa, hoi mai la no o Namakaokahai a hiki iluna o Nuumealani, huli hou mai la no keia i hope nei, nana mai ka hana e a hou aku ana no ke ahi a Pele iluna o Maunaloa kuahiwi o Kau, olelo iho la o Namakaokahai, kahaha, kupanaha, kaino hoi ua make loa kela makawela kaili kane, e ka poe e heluhelu ana, maanei kakou e haalele loa ai i ke kamailio ana no Namakaokahai laua o Pele, a wenei oukou aloha ae ia laua oi noho koke mai, o hala e aku auanei.

Eia kahi olelo no Pele, alaila pau loa, ma keia pepehi ia ana hoi o Pele a make loa, ua hele uhane aku hoi oia a hiki i Hawaii, a

malaila oia i ola hou ae ai, a o ia no keia pele a kakou e ike nei e noho mai la i Kilauea. Ma keia wahi hoi, ua ike kakou ia Namakaokahai aia no iluna o Nuumealani, ua ike hou mai la no oia i ke ola hou ana o Pele, aole nae oia i kii hou mai e pepehi ia ia a pau loa ae la keia. Haalele o Namakaokahai ia Nuumealani, hiki hou aku la oia i Kalakeenuiakane, aia hoi, e noho mai ana no na kane, a keia hoi, he wa loihi o ko lakou noho ma ia hope mai, ia wa hakaka ua mau keiki nei. I loko o ka wa e nanea ana o na keiki ma ke *, ua loaa koke ia laua ka hewa e hakaka ai, na ke keiki kanaka ka hala i hakaka ai laua, nana i pai i ke poo o ke keiki akua o Kauilanuimakehaikalani, hoopuka ae la ua keiki akua la i na olelo i papaia ai ia ia e kona makuakane o Aukelenuiaiku.

Ia laua e hakaka ana, olelo aku la ua keiki akua la penei, ka poe make iki, he poe make hoi paha oukou la, a na makou hoi oukou i hoola aku me o'u mau makua, e na poe makapopo iloko o ke kai a makou i hoola mai ai mai ka make.

A lohe na makua o ke keiki leo kapu i keia olelo a ke keiki akua, o ka manini iho la no ia o na pepeiao o lakou, a hekuku ae la ka manao e hoi i Kuaihelani, olelo iho la ka makuakane o ua keiki punahele la, ua pau hoi ko makou huhu, e noho like la hoi ka pono, a na * ae la hoi e hookaawale i kekahi o kakou, aohe hoi e hihi o ka mea a ka manao i hoohiki ai o oe i keiki punahele pane kou leo kapu, hakalau o ka punahele, make ke kanaka kau i ka lele, hoohuakaeo iho la na makua mahope o ka lakou keiki, no ka mea, ua eha ko lakou naau no ka olelo ino ia e ke keiki akua.

Hoomakaukau iho la lakou no ko lakou hoi no i Kuaihelani, ia wa, kaohi aku la ka wahine a lakou, a me ke kaikaina, aole nae e hiki ia lakou ke ae aku i ke kaohi ana mai a ka wahine me ke kaikaina, no ka mea, ua pane ia ma o ke keiki la, ina i pane ia ma o lakou iho, ina ua ae ia aku ka olelo kaohi a ka wahine me ke kaikaina.

O ko lakou nei hoi mai la no ia, aole nae lakou i hiki i Kuaihelani ko lakou aina hanau, make e lakou iwaena o ka moana Pakipika, mai olele iho kakou e na hoa, he mea hookomo wale no ka moana Pakipika, mamuli o ka makemake o ka mea nana e hoopuka nei i keia moolelo, aole pela ko'u manao, he oiaio loa o ka moana Pakipika no, pela no i unuhi ia mai ai e a'u mai loko mai o ka ipu makani i Laamaomao, ua kamailio kakou mamua no ke kulana o na aina, penei o Kalakeenuiakane, o Asia no ia ma ka olelo haole, o ka aina hoi o Kuaihelani, aia no ia ma ka hikina aku o Hawaii nei, pela no ma ka olelo a ko Hawaii nei poe kahiko, o ka moana ma waena o Asia me Hawaii nei moana Pakipika, oia no mawaena o Kalakeenuiakane me Kuaihelani.

Haalele loa kakou i ke kamailio ana no na kaikuaana o Aukelenuiaiku, no ka mea, ua make loa aku la lakou, a he kamailio ko kakou no Aukelenuiaiku maanei.

He kamailio wale no ko kakou no Namakaokahai, a hiki wale ae nei kakou i Maui, a maanei hoi, e kamailio no Aukelenuiaiku. A hala he wa loihi o ko laua noho ana mahope iho o ka hoi ana aku o na kaikuaana, ia wa hu ae la ko Aukelenuiaiku aloha i na makua me ke kaikuahine.

Nonoi aku la o Aukelenuiaiku imua o kana wahine, e ka wahine, e ae mai oe ia'u e hoi au e ike i na makua o kaua, ma ia olelo hoi a ke kane i noi aku ai imua o ka wahine, ua ae koke mai oia me ka manao oluolu, a makaukau keia hele, hele aku la ia e hookolo i na kaikoeke, oia hoi o Kanemoe, Kaneapua, Leapua, Kahaumana, olelo aku la ia imua o na kaikoeke, e hoi ana au la i Kuaihelani e ike ai i na makua o kakou, noho ae nei hoi a hu mai la ke aloha o na makua a me ke kaikuahine o kakou, ma ia ololo hoi a ianei, ae koke mai la na kaikoeke me ka manao lokahi.

Olelo mai o Kanemoe ia Aukelenuiaiku o kaua pu no ke hele i ike aku hoi au ia wahi, ae koke aku la o Aukelenuiaiku, olelo hou mai la o Kanemoe, e unuhi ae nae au i kuu wahi uhane a hoonoho pu ae me lakou nei, o kahi mea kupanaha loa ia a kakou e nana ae ai o kahi kanaka uhane ole, unuhi ae la keia i kona wahi uhane a hoonoho pu aku la me na kaikaina ona, kahea koke aku la ia ma ko lakou mau inoa, Kanemoe, Kaneapua, Leapua, Kahaumana, o like mai la no lakou a pau, aka, iloko nae oia o like ana mai o lakou, ua ikaika no ka leo o na kanaka ekolu, unahe (nawaliwali) loa hoi ka leo o kahi uhane, ua like ole na leo ma ka ikaika ia wa.

Olelo aku la o Kanemoe ia Aukelenuiaiku, e kali kaua a ikaika lea ae ka leo o kahi uhane, alaila ka hoi kaua hele pu, a ina e like pu ole ka ikaika o ka leo me ko lakou nei, alaila, aole kaua hele pu. Olelo aku la o Aukelenuiaiku, e hanai oe i ka ai i ikaika lea ae ka uhane, hana iho la no hoi keia e like me na olelo a Aukelenuiaiku, a hala na la eha o ko laua nei paahana ana i kahi uhane, ikaika loa ae la no hoi ua wahi uhane nei, kahea hou aku la keia ma ka inoa o lakou a pau; Kanemoe, Kaneapua, Leapua, Kahaumana, o like mai la no hoi lakou i ka manawa hookahi, ua like loa ka ikaika o na kanaka maoli me ua wahi uhane nei.

Ke haohao loa nei paha kakou e ka poe e heluhelu ana i keia moolelo; no ke kupanaha loa o Kanemoe i ka hana ana i kona uhane pela; e hana ana oia pela i wahi nona e hele pu ai me Aukelenuiaiku, eia hoi kekahi, ina e kahea aku o Namakaokahai ma ko lakou mau inoa, a i pane ole mai kekahi, ia wa o ka make aku la no ia ia Namakaokahai, oia ke kumu nui o ko Kanemoe hana ana pela i wahi e pakele ai i ka make.

A pau keia hana ana a laua pela, hele mai la laua nei, elua po elua ao hiki laua nei i Kuaihelani, ia laua nei i hiki ai ilaila, aohe na makua, aohe kanaka, aohe hale, o ka waiho no a ka aina ua hele a paa pu i ka nahelehele, i aku la o Kanemoe ia Aukelenuiaiku, ai i hea ko oukou wahi? Eia la, wahi a Aukelenuiaiku, ke ike pu ae la no hoi kaua aohe kauhale iki, o ka aina hoi keia i noho ia ai e kanaka, a eia la hoi mahea iho nei ua mano kanaka o ua wahi nei la, ua pau paha i ka hele, ua pau paha i ka make. I aku la o Aukelenuiaiku i ke kaikoeke, e

iho kaua i kai a ninau aku i ke kupunawahine o kaua, malia ua ike paha ia, iho aku la laua nei a hiki i kai i kahi o ka lua moo, ka lua hoi o Kamooianea, kupunawahine ona.

A ia laua nei hoi i hiki ai ilaila; kahea iho la o Aukelenuiaiku ma ka inoa o ua moo la, e Kamooianea e, e Kamooianea e, aohe pane iki ae o ke kupunawahine, no ka mea, ua hookui ae la ke kua o ka honua me ke koa o ke poo o ua moo la, a oia no ke kumu o ka paole ana ae i ke kahea ana iho a Aukelenuiaiku, manao iho la laua ua make paha.

Ku ae la o Aukelenuiaiku iluna me kona ikaika nui, a keehi aku la i ke koa a ka honua i hookui ai me ke koa o ka lae o ke kupunawahine me ka wawae hookahi. Hana iho la keia a pau ke koa o ka lae o ke kupunawahine, ia ia hoi i ike iho ai i ke kino o ua kupunawahine la, ua hele a wiwi, hoano e koke ia mai la ko ia nei naau e ke aloha maeele i ke kupunawahine, ka mea nona ka mana nui ana a puni na aina a hiki loa i ka lani me ka lua hohonu o Kahoalii.

A pau ka maeele o ko ianei naau no ke aloha i ke kupunawahine, kahea iho la ia, e Kamooianea e, a lohe mahui oia i ka leo, nana ae la oia, ike ae la ke kupunawahine o ka moopuna ka keia leo e kahea iho nei, i ae la ke kupunawahine, e walina (aloha) hoi ia olua, walina iho la no hoi laua nei, ninau ae la ke kupunawahine, heaha ka huakai i hiki mai ai, olelo iho la o Aukelenuiaiku, i hoi mai nei no au e ike ia oukou.

Ninau iho la hoi o Aukelenuiaiku, auhea o Iku ma, a i ae la hoi ke kupunawahine, no oukou ka hele no na keiki a make i ka moana, naauaua e wale no hoi na makua o oukou i ke aloha no ko oukou make; no ia aloha no ia oukou naauaua hele aku nei, aia la i Kauai, ua kaua mai nei nae ko makuakane me Kukoae ke alii o Kauai, a ma ia kaua ana ua hee o Kukoae me na kanaka ona, a ua lilo ae la o Kauai a puni i ko makuakane ia Iku, a oia ke alii maluna oia opapa (aina,) hele no laua, hele pu no hoi me na kanaka a pau loa, oia olua i ike mai la aohe kanaka.

Iloko nae o ka wa e noho alii ana ko makuakane, ua makemake o Kukoae i ko kaikuahine ia Kaomeaaiku i wahine nana, a ua hoole aku la nae o Iku i kana mea i makemake ai, a ua hoole pu aku no hoi me Kaomeaaiku i kona makemake. O Kaomeaaiku ka oi kelakela o na wahine maikai a pau ma Kuaihelani nei, a pela no hoi ma Kauai.

A no ka hooko ole ia ana, e like me ka makemake o Kukoa, nolaila, ua kipi hou iho la oia me na makaainana a pau, a ua kaua no me Iku, a ua pio nae o Iku, ua lawe pio ia aku la lakou a hiki iluna o ka puu o Nounou, a ia lakou hoi i hiki ai ilaila, ia wa ka make ana o ka makuahine o Kapapaiakea, aole nae i make pepehi ia, aka, i make no ka ai ole o ka noho ana ia wahi, noho wale iho la no ke kaikuahine aohe kapa, hookahi no wahi kapa o ka lauhulu, aohe ai, ka hua o ka pio ka ai, e pii ai iuka o Pihanakalani, a oia wale iho la no koluna wahi ola o ka noho ana, he wahi pono laulele wale aku no.

O keia na olelo a pau a Kamooianea e kamailio nei imua o na moopuna; olelo hou ae la ke kupunawahine, ina aole au e loaa i keia pilikia, ina ua imi aku au, ina ua lilo na kanaka oia wahi i mea ole, a lilo lakou i lehu, okalakala koke ae la no nae o Aukelenuiaiku ia wa, a ma keia hope aku paha e kamailio hou aku au, e waiho iki ana maanei, a e pani ia mai ana no hoi ka mooolelo o Lukela, i malaila ko kakou kamailio aku i keia wa.

Ke i aku nei au ia oukou e ka poe e heluhelu ana, aole i pau, no ka mea, aole i kakau inoa ia aku ka mea nana e hoopuka nei i keia mooolelo, aka, ua waiho iki ia no ka nukunuku mai o kekahi poe mea mooolelo, i ka hookomo ole ia o ka lakou mau mooolelo, a ua ano hoohuakaeo mai lakou me ka huhu maoli.